درآمدی بر نظریه‌های ارتباط جمعی در زمینه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی

دیدگاه های نظری درباره تأثیر وسائل ارتباط جمعی

دیدگاه های نظری درباره تأثیر وسائل ارتباط جمعی در بررسی مباحث نظری و آرای صاحب نظران ارتباط نشان می دهد که اثرات وسائل ارتباط جمعی بسیار متعدد و متنوع می باشد. بطوریکه نقد و بررسی این اثرات بسیار پیچیده است و حوزه تأثیر آن نیز قلمروی بسیار گسترده دارد. درباره نقش تأثیر وسایل ارتباط جمعی سه دیدگاه وجود دارد : - دیدگاه افراطی - دیدگاه تفریطی - دیدگاه بینابین.
الف- دیدگاه افراطی طبق نظرات طرفداران این دیدگاه، وسائل ارتباط جمعی دارای چنان قدرتی هستند که می توانند نسلی تازه برای اولین بار در تاریخ انسان پدید آورند. نسلی که با نسل های پیشین بسیار متفاوت است. طرفداران این دیدگاه قدرت رادیو را با قدرت بمب اتمی مقایسه می کنند و معتقدند که وسائل ارتباط جمعی جدید ابزار نیرومندی هستند که می توان از آن هادر را ه خیر یا شر با تأثیر شگرف سود بر گرفت. ژان کازنو در این باره می نویسد: این اندیشه در نظر مردم رواج یافت که وسائل ارتباط جمعی قدرتی فوق تصور دارند و می توانند افکار فلسفی و سیاسی را منقلب نموده و شکل تازه ای بدان بخشند و به اختیار، تمامی رفتارها را هدایت نمایند. این وعده بر سازوکارهایی چون (هدایت از راه دور)، (آدمک سازی)، (اثر بلع و بویژه تأثیر بازتاب های شرطی) تأکید می کنند و معتقدند که درونی کردن (هنجارها)، موجبات آشتی انسان را با خواست جامعه فراهم می آورد. در اینصورت انسان ها خود به عنوان عاملی در راه حراست از مواریث، هنجارها و قوانین جامعه تجلی می کنند و وسائل ارتباط جمعی سریع؛ قدرتمند و مؤثر در راه تأمین این منظور هستند. بنابراین از طریق وسائل ارتباط جمعی می توان اخلاق اجتماعی را نزد جوانان با درونی کردن هنجارهای اخلاقی تقویت و تحکیم نمود.
ب- دیدگاه تفریطی طبق نظرات طرفداران این دیدگاه وسائل ارتباط جمعی تأثیر چندانی بر مخاطبین خود ندارد و دیگر دوران سلطه وسائل ارتباطی و با آن دوران رواج عقاید تند و اسناد اثرات جادوئی و خارق العاده به وسائل ارتباط جمعی پایان یافته است. این عده معتقدند که وسائل ارتباط جمعی علیرغم تکنولوژی برتر که از آن استفاده می کنند، با موانع بسیاری در راه اثر گذاری بر دیگران مواجه اند.
پ- دیدگاه بینابین در مقابل این دو دیدگاه افراطی و تفریطی، دیدگاه سوم که بینابینی می باشد، نظر بر این دارد که باید پذیرفت که وسائل ارتباط جمعی، ابزاری اجتماعی– فرهنگی به معنای عالی آن هستند از این جهت اثرات چشم گیری بر جای می گذارند. اما این آثار نه آنچنان است که هیچ محدودیتی را نشناسد (دیدگاه افراطی) یا آنکه چنان ناچیز است که هیچ اعتنائی را شایسته نباشد. (دیدگاه تفریطی)، بلکه باید دید حدود تأثیر این وسائل چیست؟ و در چه شرایطی این تأثیرات محدودیت می یابند؟ و یا تقویت می شوند؟ به نظر می رسد که این دیدگاه سوم واقع بینانه تر باشد. ضمن اینکه نتایج تحقیقات انجام شده نیز مؤید همین مطلب دیدگاه است. تفاوت اینترنت و دیگر وسائل ارتباط جمعی اینترنت سه موقعیت تعاملی تامپسون « تعامل رودررو ، تعامل رسانه ای ،شبه تعامل رسانه ای » را تغییر داده است . اینترنت همۀ این سه موقعیت تعاملی را بوجود آورده و ویژگی های سازمانی و تعاملی آنرا تغییر داده. در مورد تعامل چهره به چهره، «جیمز اسلوین با ارجاع به نظر شری تورکل بیان می کند»که مثلاً ممکن است دو نفردر یک اتاق در حال صحبت باشند و به طور همزمان با دوستی که در مکان دوری قرار دارد در حال گپ اینترنتی باشند و برای او پیام بفرستند. در مورد تعامل واسطه ای یا رسانه ای در اینترنت، محیط هایی مثل پست الکترونیکی یا گپ اینترنتی را در نظر گرفت که می توان ارتباط دو طرفه برقرار نمود؛ و شبه تعامل واسطه ای در اینترنت، انواع صفحات وب با این نوع ارتباطات انطباق بیشتری دارد. «ویژگی های محیط تعاملی اینترنت الیزابت رایو ساختار شکنی مرزهای اجتماعی را از طریق اینترنت مورد بحث و بررسی قرار می دهد. وی با اشاره به نظریات (کیزلروسیگل و مک گوایور) در چهار عنصر متفاوت برای کنش متقابل در اینترنت نسبت به محیط واقعی وجود دارد : 1- یک قاعدۀ بازخورد غایب است 1- ضعف نمایشی 2- کمبود نشانه های پایگاه اجتماعی 3- گمنامی اجتماعی. به همین دلیل آن ها به دنبال یک تعریف جدید از کنش متقابل هستند چرا که استفاده کنندگان مرزها و قراردادها را ساختار شکنی کرده اند». راین گولد ارتباطات اینترنتی را معادل جوامع مجازی می داند، او می گوید وقتی در فضای واقعیت مجازی افرادی به حد کفایت با احساسی بسنده و به جا برای مدت کافی به این نوع ارتباطات تکیه کنند، جوامع مجازی که فقط از طریق صفحه نمایشگررایانه قابل بررسی است ظهور می یابد. او می افزاید در اجتماعات مجازی افراد برای بحث و لطیفه، مشارکت و بحث های روشنفکری، انجام دادن معامله، مبادله دانش، حمایت های احساسی، برنامه ریزی، سخن چینی، عداوت، معاشقه، دوستی و قهر بازی، تولید هنر خلاقانه و بسیاری از امور دیگر از صفحۀ نمایشگر استفاده می کنند.

