نويسنده: بهاء الدين خرمشاهي
قرآن که در فرهنگ تشيع با صفت « مجيد » و در فرهنگ تسنن با صفت « کريم » معروف است، کتاب مقدس و آسماني اسلام است و تعريف تفصيلي و علمي آن از اين قرار است: وحي نامه ي اعجاز آميز الهي که به زبان عربي، و عين الفاظ، توسط، فرشته ي امين وحي - جبرئيل - از جانب خداوند و از لوح محفوظ، بر قلب و زبان پيامبر اسلام (صلي الله عليه وآله و سلم)، هم اجمالاً يکباره و هم تفضيلاً در مدت بيست و سه سال، نازل شده، و حضرت محمد (صلي الله عليه وآله و سلم) آن را جزء بر گروهي از اصحاب خود خوانده و کاتبان وحي ( از ميان اصحاب ) آن را با نظارت مستقيم و مستمر حضرت (صلي الله عليه وآله و سلم) نوشته اند، و حافظان بسيار، هم از ميان اصحاب، آن را حفظ و به تواتر نقل کرده اند و در عصر خود پيامبر (صلي الله عليه وآله و سلم) هم مکتوب بوده ولي مدون نبوده است، و در عصر عثمان با نظارت او، طيِّ چند سال، منتهي به حدود سال 28 هجري، مدون بين الدفتين، از سوره هاي فاتحه تا ناس، در 114 سوره، مي گردد، و متن آن مقدس و متواتر و قطعي الصدور است و تلاوت آن مستحب مؤکد است. ايمان به قرآن مجيد و توصيفي که گفته شد و نيز معجزه ي الهي و سند نبوت دانستن آن و محفوظ بودنش از خطا و هرگونه افزود و کاست ( تحريف )، از ضروريات اسلام و مذهب تشيع است. قرآن مجيد کتابي است که در مقايسه با ساير کتابها، متوسط الحجم است و مي توان گفت حجم آن برابر است با عهد جديد ( اناجيل اربعه و رسالات وابسته به آن ) يا ديوان حافظ. طبق دقيق ترين آمار، تعداد کل کلمات قرآن، 77,807 کلمه است ( ـــ فرهنگ آماري کلمات قرآن کريم، اثر دکتر محمود روحاني، 1 / 23 ). قرآن داراي 114 سوره و کلاً 30 جزء است. هر جزء قرآن در شکيل ترين و رسمي ترين شکل آن که به کتابت خطاط هنرمند سوري، عثمان طه و نظارت عده اي از صاحب نظران قرآن پژوه، به نام مصحف المدينة در مکه و مدينه منتشر شده است، درست 20 صفحه و کل قرآن، با احتساب صفحات آغازين و پاياني که با صفحات ديگر فرق دارد، در 604 صفحه ( هر صفحه، 15 سطر ) است. گفتني است که واحد زباني قرآن، آيه نام دارد و مجموعه ي آيات قرآني که گاه فقط يک دو کلمه و گاه مرکب از چندين جمله است 6,236 آيه است. مجموعه ي علومي که به شئون مختلف قرآن از تاريخ جمع و تدوين آن تا شرح و تفسير آن، تا قرائت و ترتيل و تجويد آن مي پردازد، علوم قرآني نام دارد. عمده ترين علوم قرآني عبارتند از: 1) تاريخ قرآن، 2) علم تفسير، 3) علم قرائت و تجويد و ترتيل، 4) علم رسم عثماني يعني شناخت چگونگي رسم الخط و املاي قديمي و ثابت قرآن مجيد، 5) علم اعجاز قرآن و تقليد ناپذيري آن به طوري که تحدي ( دعوت به نظيره آوري پيغمبر اسلام به دستور وحي ) حضرت رسول (صلي الله عليه وآله و سلم) نهايتاً بي پاسخ مانده است و هر پاسخي يعني نظيره سازي اي که در صدر اول و قرنهاي پيش تا قرون جديد از قرآن و براي مقابله با قرآن به عمل آمده، از نظر زباني و ادبي، ضعيف و مردود و نابسامان است. 6 ) علم اسباب يا شأن نزول، يعني شناخت زمينه ي تاريخي و اجتماعي که في المثل سؤالي يا استفتايي از رسول الله (صلي الله عليه وآله و سلم) به عمل آمده، و به دنبال آن، وحي نازل شده است. 7) علم ناسخ و منسوخ، 8) علم محکم و متشابه، 9) شناخت مکي و مدني، 10) علم اعراب، 11) علم غريب القرآن و مفردات قرآن و وجوه و نظاير و واژگان شناسي قرآن، 12) علم قصص، 13) فقه قرآن يا احکام قرآن، 14) شايد فن ترجمه ي قرآن را بتوان ملحق به علم تفسير کرد.
