نويسنده: بهاء الدين خرمشاهي
استاد محمدتقي شريعتي از طلايه داران اصلاحگري در ايران است، و يکي از پيشگاماني است که از پنجاه سال پيش به ضرورت اصلاحات فکري و اجتماعي - ديني، آگاهي يافته و در اين راه چه با تأسيس « کانون نشر حقايق اسلامي » در مشهد به سال 1323 ش، و قرآن - آگاهي و تفسير قرآن را محور اصلاح انديشي خود قرار دادن، و چه با همگامي و همکاري در گرداندن حسينيه ي ارشاد در دهه ي چهل - پنجاه و چه با پرورش فرزندي چون دکتر علي شريعتي طي طريق و سير و سلوک کرده است.
معروفترين و مهمترين اثر تفسيري ايشان، تفسير نوين است که احتمالاً بيش از ده بار به طبع رسيده، و فقط تفسير جزء سي ام ( جزء عم ) قرآن است که با زبان و بياني ساده و شيوا سوره هاي کوتاه و غالباً مکي آخري جزو قرآن را شرح و تفسير کرده است.
در مقدمه ي مفصل ايشان مباحثي از تاريخ قرآن بويژه اثبات عدم تحريف، و اعجاز و بلاغت قرآن مطرح شده است و در پايان آن آمده است:
بنابراين تفسير نوين ( به اضافه )فقط به معني تفسير قرآن است و بس، منتها با اين وصف که اين کتاب آسماني هميشه تازه و نو مي باشد و گذشت روزگار و کثرت تکرار آن را کهنه نمي سازد، حال اگر اتفاقاً از نظر خوانندگان خبره و مشخص در اين تفسير چيزي بود که لايق اين صفت باشد که از آن لحاظ نيز تفسير نوين ( به وصف ) خواهد بود والا فلا.
در اين تفسير منتهاي کوشش بعمل آمده است که براي عموم قابل استفاده باشد، تا مردم مسلمان با مأنوس شدن به قرآن به صلاح و تقوي نزديک و از فساد و جنايت دور شوند. اين است که حتي الامکان از طرح مطالب و مباحث مشکل و بکار بردن اصطلاحات علمي و فلسفي خودداري شده و اگر ناگزير از بحثي ادبي يا علمي بوده ايم با حروفي غير از حروف معمولي تفسير، آنها را آورده ايم تا افراد ناوارد معطل و ناراحت نشوند.
با آنکه قبلاً به تبعيت از ساير مفسرين، ثواب قرائت هر سوره اي را در پايان تفسير آن نوشته بوديم ولي بعداً به جهاتي از آن صرف نظر نموديم، که يکي از آن جهات اين است که مسلمين بايد با روح قرآن آشنا شده عقيده و عملشان قرآني شود، وگرنه چه بسا خواننده ي قرآني که قرآن او را لعن کند و واي به کساني که قرآن را ميان دو چانه ي خود بگردانند و براي چنين مردي نمي توان گفت که اگر مثلاً سوره ي الطارق را بخوانند به عدد هر ستاره که در آسمان است خداوند ده حسنه به آنها خواهد داد. (1) استاد محمدتقي شريعتي در تفسير خود به مسائل اجتماعي و علمي هم توجه دارد و در عين حال از تفاسير قديمه غافل نيست و به امهات متون تفسيري قديمي شيعه از جمله مجمع البيان و تبيان نظر دارد و آراي آنها و نيز از تفاسير عامه، بيشتر آراي فخر رازي را هرجا که لازم باشد نقل و گاه نقد مي کند. از تفاسير جديد بيشتر به تفسير طنطاوي و الميزان و عبده مراجعه و نقل قول مي کند.
نمونه اي از روش و نگرش تفسيري استاد شريعتي
شادروان شريعتي در تفسير افلا ينظرون الي الابل کيف خلقت شرح کشاف بي نظيري از شگفتيهاي خلقت و طبيعت و عادت و رفتار شتر و نقش مهمش در زندگي بدويان به ميان مي آورد. (2) اما ايشان که گرايش به علم جديد را در تفسير قرآن دخالت مي دهد، در بعضي موارد اعتدال را فراموش کرده به شايعات شبه علمي توجه پيدا مي کند. از جمله در جايي از مقدمه قائل به « سخن گفتن مورچه » مي شود.نمونه ي ديگر: در سوره ي النمل، آيه ي 19 خداوند بصراحت از سخن گفتن مورچه خبر داده است و « مورچه اي گفت اي مورچگان در مساکن خود داخل شويد تا سليمان و لشکريانش در حالي که ملتفت نباشند شما را درهم نکوبند » و مفسران در معني آيه درمانده بودند. برخي بر اعجاز حضرت سليمان حمل مي کردند در صورتي که معجزه براي اقناع مردم است و کسي نه سخن مورچه را مي شنيد و نه مي فهميد. بعضي ديگر به تأويلات شگفتي مي پرداختند. بسياري هم تعبداً مي پذيرفتند. تا علم حشره شناسي پيشرفت نمود و در زمان ما معلوم شد مورچه سخن مي گويد، و از اين قبيل معجزات هم در قرآن فراوان است. (3)
تصور نمي شود که سخن گفتن مورچه از يافته هاي قطعي علمي باشد.