نظریه های ناظر بر تأثیر رسانه ها روی مخاطبان

امروزه رسانه ها بخش عظیمی از فعالیت ها و تجربه زندگی ما را اشغال کرده اند. در طول روز به شکل های مختلف با رسانه ها سروکار داریم، اگر نخواهیم بگوییم که رسانه ها بر ما حکومت می کنند، می توانیم بگوییم که به طور قدرتمندی بر زندگی ما سایه افکنده اند. اما این قدرت نه تنها از استفاده آن منجر می شود بلکه تا حد زیادی از تأثیرات آن نیز ناشی می شود. این تأثیر گذاری موضوعی است که توجه بسیاری از محققان و نظریه پردازان را در زمان های مختلف به خود برانگیخته است. درباره تأثیر رسانه ها نظریه های متفاوتی وجود دارد که در ادامه به بررسی تعدادی از این نظریه ها می پردازیم.

1- نظریه تزریقی (گلوله جادویی)

طبق این نظریه، وسایل ارتباط جمعی تأثیر فوری، مستقیم و یکسان بر هر کسی دارد که در جریان مستقیم دریافت پیام های آن باشد. بنابراین ارتباطات جمعی به صورت نوعی گلوله سحر آمیز دیده می شود که به هر چشم و گوشی نفوذ می کند و آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد. در این دیدگاه رسانه یک منبع قدرتمند و خطرناک تلقی می شود، چرا که گیرنده یا مخاطب در مقابل هرگونه تأثیر پیام ناتوان است و هیچ جاده ای برای فرار از تحت تأثیر قرار گرفتن در مقابل پیام در این مدل دیده نمی شود. نظریه تزریقی بر قدرت نامحدود پیام رسانه ها استوار است و عقیده دارد که اگر پیام خوب درک شود و ارائه گردد، بیشترین تأثیر را بر مخاطب می گذارد.

