چگونه لاکان بخوانيم؟

هنگامي كه براي اولين بار كتابي از فرويد را در دست مي گيريد، هر چقدر هم كه ايده هاي موجود در متن را نامعمول و غامض بيابيد، دشوار مي توانيد خود را از لذتي كه از خود متن مي بريد بر كنار داريد. خواندن فرويد، به ويژه مطالعات موردي و آثار نظريه پردازانه اش درباره ي هنر، جامعه و دين، مانند خواندن رمان هاي خوب كارآگاهي است. در واقع، رمان كارآگاهي يكي از گونه هاي ادبي محبوب فرويد و يكي از نظاير يا بديل هاي مورد علاقه ي او براي تحليل بود. حتي اگر با استدلال هاي فرويد قانع نشويد، مسحور داستاني مي شويد كه او تعريف مي كند. وضعيت در مورد لاكان بسيار متفاوت است. همان طور كه منتقدان خشمگين از پيش اعلام كرده اند، هنگامي كه براي اولين بار كتابي از لاكان را به دست مي گيريد، حتي با معيارهاي نظريه ي ادبي و فرهنگي معاصر با متني فشرده، پيچيده، گنگ و از قرار معلوم درك ناشدني مواجه مي شويد. چرا اين طور است؟
ايده هاي لاكاني براي اولين بار با انتشار همزمان دو متن، در دانشكده هاي علوم انساني دانشگاه هاي بريتانيا مطرح شد: ترجمه هاي آلن شريدان از مكتوبات: گزيده و چهار مفهوم بنيادي روان - كاوي كه هر دو در سال 1977 در انگلستان انتشار يافت. براي بسياري از دانشجويان، اين دو متن مجال اولين آشنايي آن ها با لاكان بوده است و مقالاتي از مكتوبات، مانند « مرحله ي آينه اي » و « دلالت فالوس » در شمار آن دسته از آثار لاكان بوده اند كه بارها منتشر شده اند و در منتخب آثار او جاي گرفته اند. اما در هر دو متن مذكور دشواري هاي ويژه ي خواندن آثار لاكان وجود دارد.
لاكان در درجه ي نخست و بيش از هر چيز پزشك باليني و سپس معلم بود. او فردي دانشگاهي يا نويسنده نبود و عميقاً به دانشگاه و آنچه كلام دانشگاه مي ناميد بدگمان بود. به انتشار آثارش نيز بدگمان بود و در اواخر دوران فعاليت حرفه اي اش، در سمينار بيستم به مكتوبات با عنوان poubelication اشاره مي كرد، جناسي كه از تركيب poubelle ( سطل آشغال ) و publication ( انتشار ) حاصل مي شود. لاكان در سال 1953 سمينارهاي عمومي دو هفته يك بار را در بيمارستان سنت آن، بيمارستان رواني محل كارش، آغاز كرد ( او در دو سالِ قبل از آن درس گفتارهاي هفتگي خصوصي اي در آپارتمان سيلويا باتايف همسر فيلسوف و نويسنده ژرژ باتاي (1962-1897) و سپس همسر دوم لاكان، ايراد كرده بود ). سمينارها به مدت 26 سال ادامه يافت. او هر سال متن يا ايده اي از فرويد را انتخاب مي كرد و سمينار را به مطالعه ي آن اختصاص مي داد. بسياري از اين سمينارها به همت ژاك آلن ميلر به عنوان سرويراستار از يادداشت ها و رونوشت هاي دانشجويان سابق لاكان بازسازي و تعداد روزافزوني از آن ها ترجمه شده است. مقالاتي كه در نسخه ي انگليسي مكتوبات گرد آمده است گزيده اي در حدود يك