نويسنده: علي محمدي آشناني

نگاهي کوتاه به آثار مربوط به آرمان شهرها و بررسي دوران زندگاني نويسندگان آن ها نشان مي دهد که طراحي و تدوين جوامع آرماني، داراي زمينه و عوامل مختلف روحي و رواني، ذهني، اعتقادي و عيني و محيطي بوده است:

1. عامل و زمينه ي روحي

خداوند متعال اگر چه انسان را از خاک (1) و لجن (2) آفريد، اما او را مانده در خاک و لجن نپسنديد؛ (3) بلکه بدان رو انسان را آفريد تا خليفه، (4) امانت دار (5)، دانش آموخته ي همه ي حقايق (6) و در ظرف وجودي خود، مظهر تجلي اسما و صفات خدا باشد. (7) بدين جهت شوق پرواز از خاک تا خدا را در نهاد او فطري ساخت و ميل به کمال تا بي نهايت را در وجودش تعبيه نمود (8) و از او خواست با تلاش (9) و مجاهدت (10) راه کمال را در پيش گيرد. (11)
خداوند نه تنها کمال طلبي را در فطرت انسان، نهادينه ساخت؛ بلکه او را مأمور کرد تا با هدايت اوليا و پيامبران الهي (عليهم السّلام)، نقش خليفه اللهي خود را با مجاهدت، متجلّي (12) و جهان را نيز آبادان سازد. (13)
بدون شک، ايفاي اين نقش و تحقق و فعليت يافتن تجلي اسما و صفات الهي در انسان، در زندگي فردي و در انزوا و سکونت در مراکزي دورافتاده از جامعه ميسور نيست، بلکه رشد و کمال انسان را در ارتباطات اجتماعي و از مسير روابط با ساير انسان ها و در بستر مجاهدت براي اصلاح خود و افراد جامعه ي بشري و کوشش براي حاکميت ارزش ها محقَّق مي شود. بدين جهت محال است انسان بدون اين که وارد اقيانوس اجتماعي بشري شود (14) و با تلاطم هاي سهمگين آن دست و پنجه نرم کند، به مراتب والاي کمال دست يابد. حتي برخوردار شدن از صفاتي چونان حکمت، علم و... که به ظاهر وِيژگي هاي فردي مي نمايند، در ارتباطات اجتماعي متجلي و فقط در پرتو شکل گيري جامعه ي مطلوب و فرمان روايي انسان کامل بر امور کلان جامعه ي بشري، امکان تحقق خواهد يافت. (15)
اين روحيه ي فطري و اين کمال طلبيِ هميشگي و اين شوقِ تعاليِ خداداده، مهم ترين عامل و اساسي ترين زمينه ساز انديشيدن به جوامع آرماني و ترسيم بالاترين قله ي کمال زندگي اجتماعي و پيدا کردن مسير رسيدن به آن است.

2. عامل و زمينه ي ذهني و اعتقادي

بدون شک جهان بيني، فضاي فکري، تصورات ذهني، اعتقادات ديني يا پيروي از مکتب ها و انديشه هاي بشري از عوامل و زمينه هاي ذهني طراحي جوامع آرماني است. بدين رو گفته شده که اتوپياي توماس مور و شهر آفتاب کامپلانا و آتلانتيس نو فرانسيس بيکن، تحت تأثير اعتقادات مسيحي و افکار دوران نوزايي و رنسانس در انگلستان به نگارش درآمد. چنان که انسان مداري، تنظيم رابطه ي انسان با طبيعت و هم ساز کردن نظام جامعه با نظام طبيعت، عدم بدبيني به زمان از زمينه هاي عقيدتي و فکري جوامع آرماني شمرده شده است. (16)
برخي، آرمان شهرها را بازتاب و عکس العمل طراحان در برابر عقايد و افکار رايج عصر خود دانسته اند و مطرح کرده اند که بخشي از آرمان شهرهاي مغرب زمين با نگاه به انديشه ي مسيحيت در مورد آموزه ي گناه ذاتي و آمرزش و نجات و رستگاري تدوين يافته است؛ بدين صورت که با ردّ اين نظر که شرارت انسان، نتيجه ي گناه ذاتي اوست، انديشه ي گناه ذاتي را بازسازي کرده است. بر اساس اين ديدگاه، برخي از آرمان شهرهاي صورت مسخ شده ي پلاژيانيسم است. (17)