2- نظریه استحکام یا تأثیر محدود

در زمانی که نظریه گلوله حاکم بود نظریه استحکام یا تأثیر محدود توسط لازارسیفلد و برسون در اواخر دهه 1940 مطرح شد. طبق این نظریه پیام های ارتباطی در رسانه های جمعی تأثیر قوی ندارد بلکه دارای تأثیر حداقلی هستند که توسط عوامل دیگری اصلاح و تغییرات در آن ایجاد می شود و پیام ها قادر نیستند که تغییرات بنیادی در عقاید و رفتار افراد به وجود آورند، ولی می توانند به صورت محدود به آن ها استحکام بخشند. نظریه استحکام، تأثیر پیام های ارتباطی بر نگرش و رفتار مخاطب را محدود و عمدتاً در جهت تقویت و استحکان عقاید و باورهای قبلی می داند. این نظریه برخلاف نظریه تزریقی، جریان ارتباطات را دو مرحله ای می داند که طی آن پیام های ارتباطی از رسانه ها به واسطه هایی به نام «رهبران افکار» می رسد و از آن جا به میان مردم (پیروان) منتقل می شود.

3- نظریه برجسته سازی

نظریه برجسته سازی مدعی تأثیر رسانه ها بر شناخت و نگرش مردم و تعیین الویت های ذهنی آنان از طریق انتخاب و برجسته سازی بعضی از موضوعات و رویدادها در قالب خبر و گزارش خبری است که بر آگاهی و اطلاعات مردم تأثیر می گذارد. گرچه نمی توانند تعیین کنند که مردم «چگونه» بیندیشند، اما می توانند تعیین کنند که «درباره چه» بیندیشند.

4- نظریه استفاده و رضایت مندی

این نظریه ضمن فعال انگاشتن مخاطب، بر نیازها و انگیزه های وی در استفاده از رسانه ها تأکید می کند و بر آن است که ارزش ها، علایق و نقش اجتماعی مخاطبان مهم است و مردم بر اساس این عوامل آن چه را می خواهند ببینند و بشنوند، انتخاب می کنند.
فرض اصلی این نظریه این است که افراد مخاطب، کم و بیش به صورت فعال، به دنبال محتوایی هستند که بیشترین رضایت را برای آنان فراهم سازد. میزان این رضایت بستگی به نیازها و علایق فرد دارد.
مجموع نیازها و انگیزه های مخاطب در استفاده از رسانه ها را می توان در چهار مقوله اصلی جای داد:
- آگاهی و نظارت: مردم به منظور کسب اخبار و اطلاعات از دنیای پیرامون و نظارت بر محیط اجتماعی خویش، از رسانه ها استفاده می کنند.
- روابط شخصی: مردم در فرایند ارتباط، رسانه ها را همراه و همنشین خود تلقی می کنند و از محتوای رسانه ای برای ارتباط و گفت و گو با دیگران استفاده می کنند.
- هویت شخصی: مردم از رسانه ها برای کسب خودآگاهی، یافتن الگوهای رفتاری و تقویت ارزش های شخصی استفاده می کنند.
- سرگرمی و گریز از واقعیت: مردم از رسانه ها برای سرگرم شدن و گریز از مشکلات زندگی روزمره و تخلیه عاطفی استفاده می کنند.

