معماري اموي

دراواخر حکومت خلفاي راشدين و به موازات کشمکش هايي که بر سر حکومت از همان سال هاي رحلت پيامبر اسلام ( صلوات الله عليه و آله ) پديد آمد، نوعي دوگانگي قدرت در بين رؤساي اسلامي و هواداران آن ها شکل گرفت. اين نزاع بين مدعيان خلافت، که هر يک خود را حق و ديگري را ناحق مي پنداشت، منتهي به روي کار آمدن حاکمي به نام معاويه، پسر ابوسفيان، شد که مدت بيست سال مستقلاً بر سوريه فرمانروايي کرد و پس از احراز بالاترين مقام دنياي اسلام، خود را اميرالمؤمنين خواند و همچنان در دمشق مستقر ماند. معاويه بر خلاف خلفاي صدر اسلام که خلافتشان بر سنت پيامبر ( صلوات الله عليه و آله ) استوار بود، بدون رعايت دستورهاي پيامبر ( صلوات الله عليه و آله )، بساط سلطنت را گسترد و مانند يک پادشاه مقتدر سلطنت کرد. او با نقض فرمان پيامبر اسلام ( صلوات الله عليه و آله ) در نحوه ي تعيين خليفه و بدون رجوع به آراي مسلمانان، شخصاً در زمان حيات خود، پسرش يزيد را به جانشيني تعيين کرد. اين حکومت دو قدرتي مدت 90 سال، يعني تا زمان انتقال حکومت از بني اميه به بني عباس، دوام داشت. طي اين مدت، اعضاي خاندان بني اميه کم کم وضع ساده و بي تکلف اعراب قدين را که مناسب مقام رؤساي مذهبي بود، رها و دستگاه خلافت و خليفه را با شکوه و جلال کفرآميزي احاطه کردند و او را به صورت پادشاه پرجاه و شکوه سوريه درآوردند. دمشق به جاي مدينه مرکز سياسي امپراتوري اسلامي شد. حتي کوشش هايي کردند تا اعتبار، حرمت و اهميت مذهبي و قداستي را که تا آن زمان به مکه اختصاص داشت به اورشليم ( بيت المقدس ) منتقل کنند. بنابراين اولين معابد بزرگ اسلامي مانند قبة الصخره، مسجد الاقصي و جامع دمشق در بيت المقدس و دمشق ساخته شد.

قبة الصخره:

اين بنا که در بيت المقدس واقع شده و بيش تر به نام مسجد عمر معروف است، در حقيقت نه مسجد است و نه مربوط به عمر، بلکه در سال 691 ميلادي به دستور عبدالملک، خليفه ي اموي، ساخته شده است. مسجد مذکور ساختمان مرتفعي است بر روي صخره اي که نزد يهوديان، مسيحيان و مسلمانان به طور يکسان محترم و مقدس شمرده مي شود و آن را ناف دنيا مي دانسته اند. دو رواق مدور اين ساختمان را احاطه کرده که مجموعاً نظير رواق کليساهاي مدوري از نوع کليساي بصره است. مسلم است که سازندگان آن معماران و کارگران مسيحي بوده و حجاران و موزاييک سازان بيزانس ديوارهاي آن را تزيين کرده اند، اما تأثير هنر ساساني از لحاظ نحوه ي طاق سازي نيز در آن مشهود است.

مسجد الاقصي:

اين بنا نيز مانند قبة الصخره در محوطه ي حرم الشريف در بيت المقدس ساخته شده است. ساختمان اين مسجد هم در سال 690 ميلادي به دستور عبدالملک شروع شده، ولي زلزله اي به آن آسيب رسانده و بعداً خليفه ي عباسي، المهدي، آن را در سال 75-774 ميلادي تعمير و مرمت کرده است. اين ساختمان، که هم مسجد و هم کليساست، داراي هفت رواق است که سه رواق وسطي آن در زمان امويان ساخته شده است. رواق مرکزي آن را که وسيع و مرتفع است، رواق ديگري به همين ارتفاع قطع کرده و گنبدي در محل تقاطع آن ها ساخته شده که شباهت کاملي به شيوه ي گنبد سازي ساساني دارد.