واژه شناسي قرآن:
چون قصد از نگارش اين مقاله، معرفي يکي از واژه نامه هاي خاص قرآن مجيد به نام واژه هاي دخيل در قرآن مجيد است، لذا مناسب است که به فرهنگهاي قرآني اشاره اي کوتاه داشته باشيم. اغلب لغت نامه عربي ( يعني عربي به عربي ) از لسان العرب اثر ابن منظور، و پيش از آن گرفته، تا امثال اقرب الموارد، لاروس عربي، و المعجم الوسيط يا معجم متن اللغة که در عصر حاضر تدوين شده اند، همه داراي شواهد و مفردات و ترکيبات کلمات و عبارات قرآني هستند. بي جهت و مبالغه نيست که زبان شناسان و صاحت نظران گفته اند که زبان عربي، زبان يک قوم نيست، بلکه زبان يک کتاب يعني قرآن است، و زنده داشته ي همان کتاب است، کتابي عظيم الشأن که در کل فرهنگ بشري از نظر تمدن سازي و فرهنگ آفريني بي همتاست. کتاب شناسي قرآن، يعني آثاري که پيرامون قرآن مجيد پديد آمده اعم از مقاله و رساله و کتاب، بالغ بر بيست هزار مدخل است. و پس از انتشار چند کتاب شناسي، از جمله مصنفات القرآن الکريم اثر علي شواخ اسحاق ( رياض، 1403 ق، 4 جلد )، اخيراً يکي از قرآن پژوهان بزرگ معاصر، استاد عبدالجبار الرفاعي، کمر همت به تدوين، معجم الدراسات القرآنية بسته است که حدوداً بالغ بر 10 مجلد خواهد شد، و نخستين مجلد آن در قم انتشار يافته است.باري به مسأله فرهنگها و واژه نامه هاي قرآني بازگرديم. قديمي ترين واژه نامه ي قرآن، مسائل نافع بن ازرق يعني سؤالات لغوي نافع از عبدالله بن عباس است. ابن عباس يکي از بزرگترين و با فرهنگ ترين و قرآن شناس ترين صحابه ي رسول الله (صلي الله عليه وآله و سلم) بود و به حبر الامة، و ترجمان القرآن شهرت داشت و پس از خود پيامبر (صلي الله عليه وآله و سلم) و علي بن ابي طالب (عليه السّلام) در ميان صحابه، قرآن شناس تر از او کسي نبود. روش ابتکاري و علمي او در شرح مفردات قرآن، استناد و استشهاد به شعر عربي جاهلي پيش از نزول قرآن بود. زيرا شعر مهمترين ميراث فرهنگي عرب عصر نزول قرآن بود؛ و اين حکم معروف بود که مي گفتند: الشعر ديوان العرب. اين واژه نامه که صحت انتسابش به ابن عباس ( متوفي 68 ) مسلم است، تماماً در کتاب اتقان سيوطي - که به فارسي هم ترجمه شده است - محفوظ است.