5- نظریه کاشت

نظریه کاشت یا پرورش گربنر، برکنش متقابل میان رسانه و مخاطبانی که از آن رسانه استفاده می کنند و نیز بر چگونگی تأثیر گذاری رسانه ها بر مخاطبان تأکید دارد.
این نظریه از جمله نظریاتی است که به تأثیر محدود رسانه ها اشاره می کند و مبتنی بر اصول زیر است:
1- رسانه های همگانی به طور معمول، شرط لازم و کافی برای تأثیر گذاری بر مخاطب به شمار نمی روند، بلکه آن ها تنها از طریق سایر عوامل که نقش واسطه را بازی می کنند، می توانند دارای تأثیر باشند.
2- عمل عوامل واسطه ایی چنان است که سبب می شود رسانه ها تنها به صورت یک عامل کمک کننده در فرایند تأثیر گذاری عمل کنند و نه به منزله عامل تأثیرگذار. به عبارت دیگر رسانه های همگانی در فرایند تأثیر گذاری بر مخاطب تنها نقش تقویت کننده شرایط موجود را بازی می کنند. این عوامل واسطه ای شامل: فرایندهای انتخابی (مانند قدرت انتخابی، ادراک توسط مخاطب، انتخاب مخاطب برای این که خود را در معرض یک رسانه قرار دهد و انتخاب نگهداری) فرایند گروهی، هنجارهای گروهی، افکار رهبری و مانند آن است. چنین موضعی که بر محدود بودن تأثیر رسانه های همگانی دلالت دارد، قانون حداقل اثر نامیده می شود.

محیط اینترنتی و نظریه های مربوط به آن

با توجه به ویژگی هایی که در محیط های اینترنتی وجود دارد، محیط های اینترنتی را به دو دسته می توان تقسیم کرد:

- محیط های تعاملی در اینترنت

محیط های تعاملی در اینترنت، به محیط هایی می گوییم که در آن کاربران می توانند ارتباط دو طرفه برقرار نمایند، مثل چت و ایمیل که جهت تأثیر این محیط ها بر ارزش های خانواده از تئوری کنش ارتباطی، هابرماس و به جهت تشکیل گروه در محیط های تعاملی اینترنت از تئوری کلی و ولخارت در زمینۀ تأثیر گروه استفاده می کنیم.

1- نظریه كنش ارتباطی هابرماس

قبل ازپرداختن به نظریه كنش ارتباطی هابرماس، ابتدا به حوزه عمومی مورد نظر هابرماس می پردازیم. حوزة عمومی مورد نظر هابرماس فضایی است كه درآن فضا، افراد به شیوه عقلانی بتوانند به بحث بپردازند ودراین بحث به توافقی برسند وافراد دراین محیط ها بتوانند به طور برابر شركت كنند، قدرت دراین بحث ها دخالتی ندارد، هر موضوعی بتوانددر این بحث ها مطرح شود، دراین بحث ها افراد بتوانند مسائل خصوصی خود را مطرح كنند،این بحث ها همیشه باز است و همیشه می توان به آن رجوع كرد ودربارة آن بحث كرد.
پس محیط اینترنت این فضا را فراهم كرده وشرایط حوزه عمومی مورد نظر هابرماس را تا حدودی دارا می باشد، حوزه عمومی هابرماس عرصه ای است كه درآن افراد به منظور مشاركت در مباحث باز وعلنی گرد هم می آیند وكنش ارتباطی از طریق بیان وگفت وگو تحقق می یابد. در فضای محیط های تعاملی اینترنت بحث «شرایط آرمانی سخن» مورد نظر هابرماس تحقق می یابد و می توان آن را بدین گونه مطرح كرد: هابرماس معتقد است كه نیازهای اساسی یا اصیل معینی وجود دارد كه تمامی افراد كاملاً آزاد آن ها را دارند واین نیازها توسط هركس كه صمیمانه وارد یك گفت وگوی عملی شود ضرورتاً كشف خواهد شد. با توجه به این كه در محیط اینترنت علی الخصوص در محیط تعاملی اینترنت افراد به راحتی می توانند نیازهای خود را مطرح كنند واین طرح نیازها باعث شكل گیری یك فضای گفت وگو ومباحثه شده و در این مباحثه افكار جدیدی شكل می گیرد، هابرماس می افزاید روابط میان گویندگان و شنودگانی كه از توان ارتباط برخوردارند، موجب می شود تایكی دیگر از كاركردهای گفتار كه همان شیوه یا همان كاربرد زبان عادی تلفیق شده است وارد عمل گردد و در كاربرد توصیفی زبان هر گفتار كنش نوعی در بردارنده قول صمیمیت یا صداقتی است كه با آن من گوینده احساسات،نیازها ونیت های درونیم را برای شنونده ابراز می كنم، درست در همین بعد است كه گفتار شنونده را به دنیای درونی احساس ها و انگیزه های من وهمین طور به ارزیابی صحت گفته های من می كشاند.
پس این احساسات باعث شده كه روابطبین افراد صمیمی شده ونیازهای خود را بیان كنند و انرژی عاطفی خود را در این محیط مصرف كنند، اگر بخواهیم نظریه كنش ارتباطی را به صورت مدل علّی در آوریم، به صورت زیر می باشد. پس محیط تعاملی اینترنت را می توان فضایی در نظر گرفت كه كاربران به راحتی در آن به گفت وگو می پردازند كه فضای صمیمیت وابراز احساسات در محیط های تعاملی اینترنت شكل می گیرد كه از یكدیگر تأثیر پذیرفته همچنین كاربران نیازهای خود را باهم مطرح كرده، در آن گروه ها مسائل ومشكلات خود را مطرح كنند وانرژی عاطفی خود را دراین محیط ها مصرف نمایند كه این تخلیه انرژی احتمالاً بر ارزش های خانواده و ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر می تواند مؤثر واقع شود.