مسجد بزرگ اموي:

اين مسجد در دمشق به دستور الوليد، پسر عبدالملک، و در محل معبد قديم خداي آشوري، حداد، ساخته شد که بعداً به معبد ژوپيتر دمشق و متعاقب آن به کليسايي به نام سن ژان باپتيست تبديل شد. اين مسجد مرکب از تالاري است داراي سه رواق که در جهت شرقي- غربي واقع شده و در سمت شمال، حياط وسيعي است از سه طرف محدود به ايوان، رواق هاي سه گانه را در وسط، رواق ديگري در امتداد شمال- جنوب قطع کرده که در وسط آن گنبد معروف بيزانسي ساخته شده، ديوارهاي آن را تزيين کرده بود. موزاييک هاي شبستان، طي چند آتش سوزي از ميان رفته است، اما روي موزاييک ها را تراشيده اند، تزيينات قديم مجلل اين بناي اموي نمايان شده است. موزاييک ها و نقش هاي آن آشکارا ملهم از هر موزاييک کاري ساساني است. )
خصوصيت کاملاً مسيحي اين سه بناي بزرگ اسلامي بيانگر اين است که هر اسلامي در آغاز پيدايش خود دو نشانه از هنر خارجي را در خود داشته است: نفوذ هنر ايراني که با پيروزي خلفاي بغداد تثبيت شد، تا دورترين نقاط سوريه محسوس است. سرنگون شدن حکومت اموي به دست خلفاي عباسي ( 132 ق./ 750م. ) و انتقال حکومت از سوريه به بين النهرين، و استقرار رسوم ساساني و نفوذ فرهنگ ايراني به جاي رسوم بيزانسي، حادثه تاريخي فوق العاده مهمي است که در سرنوشت عالم اسلام و مخصوصاً در هنر و فرهنگ اسلامي اثر قابل ملاحظه اي گذاشت.
با شکست سپاه آخرين حاکم اموي، مروان دوم، به دست لشکريان خراسان به فرماندهي ابو مسلم خراساني و طرفداران ابوالعباس- مدعي خلافت که در کوفه خود را خليفه اعلام کرده بود- در سوريه و بين النهرين ( آن چه از آن لشکر باقي مانده بود در مصر شکست خورد، خود مروان نيز در سال 750 ميلادي يا 132 هـ.ق، به دست همراهانش کشته و بساط بني اميه برچيده شد. )

اهميت هنري بيت المقدس

بيت المقدس که براي سه دين بزرگ توحيدي اسلام، مسيحيت و يهوديت شهر مقدسي به شمار مي رود محل دو مسجد از گرامي ترين مساجد اسلامي، يعني مسجد الاقصي و قبة الصخره است. بناي اخير يادآور محل معراج محمد رسول الله ( صلوات الله عليه و آله ) و همچنين قرباني شدن اسماعيل به دست پدرش ابراهيم ( عليه السلام ) است.
« در اين مسجد که نخستين دستاورد بزرگ معماري اسلامي است سبک هاي بيزانس، سوري و ساساني به طرز باشکوهي به يکديگر در آميخته اند. داخل آن در اصل با برجسته کاري هاي مرم و معرق کاري هاي شيشه اي به شکل گياهان و گلوبندها و آويزه ها و تاج هايي که نشان دهنده ي پيروزي اسلامي بر دو امپراتوري بزرگ قبل از خود ( ساساني و بيزانس ) بود، تزيين يافته است. اما موزاييک هاي سطح خارجي بنا در قرن شانزدهم جاي خود را به کاشي کاري رنگارنگ به سبک عثماني داد. در يازدهم سپتامبر 1981، کميته ي ميراث جهاني يونسکو بخش قديمي بيت المقدس و ديوارهاي آن را در زمره ي ميراث جهاني اعلام نمود. » (1)

پي‌نوشت‌ها:

1- مجله پيام يونسکو، ش 138، شهريور- مهر 1360، ص38.

منبع مقاله :
ضابطي جهرمي، احمد؛ (1389)، پژوهش هايي در شناخت هنر ايران، تهران: نشر ني، چاپ اول.