3. عامل و زمينه ي عيني و محيطي

افزون بر دو عامل پيش گفته، مي توان شکل گيري طرح هاي جوامع آرماني را پژواک چالش ها، بازتاب مشکلات و انعکاس نابساماني هاي جوامع طراحان آن دانست؛ به تعبير برخي از انديشوران: « آرمان شهرها نوعي چارچوب و قالب انديشيدن درباره ي مسائل حل ناشده ي زندگي هستند. » (18)
بر اساس اين عامل و زمينه است که مي توان گفت، افلاطون چون با شکست آتن در جنگ و آثار مخرّب آن و اعدام سقراط مواجه گرديد، مدينه ي فاضله اش را ترسيم و کتاب جمهور خويش را تدوين نمود. افلاطون خود در اين رابطه مي گويد: « هر چه بيشتر روش مردان سياسي و چگونگي قوانين و رسوم روز را در نظر آوردم و هر چه پيرتر شدم تشخيص طرز حکومت صالحه را دشوارتر يافتم... » (19)
ابونصر فارابي دانشمند ايراني نيز چون شاهد دوران سستي گرفتن عباسيان و تشريفاتي شدن خليفه بود، با تأثيرپذيري از افلاطون و انديشه ي شيعي - اسلامي، مدينه ي فاضله خود را مطرح کرد. (20)
نظامي گنجوي نيز به دليل بيدادگري رايج روزگارش، در جستجوي دادگري در جامعه ي آرماني بر آمده و درباره ي آن سخن مي گويد. (21)
آري، آرمان شهرهاي بشري، نه تنها بازتاب شرايط عيني جامعه و ناخرسندي از وضعيت موجود جامعه است، بلکه بازآفريني ذهني جامعه و انتقاد از نظام حاکم است به همين جهت، محک و معياري براي سنجش وضع آن دوران و فهم نارسايي هاي آن دوران است.
موج جديد تدوين آرمان شهرهاي دوران اخير غرب را نيز علل و عوامل محيطي ولي از نوع ديگر دانسته اند:
گفته مي شود جنگ هاي صليبي در سده هاي دوازدهم و سيزدهم، مردم را با ملت هاي بيگانه و آداب و دين و فرهنگ ايشان آشنا کرده بود. در سده ي پانزدهم بهبود طرح ريزي کشتي ها سفرهاي کاشفانه و گسترش تجارت را ممکن کرده بود. از پي سده هاي پانزده و شانزده، شاهد زير و زبر شدن اروپايي قرون وسطايي با دو جنبش نوزايي ( رنسانس = renaissance ) و دين پيرايي ( رفورماسيون = reformation ) بود که انبوهي از انديشه هاي تازه را پديد آورد که زنده شدن انديشه ي عقلي و انتقادي يوناني و اميد بستن به امکانات و دست يافت هاي عقل بشر و دل کندن از بهشت آسماني و چشم اميد دوختن به بهشت زميني و زنده شدن انديشه ي دولت آرماني و بحث و تفکر درباره ي آن بود. هم چنين فرا گرفتن بيماري طاعون در سده ي چهاردهم، نيز پيدايي تفکرات اومانيستي، نيز پيدايي صنعت چاپ سبب شدند که سنّت انديشه درباره ي دولت هاي آرماني از نو زنده شود. سفرهاي دريايي و کشف سرزمين هاي تازه با فرهنگ هاي ديگر، پيدايي مدارس غير وابسته به کليسا کشفيات جديد علمي کاسته شده از جمعيت اروپا بر اثر طاعون و به هم خوردن روابط و ساز و کار فئودال کشاورز اجتماعي پيشين پيدايي دولت شهرها و شهروندان آزاد صنعت چاپ و کاغذ و گسترش علم و دانش و اطلاع رساني، بار دگر سنّت انديشه درباره ي دولت هاي آرماني را از نو زنده ساخت. (22)