2- نظریه كلی و ولخارت در مورد تأثیر گروه

كلی و ولخارت دریافتند افرادی كه از انگیزه بالایی برای حفظ عضویت فرد در گروه برخوردارند، و بنابراین وابستگی بیشتری به تأیید دارند، بعید به نظر می رسد كه ارتباطات و پیام هایی را قبول نمایند كه نقطة مقابل هنجارها وارزش های گروه هستند. فرد باید موافقت وتأیید را به دست آورد. در اینجا می توان به پذیریش توسط گروه تعبیر كرد، یعنی این كه اعضا هرچه بیشتر مورد پذیرش گروه قرار بگیرند، احتمال تأثیر پیام بر گروه بیشتر است. مناظرة گروهی نسبت به سخنرانی ها از اثر بخشی دراز مدت در تغییر نگرش ها برخوردار است، همچنین اگر این مناظرة گروهی به طور آزادانه برگزار شود تأثیر بیشتری در اثر بخشی به اعضا گروه خواهد داشت، بحث ومناظره آزاد در افكار وعقاید تغییر بیشتری به وجود می آورد. هرچه كاربر اینترنتی احساس كند كه در محیط اینترنت بیشتر مورد پذیرش واقع می شود احتمالاً باعث خواهد شد كه بر ارزش های خانواده و ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر مؤثر واقع شود و همچنین هرچه كاربران بیشتر وارد بحث ومناظره گروهی شوند احتمالاً باعث مطرح كردن موضوعات خود با محیط های تعاملی اینترنت می شوند و كمتر مسائل خود را با خانواده مطرح می كنند وباعث كم اهمیت شدن ارزش های خانواده و ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر نزد فرد می شود.

- محیط های شبه تعاملی

محیط های شبه تعاملی، به محیط هایی می گوییم که کاربر نمی تواند در آن محیط ها ارتباط دو طرفه برقرار کند، مثل انواع صفحات وب در اینترنت که جهت تأثیر این محیط ها بر ارزش های خانواده و ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر از تئوری های ارتباط جمعی استفاده می شود که البته ممکن است برای محیط های تعاملی نیز بکار رود.