در سوره ي نمل ابتدا موسي مي گويد و سپس با اندکي تفسير و مجاز « شجر طور » سخن مي گويد يا به قول عرفا اناالحق مي زند و در واقع نداي الهي گويي از درخت برمي آيد يا شنيده مي شود، بعد سخن از اين به ميان مي آيد که به داود و سليمان مقام منيع دانش عطا شده و سپس داود مي گويد که به ما - يعني داود و سليمان - منطق الطير ( = فهم زبان مرغان ) داده شده « و سپاهيان سليمان از گروه جن و انس و مرغان هر سپاهي تحت فرمان رئيس خود در رکابش حاضر آمدند » ( آيه ي 17 ) تا آنجا که به « وادي مورچگان » رسيد، موري ( پيشواي موران ) چون جلال سليمان و سپاه عظيم آنان را مشاده کرد « گفت: اي موران همه به خانه هاي خود اندر رويد مبادا سليمان و سپاهش ندانسته شما را پايمال کنند » ( آيه ي 18 ). « سليمان از گفتار مور بخنديد... » بعد سليمان جوياي حال هدهد مي شود، پس از اندک مکثي ( هدهد حاضر شد و عذري موجه و حجتي درست براي غيبت خود آورد ) گفت من به چيزي که تو از آن در جهان آگاه نشده اي خبر يافتم... ( آيه ي 22 ) ( براي ربط بقيه ي داستان سليمان و بلقيس و نقش هدهد مي توانيد به سوره ي نمل و تفاسير مراجعه کنيد ).
سپس در چند آيه ي پايين تر به يک « سخن گفتن » ديگر برمي خوريم: قَالَ عِفْرِيتٌ مِنَ الْجِنِّ ( عفريتي - ديوي - از ميان جنيان گفت... ) ( آيه ي 39 ). بعد پايين تر مي رسيم به گفتار ديگر: « ... جنبنده اي - دابة الارض - از زمين برانگيزيم که با آن تکلم کنند... » ( آيه ي 82 ).
و شگرف ترين آيه ي اين سوره در ارتباط با مورد بحث اين آيه است که: وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لاَ يَنْطِقُونَ ( و فرمان عذاب شديد به کيفر و ظلم بر آنها برسد و هيچ سخن نتوانند گفت ) ( آيه ي 85 ).
جاي تأمل و عبرت است که همه از درخت و مورچه و هدهد و دابة الارض سخن مي گويند. اما آدميزاد کفرپيشه که حيوان ناطق است، در شأني قرار گيرد که فَهُمْ لاَ يَنْطِقُونَ: هيچ سخن نتوانند گفت.
باري سخن گفتن مورچه را بايد يک تعبير مجازي گرفت نه حقيقي. يعني مسئله ي مطروحه، يک مسئله ي زباني - ادبي است نه علمي. قرآن کلام الهي است، به زبان عربي روشن و با استفاده از تمامي امکانات زبان طبيعي انساني. قرآن را ابتدا بايد با موازين لغوي و سپس ادبي - بويژه معاني و بياني - سنجيد. قرآن از آنجا که درست مانند زبان طبيعي بشري است - يعني از نظر بافت و ساخت کلام، نه زيبايي و ظرافت هنر - سرشار از استعاره و تشبيه و تعبيرات مجازي يعني غير حقيقي است. در قرآن کراراً به وجود متشابهات تصريح شده و گمان نمي کنم محل بحث باشد. تفسير و تأويل متشابهات با رعايت آدابش، از جمله رسوخ در علم و ايمان، چنان که در کتاب و سنت، و نيز در سنت مفسران بزرگ آمده، منعي ندارد.
