نويسنده: علي محمد رفيعي محمدي
يکي از ويژگي هاي بشر، وجود تفاوتهاي فردي بين مردم است. شکي نيست که انسانها به لحاظ قابليت يادگيري، استعدادهاي فردي و نوع تربيت و فرهنگ خانوادگي و بومي داراي تفاوتهاي فردي متنوعي مي باشند. توجه به اين نکته لازم است که شناخت روحيات افراد و اهميت دادن به اين تفاوتهاي فردي در پيشبرد اهداف تربيتي بسيار مؤثر است؛ لذا از اصولي که مربي بايد در تربيت به آن توجه کند، اصل تفاوت هاي فردي است. در قرآن کريم آياتي وجود دارد که تفاوت ها و برتري بين افراد را براي ما تشريح مي کند؛ مانند تفاوت در خلقت و در عمل و در محيط هاي گوناگون. شکي نيست که تفاوت هاي بين افراد ناشي از حکمت الهي است؛ زيرا همين تفاوت است که جامعه انساني را به سوي تکامل مستمر سوق مي دهد؛ به طوري که اگر بشر مانند زنبور عسل خلق شده بود؛ يعني حس ترقي طلبي و بلندپروازي انساني در نهاد او وجود نمي داشت؛ در آن صورت تکامل و ترقّي براي انسان امري محال جلوه مي کرد.(1)
اميرالمومنين علي (عليه السلام) مي فرمايند: «خير مردم در تفاوت آن ها است و اگر همه مساوي باشند، هلاک مي شوند».(2)
در قرآن نيز به بعضي از تفاوت هاي فردي اشاره شده است.
(مَّا لَكُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا * وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا)؛(3)
چرا در برابر خدايي که شما را گوناگون و مختلف آفريده است تعظيم نمي کنيد.»
در حديث شريفي به نقل از رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) آمده است که ما گروه انبياء مأموريت داريم که با مردم در حدود عقلشان سخن بگوييم. مربي شايسته نيز به پيروي از رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم) بايد به اصل «تفاوت هاي فردي» توجه کند و به اندازه توانايي و توانمندي از متربي توقع داشته باشد. در اين زمينه، خانواده و مدرسه، به خصوص مربيان توجه کنند که اگر به اين اصل توجه نشود مجبورند فرزندان خود را با هم مقايسه کنند. در نتيجه زمينه هاي ايجاد حساسيت و کينه را در بين فرزندان شعله ور مي نمايند.
تفاوت هاي فردي سه بخش دارد:
1- تفاوت هاي جسماني؛ 2- تفاوت هاي نفساني؛3- تفاوت هاي عاطفي و اخلاقي1- تفاوت هاي جسماني
هر کودکي از جهت سلامت يا بيماري، نيرومندي يا ضعف مزاج، زيبايي ظاهري و ساختار حواس پنج گانه، امکان دارد با گروه هاي هم سن خود تفاوت هايي داشته باشد. نبايد رنگ پوست بچه يا زيبايي ظاهري و يا زشتي او باعث ايجاد تبعيض در بين بچه ها باشد. والدين بايد با توجه به استعداد فرزندان خود و با توجه به نقص ها و کمبودهاي موجود در فرزند خود زمينه رشد و تکامل او را فراهم نمايند.(4)2- تفاوت هاي نفساني
هوش، فهم، حافظه، و مانند آن، از همان ابتداي تولد در افراد متفاوت است؛ يعني بعضي بسيار تيزهوش و در ناحيه نابغه و برخي در پايين ترين مراحل هوش و به اصطلاح کودن هستند. مربيان و اولياء نبايد توقع يکسان از اين کودکان داشته باشند و در مقام مقايسه آنان با يکديگر برآيند.3- تفاوت هاي عاطفي و اخلاقي
از جهت عواطف و اخلاق در بين کودکان تفاوت هايي وجود دارد که طبيعي محسوب مي شود. اين صفات و خصوصيات عبارت است از زرنگي و پرتحرکي يا تنبلي و بي حالي، تندخويي، يا خوش اخلاقي، زودرنجي يا خونسردي، ترش رويي يا گشاده رويي، خوش بيني يا بدبيني، پرگويي يا کم حرفي، گوشه گيري يا گرايش اجتماعي، زودباوري يا ديرباوري، خود بزرگ بيني يا احساس حقارت، رياست طلبي يا ترس از قبول مسئوليت، کم رويي يا پررويي، افسردگي يا شادماني، ترس يا بي باکي، بخشش يا بخل، بدخواهي يا خيرخواهي، با نظم بودن يا بي نظم بودن. اين صفات گاهي اکتسابي هستند گاهي ذاتي و طبيعي؛ يعني بعضي از کودکان از همان زمان کودکي واجد اين صفات هستند. همچنين گاهي اين صفات ارثي است و يا اين که مربوط به دوران انعقاد نطفه و ايام بارداري مي باشد. والدين و مربيان بايد به تفاوت هاي فردي اعتقاد داشته باشند. دانشمندان نيز براي شناخت تفاوت هاي فردي کودکان، روشهاي مختلفي را پيشنهاد کرده اند؛(5) لذا آشنايي با اين اصل به مربي کمک مي کند که در امر تربيت موفقيت بيشتري داشته باشد.پي نوشت ها :
1-مباني تعليم و تربيت اسلامي، شماره 1001/2، ص 86.
2- بحارالانوار، ج17، ص 101.
3- نوح: 14 و 15.
4- اسلام و تعليم و تربيت، ابراهيم اميني، ج2، ص 15.
5-اسلام و تعليم و تربيت، ابراهيم اميني، ج2، ص 17.
رفيعي محمدي، علي محمد (1392)، بيست اصل در تربيت: اصول برقراري ارتباط با کودکان و نوجوانان، قم، انتشارات رسول اعظم (ص)، چاپ دهم