1- تئوری های ارتباط جمعی

والدهال از فرّار بودن محتوای ارتباطی صحبت می كند، عاملی كه احتمال تحصیل اثرات را كاهش می دهد. اومعتقد است که «اثرات دراز مدت بیش از اثرات كوتاه مدت مورد توجه قرار می گیرد» و یا به نوعی اگر از یك پیام به طور طولانی مدت استفاده شود تأثیر آن پیام بیشتر است. كلاپر علاوه بر تكرار پیام، مدت زمان پیام را نیز در نظر می گیرد تا برنامه بتواند بالاترین اثر ممكن را داشته باشد. از این دو نظریه هم می توان مدت زمان استفاده از اینترنت و هم طول مدت دسترسی به اینترنت و همچنین مداومت استفاده از اینترنت را (روزانه، هفتگی، ماهانه) به عنوان متغیرها مستقل جهت تأثیر اینترنت بر ارزش های خانواده به كار برد، چرا كه هر كدام از این عوامل باعث كاهش روابط درون خانواده و در نهایت كاهش ارزش های خانواده می شود. پس در این جا آن چه نقش مهمی را بازی می كند طول مدت دسترسی به اینترنت است. همچنین از این نظریه از میزان استفاده از اینترنت می توان استفاده كرد، بدین گونه كه هرچه از اینترنت بیشتر استفاده كنیم این میزان استفاده احتمالاً باعث كم شدن ارتباط با خانواده می شود و این منجر به كاهش ارزش های خانواده نزد فرد می شود.
دی فلور و بال روكیچ در الگوی خویش دربارة وابستگی به رسانه ها براین باورند كه شرط مهم برای بروز اثرات،میزان وابستگی به بعضی رسانه های ارتباطی است،مجرایی كه مردم برای به دست آوردن اطلاعات مهم نسبت به آن احساس وابستگی می كنند،توان بیشتری برای ایجاد اثرات دارد،تا مجرایی كه تفاوتی با مجاری دیگر ندارد واطلاعاتی كه فراهم می كند فاقد اهمیت است. با كمك این نظریه می توان وابستگی به اینترنت را مطرح كرد، بدین صورت كه كاربر اینترنتی با وابسته شدن به اینترنت فرصت كمتری برای پرداختن به خانواده دارد واین ممكن است باعث كم اهمیت شدن خانواده نزد كاربر اینترنتی و در نتیجه كاهش ارزش ها و ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر شود.

دیدگاه ها و نظریه ها در تبیین گرایش به اینترنت

برای تبیین نظری «گرایش به اینترنت» به نظریه های یادگیری اجتماعی، نظریه کنترل اجتماعی، نظریه روان کاوی، نظریه شناختی، نظریه رفتاری، نظریه شناختی رفتاری، نظریه بیولوژیکی و نظریه سازه گرایی اجتماعی توجه شده است.

1- نظریه یادگیری اجتماعی

از دیدگاه نظریه یادگیری اجتماعی، پدیده های اجتماعی به طور عمده ناشی از تجاربی است که بر پایه یادگیری نیابتی و مشاهده رفتار دیگران و پیامدهای آن شکل می گیرد. در مرکز این نظریه فرایند الگو سازی قرار دارد که در آن شخص رفتاری معرفتی و اجتماعی دیگران را با مشاهده، چه به طور تصادفی و چه آگاهانه یاد می گیرد. بر اساس این نظریه، وسایل ارتباطی جدید، الگوهای ارتباطی جدیدی به کاربران معرفی می کنند و کاربران نیز با مشاهده این الگوهای جدید رفتاری را یاد می گیرند.