سوم چاپ فرانسه ي كتاب است و اغلب نمايشگر خلاصه يا نتيجه ي ايده هايي است كه لاكان در طول يك سال كاملِ ارائه ي سمينار گسترش داده است. بنابراين، مكتوبات را نبايد به عنوان مقدمه اي بر آراي لاكان خواند، بلكه اين اثر بيان بسيار فشرده ي آراي او براي كساني است كه از پيش با آن ها آشنايند. آن هايي كه مي خواهند براي اولين بار لاكان بخوانند بهتر است ابتدا از سمينارهاي اول، شامل مجلدهاي يك، دو، سه و هفت شروع كنند كه اكنون وسيعاً در دسترس است. بايد توجه داشت كه آراي لاكان، مانند آراي هر متفكر نوآور ديگري، ايستا نيست، بلكه در طول زندگي اش تغيير كرده و گسترش يافته است. اين سمينارهاي ابتدايي اولين مرحله ي سير لاكان را كه « ساختارگرايانه » است نشان مي دهند و بيش تر كارهاي جذابي كه اكنون در حوزه ي مطالعات لاكاني انجام مي شود بر آراي واپسين او در دهه هاي شصت و هفتاد استوار است. اين تغيير ارزيابي ما از لاكان، در تأكيدي كه بر آراي متأخر او در نيمه ي دوم اين كتاب صورت گرفته، انعكاس يافته است. دشواري ديگر در خواندن لاكان از آن جا ناشي مي شود كه او پس از معرفي مفاهيمي چون ابژه ي كوچك a، ديگريِ بزرگ، امر واقع [ يا ساحت واقع ] يا فالوس، اين اصطلاحات را در نوشته هاي خود حفظ مي كند اما به تدريج معني آن ها را تغيير مي دهد. بنابراين، مفاهيم لاكاني همزمان با گسترش تفكر او سطوح معنايي متفاوتي كسب مي كنند، اما او هرگز معني اصلي آن ها را رها نمي كند. بنابراين، امكان به دست دادن تعريف ساده اي از اصطلاحات لاكاني وجود ندارد، چرا كه آن ها مطابق سه ساحت لاكاني - خيالي، نمادين و واقع - و در مراحل مختلف تدريس لاكان كاركرد متفاوتي دارند.
متن دوم، كه در سال 1977 ترجمه شد، موضوعاتي نسبتاً متفاوت را پيش روي ما قرار مي دهد. چهار مفهوم بنيادي روانكاوي در واقع رونوشت مجموعه سمينارهاي يازدهم لاكان است. سمينار مذكور يكي از مهم ترين سمينارهاي لاكان است و در ميان ‌آراي او مقامي محوري دارد؛ متن اين سمينار بسيار فشرده و خواندن آن دشوار است. در اين مورد هم دلايل خاصي وجود دارد. سمينار در سال 1964 ارائه شد و لحظه اي مهم را در دوران فعاليت حرفه اي و گسترش انديشه ي لاكان رقم زد. لاكان سرانجام در سال 1963 از نهادهاي روانكاوي گسست و مدرسه ي خود را بنيان گذارد. سمينار يازدهم به يك معنا اولين بيانيه ي رسمي درباره ي جهت گيري جديدش بود. در سال 1953 جمعي از روانكاوان از جمله لاكان بر سر موضوع آموزش و پزشكي سازيِ روانكاوي از جامعه ي روانكاوي پاريس ( SPP ) جدا شدند و جامعه ي فرانسوي روانكاوي (1SFP )( ) را بنيان گذاردند. اين روانكاوان در آن زمان درنيافتند كه با ترك جامعه ي « رسمي » در واقع از انجمن بين المللي روانكاوي (2IPA ) () نيز جدا شده اند. SFP در طول ده سال بعد مشغول مذاكره با IPA