پس از آن يکي از قديمترين واژه نامه ها، معجم غريب القرآن، مستخرج از صحيح بخاري ( قرن سوم هجري ) است و کمابيش همان واژگان و مسائل نافع است که اين بار از طريق ابن الي طلحة از ابن عباس نقل و روايت شده است. واژه نامه هاي قديمي ديگر عبارتند از: مجاز القرآن، اثر ابوعبيد معمر بن مثني ( متوفي 210ق ) که در واقع فراتر از واژه نامه عادي است و ترکيبات و عبارات دشوار و مجازي قرآن را هم شرح مي دهد. همچنين تأويل مشکل القرآن، و تفسير غريب القرآن، هر دو اثر ابن قتيبه ( متوفي 276 ق ). سپس به مفردات راغب اصفهاني مي رسيم که نام کامل يا امروزين آن، معجم مفردات الفاظ القرآن است و بارها به طبع رسيده است و اخيراً به فارسي هم ترجمه شده است. همچنين قاموس القرآن دامغاني ( داراي ترجمه ي فارسي )، وجوه قرآن اثر تفليسي، و لسان التنزيل ( مجهول المؤلف ) - که هر دو تصحيح استاد دکتر مهدي محقق منتشر شه و بارها تجديد طبع يافته است. ديگر ترجمان القرآن [ = جواهر القرآن ] اثر محمد بن محمد بن نصر بخاري ( تصحيح دکتر سيد محمد علوي مقدم و دکتر رضا اشرف زاده )؛ ديگر تراجم الاعاجم ( فرهنگ فارس از واژه هاي قرآني ) به کوشش مسعود قاسمي و محمد مدبري؛ ديگر: تفسير غريب القرآن اثر ابن ملقن؛ ديگر، معترک الاقران اثر سيوطي، قرآن پژوه نامدار و صاحب اتقان؛ ديگر مجمع البحرين، اثر طريحي که فرهنگ لغات قرآن و حديث است، نيز تفسير غريب القرآن، از همو. ديگر، تفسير مفردات قرآن، مجهول المؤلف، تصحيح دکتر عزيز الله جويني. ديگر الدرر في الترجمان اثر شيخ الاسلام محمد بن منصور مروزي. تصحيح دکتر محمد سرور مولايي. ديگر، فرهنگ لغات قرآن بر مبناي ترجمه ي قرآن مورخ 556 ق، محفوظ در کتابخانه ي آستان قدس رضوي. ديگر معجم الفاظ القرآن الکريم، تدوين مجمع اللغة العربية در دو مجلد که مانند المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکريم اثر جاودانه و مشهور محمد فؤاد عبدالباقي بيشتر واژه ياب و آيه ياب است، و براي تمامي لغات، شرح و معني ندارد. اما در مواردي که متعرض شرح و بيان معاني لغات قرآني شده است، بسيار دقيق و متين و مستند است. همين واژه نامه ي معتبر است که تحت عنوان لغتنامه ي قرآن کريم ( با استفاده ي کلي از معجم الفاظ القرآن الکريم ) به فارسي درآمده است ( به کوشش محمود عادل ). ديگر قاموس قرآن ( 7 جزء در 3 مجلد ) اثر سيد علي اکبر قرشي که بارها تجديد طبع يافته است، و عربي - فارسي است. يکي از جديدترين و مهمترين کوششهاي مربوط به واژه نگاري قرآن التحقيق في کلمات القرآن الکريم اثر حسن مصطفوي است که تاکنون ( 1372 ش ) 11 جلد از آن انتشار يافته است. اين واژه نامه به عربي است ( يعني هم مدخلها و هم شرح و بيان آنها به عربي است ) و احتمالاً در 14 يا 15 مجلد کامل خواهد شد. و جديدتر از آن، کتاب کم حجمي است در يک مجلد به نام تفسير کلمات قرآن، اثر حسنين محمد مخلوف، ترجمه و توضيح حسينعلي انصاري راد.
جديدتر از همه که واژه نامه اي متفاوت با ساير واژه نامه هاست، کتاب واژه هاي دخيل در قرآن مجيد، اثر ماندگار و ارزشمند اسلام شناس و قرآن پژوه عالي مقام استراليايي آرتور جفري است؛ با ترجمه و توضيحات و تعليقات به قلم آقاي دکتر فريدون بدره اي، که موضوع بحث ماست.