2- نظریه کنترل اجتماعی

بر اساس نظریه کنترل اجتماعی هیرشی، عاملی که باعث جلوگیری از رفتارهای انحرافی نوجوانان و جوانان می شود، پیوند اجتماعی است. به اعتقاد هیرشی، پیوندهای اجتماعی دارای چهار عنصر اصلی دلبستگی، تعهد، مسئولیت و اعتقاد است. ضعف هر یک از چهار عنصر در فرد می تواند موجب بروز رفتارهای انحرافی او شود.
الف) وابستگی: كسانی كه به دیگران وابستگی و علاقه ای ندارند، نگران این نیستند كه روابط اجتماعی خود را به خطر اندازند و به همین علت بیشتر احتمال دارد كه مرتكب رفتار انحرافی شوند. وابستگی در حقیقت نوعی قید وبند اخلاقی است كه فرد را ملزم به رعایت معیارهای اجتماعی می كند. مانند وابستگی فرزندان به والدین، اقوام نزدیک،دوستان و معلمان.
ب) تعهد: بدین معنا هر چه فرد خود را به قیود اجتماعی متعهد می داند از قبول مخاطرات پرهیز می كند. به عنوان مثال هر چقدر میزان تعهد فرد نسبت به خانواده، شغل، دوستان و غیره كمتر باشد، احتمال ارتكاب رفتار انحرافی بیشتر خواهد بود.
ج) درگیری (مشغولیت): میزان مشغول بودن فرد به فعالیت های گوناگون است كه باعث می شود برای كار خلاف وقت نداشته باشد كسانی كه مشاركت مداوم در فعالیت های زندگی، كار، خانوادگی و غیره ندارند و بیكارند، فرصت بیشتری برای انحراف دارند.
د) باور و اعتقاد: میزان اعتباری است كه فرد برای معیارهای قراردادی اجتماع قایل است وباعث می شود در حالی كه می تواند طبق میل خود از آن ها تخلف كند پای بند به آن باقی بماند. مانند باور به نیكو كاری یا حسن شهرت در بین خانواده و همالان .بنابراین اگر فردی اعتقاد قوی به ارزش ها و اصول اخلاقی یک گروه نداشته باشد یا به این ارزش ها وفادار نباشد احتمال گرایش وی به رفتار انحرافی بیشتر خواهد بود.
بر اساس نظریه هیروشی،آزادی مطلق افراد درزندگی اجتماعی، زمینه ساز آسیب های اجتماعی در بین افراد و جامعه را فراهم می سازد. به اعتقاد هیروشی بزهكاری زمانی اتفاق می افتد كه قیود فرد نسبت به اجتماع ضعیف شود یا به كلی از بین برود، بعبارتی انحرافات وقتی اتفاق می افتد كه فرد نسبت به قید و بندهای اجتماعی كم اعتنا یا اصلا بی اعتنا باشد. بر اساس این نظریه اگر افراد نسبت به باید ها و نبایدهای جامعه توجه ای نداشته باشند و خود را فردی آزاد و مستقل در نظر بگیرند این فرایند رفتاری زمینه را برای انزوای افراد و آسیب های اجتماعی فراهم می سازد.
از متغیرهای اساسی و اصلی درنظریه هیروشی آموزه های دینی و تأثیر آن بر رفتار افراد می باشد. بنا بر نظریه هیروشی اعتقادات دینی و باورهای مذهبی بعنوان یک عامل كنترل كننده درونی بر رفتار فرد تأثیر گذار می باشد. بنابر این نظریه، فردی كه پایبند به اعتقادات دینی، ارزش ها و هنجارها و نظام های فرهنگی در جامعه باشد فردی رها شده و گسسته در جامعه نخواهد بود. زمانی كه در فرد نقش مذهب و عوامل معنوی پر رنگ می شود بی شک میزان انحرافات و آسیب های اجتماعی كاهش پیدا می كند، چرا آیین های مذهبی مخالف هرگونه تنهائی و انزوا طلبی اند، به گونه ای كه در بررسی ها و تحقیقات صورت گرفته مشخص شده است اغلب مجرمان افرادی دور شده از دین هستند و در خانواده های پرورش یافته اند كه ارزش های معنوی كمرنگ و ارزش های مادی جای آن را گرفته است.
در بحث متغیر روابط خانوادگی با توجه به نظریه هیروشی كه عامل دلبستگی و علاقه را در بحث آسیب های اجتماعی مطرح می كند هر اندازه كه فرد به نزدیكان، دوستان خود علاقه نشان دهد و دارای روابط اجتماعی مستحكمی باشدكمتر دچار انحرافات می شوند. بنا براین بین مدت زمانی كه فرد با اینترنت دسترسی دارد و مداومت استفاده از آن در روابط خانوادگی اثر گذار است. بدین گونه همان طور که قبلاً گفته شد هرچه از اینترنت بیشتر استفاده كنیم این میزان استفاده احتمالاً باعث كم شدن ارتباط با خانواده می شود و این منجر به كاهش روابط خانوادگی و به عبارتی ارزش های خانوادگی