عوامل تدوين و ارائه جامعه ي آرماني قرآن

مقايسه ي زمينه و عوامل تدوين آرمان شهرهاي بشري با طراحي جامعه ي آرماني قرآن نشان مي دهد با عنايت به آن که قرآن کريم در پاسخ به فطرت کمال جويي انسان، ابعاد گوناگون يک جامعه ي مطلوب را معرفي نموده است، پس مي توان گفت عامل نخست، حداقل در حدِّ زمينه براي ارائه ي جامعه ي آرماني قرآن نقش داشته است. هم چنان که تأثير دومين عامل يعني ديدگاه فکري و بنيان هاي اعتقادي، در طراحي جامعه ي آرماني قرآن کاملاً مشهود است. به ديگر سخن، بنيانِ فکري و اعتقادي طراحي اين جامعه را، جهان بيني اصيل توحيدي و بينش خوش بينانه ي آن به جهان، انسان، تاريخ و فرجام هستي، تشکيل مي دهد.
اما در مورد سومين عامل، نمي توان و نبايد جامعه ي آرماني قرآن را پژواک کاستي هاي خاصّ جامعه ي زمان نزول دانست، زيرا قرآن کريم نه تنها زمان نزول را مورد توجه قرار داده؛ بلکه از يک سو جوامع پيشين و نيکي ها و کاستي هاي آن را مَدّ نظر قرار داده و از سوي ديگر با در نظر گرفتن نيازهاي جوامع پسين و آينده، مُدل خود را مطرح ساخته است.
به ديگر سخن، جامعه ي آرماني قرآن، از علم و حکمت الهي سرچشمه گرفته است و رنگ و بوي تاريخي، عصري و بشري ندارد؛ ولي اگر بخواهيم طراحي جامعه ي آرماني قرآن را نيز پژواکي از واقعيت هاي عيني و محيطي بدانيم، بايد آن را پژواک تمام حقايق و سنّت هاي تکويني، قوانين تشريعي، مسائل فردي و اجتماعي انسان و واقعيت هاي سراسر تاريخ از آغاز تا انجام آن دانست. به همين جهت مي توان و مي بايست جامعه ي آرماني قرآن را معيار ارزيابي و بررسي همه ي جوامع بشري قرار داد.

پي نوشت ها :

1. حج، آيه ي 5.
2. حجر، آيات 26، 28، 33 و الرحمن، آيه ي 14.
3. ذاريات، آيه ي 56.
4. بقره، آيه ي 30.
5. احزاب، آيه ي 72.
6. بقره، آيه ي 31.
7. « الحمد الله المتجلي لّخَلقه بِخَلقه » الأمام علي (عليه السّلام)، نهج البلاغه، صبحي صالح، خ108.
8. روم، آيه ي 31.
9. نجم، آيه ي 39.
10. عنکبوت، آيه ي 69.
11. مائده، آيه ي 35 و حج، آيه ي 78.
12. حج، آيه ي 78؛ توبه، آيه ي 41؛ و مائده، آيه ي 35.
13. هود، آيه ي 61.
14. آل عمران، آيه ي 200.
15. قصص، آيات 5 و 83؛ هود، آيه ي 49، و طه، آيه ي 132.
16. روويون، آرمان شهر در تاريخ انديشه ي غرب، ص 19-24.
17. پلاژيانيسم، آيين ارتدادي پلاژ، راهب مسيحي است که گناه نخستين را مهم نمي دانست و معتقد بود انسان مي تواند خود را بدون لطف الهي موجب رستگاري خويش شود.
18. اصيل، آرمان شهر، در انديشه ايراني، ص 9.
19. افلاطون، جمهور، ترجمه ي فؤاد رحماني، ص 15.
20. اصيل، آرمان شهر در انديشه ي ايراني، ص 26.
21. همان.
22. مور، آرمان شهر ( يوتوپيا )، ص 16-19؛ با اندکي تصرف و تلخيص.