راغب اصفهاني در زير ماده ي « قول » چندين معنا با مثالهاي متعدد قايل است، از جمله حديث نفس را هم قول مي داند: وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْ لاَ يُعَذِّبُنَا اللَّهُ ( و در دل خود مي گويند پس چرا خدا بر سر ما عذاب نازل نمي کند - مجادله، 8 ) و مي افزايد: معناي ديگر قول، دلالت طبيعي است چنان که: امتلأ الحوض و قال قطني ( حوض سرشار شد و گفت ديگر مرا بس است )؛ نوع ديگرش در خطاب الهي است: ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَ هِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ: و آنگاه به خلقت آسمانها توجه کامل فرمود که آسمانها دودي بود، او ( به امر نافذ تکويني ) فرمود که اي آسمان و زمين ( و اي قواي عالم غيب و شهود ) همه به سوي خدا ( و اطاعت فرمان حق ) به شوق و رغبت يا به جبر و کراهت بشتابيد، آنها عرضه داشتند: با کمال شوق و ميل به سوي تو مي شتابيم - فصلت، آيه ي 11، ترجمه ي مرحوم قمشه اي ) و اين همانا تسخير و تصرف خداوندي است و نه خطاب و سؤال و جواب ظاهري ( پايان نقل و تلخليص از مفردات ).
به همين ترتيب مي توان گفت در آيه ي إِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ کُنْ فَيَکُونُ - آل عمران، 47 = مريم، 35 ) يا مشابهش: إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ کُنْ فَيَکُونُ( يس، 82 ) در اين امرهاي نافذ تکويني، واقعاً لفظ عربي کاف و نون ادا نمي شود. مثال ديگر: يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ ( روزي که جهنم را گوييم آيا امروز مملو از وجود کافران شدي؟ و او گويد آيا دوزخيان بيش از اين هم هستند؟ - سوره ي ق، آيه ي 30، ترجمه ي قمشه اي ).
در اين مثال هم قول ( گفتن ) همان است که به اصطلاح عرفي زبان حال گفته مي شود، و طبعاً مخاطبه اي در کار نيست.
پس از نگارش اين مقاله، هنگامي که بار ديگر به مطالعه ي تفسير نوين مشغول بودم، فصل الخطاب اين بحث را در ميان سخن خود استاد شريعتي يافتم. ايشان خود در تفسير آيه ي ششم از سوره ي زلزال ( بان ربک اوحي لها ) چنين نوشته اند: « وجه ديگري نيز در دو آيه ي مذکور گفته اند که به نظر ما بهترين وجوه است و قبلاً هم توجه مي دهيم که ما بارها گفته ايم که قرآن بر طبق محاورات متداول بشر با آنها سخن مي گويد. بنابراين حديث کردن و خبر دادن و کلام و نطق در زبان عرب و عجم به جمادات هم اسناد داده مي شود و مردم همگي، مقصود را مي فهمند و نيازي به انقلاب جماد به حيوان هم نيست. مثلاً ابوتمام در قصيده اي که معتصم عباسي را براي فتح عموريه، مدح گفته در مطلعش مي گويد: السيف اصدق انباء من الکتب / في حده الحدبين الجد و اللعب؛ يعني « شمشير در خبر دادن از کتابها راستگوتر است، در دم آن حد، ميان جد و بازي است ». و از عالي ترين عبارات بشري در اين گونه تعبيرات، همان آغاز دعاي صباح مولي است که مي گويد: « يا من دلع لسان الصباح بنطق تبلجه »؛ يعني « اي کسي که زبان سپيده دم را به نطق درخشش و اشراقش از دهان افق بيرون آوردي ». آيا احدي در اين سنخ تعبيرات هيچگاه به اين فکر مي افتد که فروغ و روشني و اشراق صبح بايد جان بگيرد تا با طلوعش سخن بگويد؟ و همچنين در فارسي گفته مي شود:
« زمانه پندي آزادوار داد مرا *** زمانه را چو نکو بنگري همه پند است »
« دندانه ي هر قصري پندي دهدت نونو *** پندِ سرِ دندانه بشنو ز بن دندان »
و مطالب بسياري از قول دندانه نقل مي کند: گويد که تو از خاکي ما خاک توايم اينک... (4)
چنان که ملاحظه مي شود بايد گفت: « جانا سخن از زبان ما مي گويي ».
پي نوشت ها :
1. استاد محمدتقي شريعتي، تفسير نوين ( تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1353 )، ص هفتاد و يک.
2. تفسير نوين، صص 164-165.
3. پيشين، ص شصت و هفت.
4. پيشين، ص 292.
خرمشاهي، بهاء الدين؛ (1389)، قرآن پژوهي (1)، تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ چهارم