درباره ي مؤلف
آرتور جفري (1) « از عربي دانان و سامي شناسان غربي است که سالها در مدرسه ي مطالعات شرقي به عنوان استاد زبانهاي سامي به تدريس و تحقيق اشتغال داشته است. وي گذشته از اين کتاب، آثار متعدد ديگر درباره ي قرآن و دين اسلام دارد، و هموست که متن عربي کتاب المصاحف ابن ابي داود ( متوفي 316ق ) را يافت و تصحيح نمود و براي اوليه بار به چاپ رسانيد » ( مقدمه ي مترجم، ص 5 ). متأسفانه اطلاعاتي از زندگي، حتي فقط از زندگي علمي آرتور جفري، در منابع و مراجعي که مظان يافتن آن است، از جمله دايرة المعارف اسلام ( به انگليسي، طبع اول و دوم )، دايرة المعارف بريتانيکا ( آخرين طبع )، دايرة المعارف دين، دايرة المعارف فارسي، و فرهنگ زندگينامه اي وبستر يافت نمي شود. در کتاب ارزشمند المستشرقون، تأليف نجيب العقيقي که فرهنگي است در معرفي زندگي و آثار مستشرقان ( مخصوصاً اسلام شناسان )، مقاله ي کوتاهي درباره ي او هست، شامل يک سطر زندگينامه، و نزديک به يک صفحه معرفي آثار، اطلاع زندگينامه اي اين مقاله، منحصر به اين سه نکته است که او اهل استرالياست و در دانشگاه امريکايي قاهره، و نيز در دانشگاه کلمبيا استاد بوده است.بعضي از آثار قرآن پژوهي آرتور جفري عبارت است از: 1) تصحيح و تقريباً ترجمه ي يکي از کهن ترين منابع قرآن شناسي به نام کتاب المصاحف، اثر حافظ ابوبکر عبدالله بن ابي داود سليمان بن اشعث سجستاني ( 230- 316ق ) که دو متني است يعني اصل کتاب و مقدمه ي عربي از دست راست، و ترجمه ي انگليسي و مقدمه هاي مربوط به آن و يادداشتهاي آن از دست چپ چاپ شده است. اين کتاب از نظر احتوا بر قراآت و اختلاف مصاحف غير عثماني ( يعني از جمله مصاحف ابن مسعود، اُبَي، حضرت علي (عليه السّلام)، ابن عباس، اَنَس، ابوموسي و ديگران ) گنجي است بيش بها و بي نظير ( طبع ليدن، 1937 ). 2) همکاري در طبع و نشر و مقدمه نويسي بر کتاب مختصر من شواذ القرآن اثر ابن خالويه ( متوفي 370 ق ) که شبيه به موضوع کتاب المصاحف پيشگفته، و در زمينه ي اختلاف قراآت است. 3) مقاله ي « قرآن » در نشريه ي عالم اسلام (2) ( 1924 ). 4) « نصوص من القرآن » در همان نشريه ( 1935 ). 5) بحث و نقد درباره ي کتاب مختصر من شواذ القرآن، اثر پيشگفته. 6) « ابو عبيد و قرآن »، نشريه ي عالم اسلام ( 1938 )، « درباره ي فاتحه » ( همان نشريه، سال 1939 ). 7) « قرائت زيد بن علي »، مجله ي الدراسات الشرقية ( 1937 و 1940 ). 8) « کتابت قرآن » در عالم الاسلام ( 1950 ). 9) « پيشرفت در پژوهش متن قرآن » در نشريه ي عالم اسلام ( به انگليسي ). 10) « موقعيت کنوني تحقيقات قرآني » ( 1957 ).
درباره ي مترجم
مترجم فاضل و فرزانه ي اين اثر زبان شناس، ادب شناس، مترجم و محقق و قرآن پژوه نامدار معاصر آقاي دکتر فريدون بدره اي است، که از حسن اتفاق، اولين و نيز جديدترين اثرش در زمينه ي قرآن پژوهي است. نخستين يا يکي از نخستين آثار تحقيقي ايشان، کوروش کبير در قرآن مجيد و عهد عتيق نام دارد ( طبع همدان، 1338 ش ) و در مقام تطبيق دادن ذوالقرنين ( مورد اشاره در قرآن، سوره ي کهف ) با کوروش هخامنشي برآمده است. دکتر بدره اي از فرهيخته ترين زبان شناسان امروز ايران است که سالها به عضويت در فرهنگستان زبان و ادب و مديريت کتابخانه ي ملي ايران و مسئوليت هاي علمي ديگر اشتغال داشته است. دکتر بدره اي يکي از برجسته ترين مترجمان طراز اول امروز ايران است که بيش از 15 اثر ارزنده را از انگليسي به فارسي شيوايي ترجمه کرده است که عبارتند از: 1) فرقه ي اسماعيليه، اثر هاجسن 2) سفرنامه ي جکسن 3) فدائيان اسماعيلي، اثر برنارد لوئيس 4) سلسه هاي اسلامي، اثر بوسورث 5) آيين شهرياري در شرق، اثر سيموئل کندي 6) تاريخ اسماعيليان، اثر برنارد لوئيس 7) ساخت معنايي اصطلاحات اخلاقي - ديني در قرآن 8) سيري در زبان شناسي، اثر واتر من جاناتي 9) ريخت شناسي قصه هاي پريان، اثر ولاديمير پراپ 10) ريشه هاي تاريخي قصه هاي پريان، اثر ولاديمير پراپ 11) [ از اينجا به بعد آثاري که نام مي بريم، در دست طبع، يا نزديک به انتشار است ] ساخت رمان، اثر ادوين ميور 12) اسماعيليان: تاريخ و عقايد آنها، اثر اسماعيليه پژوه نامدار ايراني معاصر دکتر فرهاد دفتري 13) رشد ادبيات، اثر نورما چادويک و هنري چادويک در 4 مجلد 14) بررسي انتقادي رباعيات خيام، اثر آرتور کريستنسن 15) جامعه شناسي ذوق ادبي، اثر لوين شوکينگ. چنان که ملاحظه مي شود دکتر بدره اي در کارنامه ي علمي پربار خويش بيشتر ترجمه دارد تا تأليف. تأليفهاي او دو کتاب است، يکي همان کوروش کبير در قرآن مجيد که اشاره کرديم، دوم واژگان نوشتاري کودکان دبستاني ايراني. و جديدترين اثر ترجمه اي و تحقيقي دکتر بدره اي، واژه هاي دخيل در قرآن مجيد، اثر آرتور جفري.درباره ي اثر
تا اينجا شمه اي در معرفي مؤلف، و سپس مترجم عالي قدر اين اثر گرانسنگ نوشتيم، حال به معرفي اجمالي اثر مي پردازيم. خود عنوان اين اثر يعني واژه هاي دخيل در قرآن مجيد، چه بسا براي بسياري کسان تأمل انگيز و شبهه ناک به نظر برسد، زيرا علي المشهور، به تصريح خود قرآن، قرآن به زبان عربي مبين است. اگر قرآن مجموعه اي وحياني باشد - که هست - و به عين الفاظ و عبارات، چنان که در آغاز مقال گفتيم بر قلب [ قواي دراکه ] و زبان حضرت رسول (صلي الله عليه وآله و سلم) نازل شده باشد، يعني اگر قائل آن و صاحب اين کلام خداوند باشد - که هست و اين عقيده از ضروريات اعتقادي اسلامي است - در اين صورت کلام قديم و ازلي الهي که نبايد متأثر از مسائل مستحدث از جمله وامگيري لغات و تغيير و تحولات زباني و زبان شناختي باشد. پاسخ اين شبهه اين است که يکي از بحثهاي دراز آهنگ کلامي و شايد نخستين بحث و مبحث مهم عقيدتي که در جهان اسلام و در قرن دوم و اوايل قرن سوم درگرفت مسأله مخلوقيت يا نامخلوقيت يا به تعبير ديگر، مسأله قدم [ = قديم بودن ] و حدوث کلام الله بود. در اينجا ضرورتي ندارد که به تفصيل وارد اين بحث و داستان تاريخي و واقعي محنه [ تفتيش عقايد همراه با سخت گيري و آزاز روحي و جسمي ] شويم که از سوي خلفاي اعتزال گرا [ مايل به مشرب کلامي معتزله ]، بر علماء و قضاوت و شخصيتهاي مهم علمي و اجتماعي تحميل مي شد و آغازش در عصر هارون الرشيد و اوجش در عهد مأمون و معتصم و واثق و پايانش در عصر متوکل بود. چنان که احمد بن حنبل، فقيه و محدث بزرگ و مؤسس يکي از چهار مذهب فقهي رسمي اسلامي ( مکتب حنبلي، حنابله ) را که قائل به قدم ( ازليت، و مخلوق نبودن ) قرآن بود، در عصر مأمون آزارها دادند، و در عصر معتصم تازيانه زدند [ شرح محنه در تاريخ طبري در ذيل حوادث سال 218 ق مشروحاً آمده است، از منابع جديد، دو منبع دستياب را ياد مي کنيم. ـــ فصلي از کتاب تاريخ جمع قرآن کريم، نوشته ي سيد محمد رضا جلالي ناييني؛ ديگر مقاله ي « محنه » در دايرة المعارف اسلام ( به انگليسي، ج 7، صص 2 تا 6 ) ].گفتني است که اشاعره ( يا اشعريان ) که تا عصر حاضر پرچمدار عقايد و اصول کلامي اهل سنت در جهان اسلام هستند، قائل به اين اند که قرآن کلام نفسي است و قائم به ذات الهي و قديم به قدم او و از او جدايي ناپذير و جزو صفات ذاتي اوست. ولي معتزله و شيعه بر خلاف آنان، بر اين هستند که تکلم و کلام الهي [ از جمله قرآن که کلام الله است ] از صفات فعليه ي اوست و قرآن کلام لفظي و حادث است ( براي دنباله ي بحث و تفصيل ـــ البيان نوشته ي مرحوم آيت الله خويي، که به فارسي هم ترجمه شده است ).