بود تا جامعه ي جديد خود را رسمي كند، چرا كه در غير اين صورت اعضاي جامعه نمي توانستند خود را روانكاو يا درمانگر بنامند. IPA سرانجام در سال 1963 در خواست SFP براي عضويت مجدد را رد كرد و لاكان به همراه عده اي ديگر از IPA اخراج شد. SFP در همان سال انشعاب كرد و لاكان مدرسه ي روانكاوي خود، مدرسه ي فرويدي پاريس (3EFP ) ( ) را بنيان نهاد. لاكان در نتيجه ي جدايي از SFP مجبور شد سمينارهايش را در جايي بجز بيمارستان رواني سَنت آن برگزار كند و به دعوت فيلسوف ماركسيست، لويي آلتوسر (1918-1990)، كه در همان سال مقاله ي مهمي درباره ي فرويد و لاكان منتشر كرده بود، سمينارهايش را در اكول نرمال سوپريور (ENS ) (4 ) برگزار كرد. ENS يكي از مؤسسات نخبه در نظام آموزشي فرانسه است و لاكان در آن جا با مخاطبان كاملاً جديدي براي نظرياتش روبرو شد. همچنين، در همين ايام، روانكاوي، تا حدودي بر اثر مقاله ي آلتوسر، گسترش يافت و بيش از پيش در ميان روشنفكران و حيات فكري پاريس پذيرفته شد. اما عزيمت لاكان پاره اي مسائل نظري براي او ايجاد كرد. سمينارهاي او در ده سال گذشته با تمركز بر خوانش و شرح دقيق آراي فرويد، متوجه مخاطبان روانپزشك و روانكاو بود. اكنون دانشجويان، فعالان سياسي، فيلسوفان، نويسندگان و پژوهندگان فرهنگ را مخاطب قرار مي داد. بنابراين، حال چگونه مي توانست در عين وفاداري به آن چيزي كه بنيادستيزي روانكاوي تلقي مي كرد، آن آموزه ها را در نظام دانشگاهي تدريس كند؟ لاكان در سمينار يازدهم براي اولين بار از شرح آراي فرويد دست كشيد و دريافت خود از روانكاوي را بسط داد. به عبارت ديگر، او بسط و گسترش آنچه را اكنون به عنوان نظريه ي لاكاني ناخودآگاه، ميل، انتقال، و رانه ( چهار مفهوم بنيادي روانكاوي ) مي شناسيم آغاز كرد. در همين ايام بود كه سمينارها پيچيده تر و مبهم تر شدند و با افزايش تعداد مخاطبان آن ها به بيش از يك هزار نفر در آخرين سال، بر دشواري و پيچيدگي ايده ها و صورت بندي هاي لاكان نيز افزوده شد. بنابراين، هنگام خواندن لاكان بايد به خاطر داشت كه موضوع سبك نگارش او و دشواري نوشته هايش زائد يا صرفاً بي جهت نيست. براي روانكاو شدن را از سرگذراند. روانكاوي را نمي توان در كلاس درس يا اتاق سمينار آموخت. دشواري سبك لاكان تا اندازه اي به سبب ميل خودآگاهش به مقاوت نسبت به هرگونه جذب و بازيابي ساده ي ايده هاي اوست. لاكان در سمينار بيستم مي گويد:
كمابيش مشهور است كه مكتوبات را نمي توان به سهولت خواند. مي توانم اعترافي شرح حال گونه كنم - من نيز دقيقاً همين نظر را داشتم. تصور مي كردم، شايد كمي زياده روي بود، تصور مي كردم آن مقالات براي خواندن نوشته نشده اند.
(26 :[ 1975 ] 1998 )
جنبه ي دوم دشواري خواندن آثار لاكان مشخصاً به موضوع بررسي او، يعني ناخودآگاه، مربوط است.
از نظر فرويد، ناخودآگاه قلمروي است كه زمان يا تناقض نمي شناسد. ناخودآگاه قلمرو آرزوها و فانتزي هاي واپس زده است؛ ناخودآگاه قلمروي فاقد نحو يا دستور زبان است. پس، در واقع، چگونه مي توانيم از آرزوها و اميال ناخودآگاه سخن بگوييم؟ براي سخن گفتن از ميل ناخودآگاه بايد آن را به آگاهي ترجمه كنيم و ناخودآگاه بر حسب تعريف آن چيزي است كه از آگاهي طرد مي شود و دوباره احضار نمي شود. به عبارت ديگر، ناخودآگاه آن چيزي است كه از زبان حذف مي شود. اين وضع تناقض نما نظريه پرداز و روانكاو را در وضعيتي بغرنج قرار مي دهد، زيرا چگونه مي توانيم از آرزوها و اميال ناخودآگاه سخن بگوييم اگر قادر نيستيم آن ها را در قالب زبان بگنجانيم؟ از نظر فرويد، ما مي توانيم طرز كار ناخودآگاه را از طريق اضطراب ها و هراس هايمان بفهميم. همچنين، مي توانيم آثار آن را در رؤياها، لطيفه ها، لغزش هاي زباني و‌ آثار هنري كشف كنيم ( به عنوان مقدمه اي بر فرويد كتاب تِرشوِل، 2000 را ببينيد ). به عبارت ديگر، ما طرز كار ناخودآگاه را درست در آن لحظاتي كشف مي كنيم كه ضمير آگاهمان در حداقل هشياري و كنش براي واپس زدن تفكرات و اميال ناخواسته به سر مي برد. لاكان در اوايل كار خود بر اين حوزه از آراي فرويد متمركز شد و به ويژه از نزديك به متون او در موضوعات زبان و تفسير نظر كرد: تفسير خواب (a 1991 [ 1900 ] )، آسيب شناسي رواني زندگي روزمره ( b 1991 [ 1901 ] ) و لطيفه ها و ارتباطشان با ناخودآگاه ( c 1991 [ 1905 ] ). لاكان به دنبال حل تناقض نمايي بود كه روانكاوي همواره با آن مواجه مي شود: اگر فرض كنيم كه روانكاوي كلام ناخودآگاه يا كلامي درباره ي ناخودآگاه است، بنابراين كلامي است كه بر چيزي كه همواره در فراسوي آن قرار دارد استوار است. سبك خود لاكان يكي از راه هاي پرداختن او به اين موضوع است، به اين معنا كه نوشتار او تلاشي براي بيان آن چيزي است كه اساساً بيان شدني نيست. خلاصه، لاكان مي كوشد از طريق ساختار زبان چيزي را به روشني بيان كند كه در فراسوي خود زبان باقي مي ماند: قلمرو ميل ناخودآگاه. نوشته هاي او تلاشي براي وادار كردن خواننده به رويارويي با حد و مرزهاي معنا و فهم و تصديق اين دورنماي عميقاً آزارنده است كه در پشت هر معنايي، بي معنايي و در پس هر درايتي، ياوره نهفته است. بنابراين، نثر لاكان « اغلب پيرو قوانين ناخودآگاه است به همان شيوه اي كه فرويد مشخص كرده است - نثر او مملو از جناس ها، لطيفه ها، استعاره ها، طعنه ها و تناقض هاست، و فرم آن شباهت هاي بسياري با نوشته هاي روان پريشانه دارد » ( بِنوِنوتو و كندي، 12:1986 ). لاكان را نبايد خيلي جدي گرفت: جناس ها، بازي با كلمات و شيوه ي سخن گفتن گريزان و غير مستقيم زائد نيست بلكه در فهم كار او ضروري است. اين سبك نوشتن را كرداري (5) مي نامند - كه مي كوشد معنا را از طريق ارائه و نحو برساند. منتقدي اظهار كرده است كه لاكان مي خواسته است « انتقال مطالبش به طور مستقيم با ناخودآگاه سخن بگويد و معتقد بود كه بازي با كلمات، در جايي كه پيوندهاي علّي محو مي شوند و تداعي ها به وفور وجود دارند، زباني است كه ناخودآگاه آن را مي فهمد » (تركل، 1992:55). دفعه ي بعدي كه لاكان مي خوانيد و مي خواهيد كه كتاب را به گوشه ي اتاق پرت كنيد، لحظه اي درنگ كنيد و ببينيد متن با شما چه مي كند، به احساس خود در آن لحظه و تأثيري كه زبان بر شما دارد فكر كنيد. هنگامي كه درباره ي اين فرايند تأمل مي كنيد متن به هدف خود رسيده است؛ ناخودآگاه دارد كار مي كند.

پي نوشت ها :
 

1.Société Francaise de Psychanalyse
2.International Psycho- Analytical Association
3.École Freudienne de Paris
4.École Normale Superieure
5.performative

منبع مقاله :
هومر، شون، (1390)؛ ژاك لاكان، ترجمه: محمدعلي جعفري، محمدابراهيم طاهائي، تهران، نشر ققنوس، چاپ دوم