پس با اين مقدمه درمي يابيم که قول به وجود کلمات دخيل يعني فارسي و عبري و سرياني و حبشي و غيره در قرآن مجيد، معنا و تبعات کلامي دارد. شايد از همين جهت بوده است که از همان آغازي که بحث وجود لغات معرب در قرآن کريم درگرفت، بزرگاني چون شافعي زيربار نمي رفتند و مي گفتند قرآن عربي پاک و خالص است و در آن معرب و دخيل راه ندارد. حال که در پرتو تحقيقات علمي زبان شناسي اين حقيقت مسلم شده است که در قرآن، دهها لغت معرب و دخيل وجود دارد، اعتقاد معتزله و شيعه، خدشه اي بر نمي دارد، بلکه به استقبال اين نظر و نظريه ي زبان شناسي مي روند، و وجود لغات معرب و دخيل را جزو ادله در جهت اثبات حدوث قرآن مي شمارند. آري خداوند زبان زنده ي عربي قرن هفتم ميلادي را با همه ي لوازم دستور زباني، يعني صرفي و نحوي و واژگاني ( از جمله حضور لغات دخيل در واژگان آن ) عيناً برگرفته و يا آن زبان و به لسان قوم، با آنان سخن گفته است.
جفري در اين تحقيق صرفاً زبان شناسانه عمل نمي کند، بلکه پيش فرض کلامي و عقيدتي و دين شناختي هم دارد و کوشيده است با بحث و فحص در ريشه و سير واژگان دخيل قرآن « تأثير ادياني چون مسيحيت و يهوديت را بر دين اسلام اثبات نمايد » ( مقدمه ي مترجم، ص 26 ). مترجم دانشور اين اثر، به اين پيش فرض يا رهبرد کلامي، پاسخ کلامي مي دهند: « اما ما مسلمانان همانندي ميان عقايد، و آداب و شعاير ديني، و داستانهاي انبياي خدا را در کتب آسماني و اديان « وحياني » ناشي از وحدت منبع و سرچشمه ي وحي مي دانيم، نه اخذ و اقتباس، و تأثير و تأثر تاريخي، بدان گونه که مورد نظر اين دانشمند است » ( مقدمه ي مترجم، ص 26 ).
مؤلف در اين کتاب، غير از نامهاي خاص، 275 واژه را که دخيل تشخيص داده است با اتکاء و استناد به شواهد مقبول زباني و زبان شناختي به ترتيب الفبايي ذکر کرده و نظريه ي دانشمندان قديم و جديد و حاصل تحقيقات اخير را درباره ي اصل و منشأ آنها بيان نموده و گهگاه نيز خود آراء جديدي ابزار نموده است ( ص 20 ). واژه هاي دخيل حرف الف يا همزه عبارتند از: اب، ابابيل، ابراهيم، ابريق ( معرب آبريز يا درست بگويم آبريغ فارسي )، ابليس، اجر، احبار، آدم، ادريس، ارائک ( احتمالاً معرب اورنگ فارسي )، ارم، آزر، اساطير، اسباط، استبرق ( معرب ستبر فارسي )، اسحق، اسرائيل، أيس، اسلم، اسمعيل، الاعراف، الله، اللهم، الياس، اليسع، امة، امر، امشاج، آمَن، انجيل، آيه و ايوب، در اصل اين کتاب، و نيز به همت والاي مترجم و سخت کوشي ناشر محترم ( انتشارات توس )، همه ي کلمات فراوان غير عربي، به هر زباني اعم از يوناني، و عبري و ارمني و فارسي که هست، به خط خود آن زبان آمده است. تنوع حروف و اصولاً حروفچيني اين اثر در مطبوعات فارسي، کم نظير يا بي نظير است. همين است که طبع اين ترجمه، سالها به طول انجاميده است. مترجم دانشور اين اثر، اين کتاب سخت و سنگين را با مهارت و استادي بي بديلي ترجمه کرده اند و مقدمه و تعليقات ارزنده اي بر آن نوشته اند. سعي و صبوري مترجم و ناشر، در عرضه ي يکي از مهمترين آثار نوکلاسيک قرآن پژوهي و زبان شناسي مشکورباد.
پي نوشت ها :
1. Arthur Jeffery
2. Muslim World
خرمشاهي، بهاء الدين؛ (1389)، قرآن پژوهي (1)، تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ چهارم