می گردد. بنا بر نظر هیروشی هر اندازه كاربر به اینترنت وابسته شود فرصت كمتری برای پرداخت به خانواده دارد و این ممكن است باعث كم اهمیت شدن خانواده نزد كاربر اینترنتی و در نتیجه كاهش روابط خانوادگی گردد. لذا با توجه به ویژگی های كه درمحیط های اینترنتی وجود دارد، محیط های اینترنتی را به دو دسته تقسیم كرد؛ محیط های تعاملی در اینترنت به محیط های می گوییم كه در آن كاربران می توانند ارتباط دو طرفه برقرار نمایند مثل چت و ایمیل و محیط شبه تعاملی ،به محیط های می گوییم كه كاربران نمی توانند در آن محیط ارتباط دو طرفه برقرار كنند مثل انواع صفحات وب در اینترنت. از آنجائی كه در محیط های اینترنتی علی الخصوص در محیط تعاملی اینترنت افراد به راحتی می توانند نیازهای خود را مطرح كنند و این طرح نیازها باعث شكل گیری یک فضای گفت گو و مباحثه شده و در این مباحثه افكار جدیدی شكل می گیرد. بنا بر اصل دلبستگی و علاقه هیروشی روابط میان گویندگان و شنودگانی كه از توان ارتباط برخودارند موجب می شود تا یكی دیگر از كاركردهای گفتار كه همان شیوه زبان عادی تلفیق شده است وارد عمل گردد،كه این فرایند باعث شده كه من گوینده احساسات نیازها و نیت های درونیم را برای شنونده ابراز می كنم درست در همین ارتباط است كه گفتار شنونده را به دنیای درونی احساس ها و انگیزهای من وارد می شوند. این احساسات باعث شده كه روابط بین افراد صمیمی شده و نیازهای خود را بیان كنند و انرژی عاطفی خود را در ای محیط مصرف كنند. هر چند یكی از كاربردهایی مهم اینترنت، كاربرد اجتماعی آن است، اما به دلیل آن كه روابط اینترنتی نسبت به روابط رو در رو از غنای كمتری برخوردار است، در نهایت بهره گیری از اینترنت افراد را تنهاتر می كند.
بنابر بر نتایج تحقیقات صورت گرفته، هرچه افراد بیشتر وارد فضای صمیمیت در اینترنت شوند این فضای صمیمی در اینترنت باعث خواهد شد ارزش خانواده كاهش یابد واین احتمال به دلیل جایگزین محیط اینترنت به جای خانواده برای آنان می شود. در ارتباط بامتغیر تحصیلات دانش آموزان و اعتیاد اینترنتی، بررسی ها نشان دهنده آن است كه یكی از دلیل اصلی خانواده ها از خرید كامپیوتر و ارتباط با شبكه اینترنت در منزل،آموزش است. والدین اعتقاد دارندكه این ابزار نگرش كودك را به مدرسه بهبود می بخشد و وسیله ای برای ارتقای دانش آن هاست در همین رابطه، هیروشی معتقد است هرچه دانش آموزان زمان بیشتری را به فعالیت های فرهنگی،آموزشی و هنری اختصاص بدهند و در این زمینه با دیگر گروه ها مشاركت نمایند خیلی كمتر نسبت به كسانی كه فارغ از هر گونه فعالیتی سازنده هستند دچار آسیب های افت تحصیلی، افسردگی، خستگی، احساس تنهائی و عدم امنیت می گردند. از سوی دیگربنا بر نظریه هیروشی هرچه افراد از تعهد پذیری بیشتر برخودار باشند و نسبت به شغل، والدین، نزدیكان و ارزش های جامعه احساس مسئولیت پذیری نماید این فرایند می تواند فرد را از بی هدف بودن و گسستگی از قید و بندهای جامعه دور سازد. استفاده از اینترنت مانند ورود به یک بزرگراه است هر فرد با كم تری هزینه می تواند به این بزرگراه وارد شود؛ ،بخشی از كاربران پیش از ورود به بزرگراه مقصد خود را تعیین می كنند. نیاز مشخصی دارند و با برطرف شدن آن نیاز از بزرگراه خارج می شوند. اما عده ای دیگر بدون آنكه مقصد خاصی داشته باشند به اینترنت مراجعه می كنند تا با فرار از خود ناكامی های خود را فراموش كنند.

3- نظریه روان كاوی

این نظریه اعتیاد را در آسیب های دوره كودكی و در ارتباط با صفات شخصیتی معین با اختلالات دیگر و آمادگی های روانشناختی ارثی در نظر می‌گیرد. در این زمینه سو (1994) الگوی آمادگی- استرس را مطرح می‌كند. بعضی افراد به علت عوامل گوناگون ممكن است آمادگی بیشتری را برای اعتیاد به یك چیز مثلا الكل، هروئین، قماربازی، خرید كردن، بازی های رایانه‌ای و بالاخره اینترنت داشته باشد. اگرچه بعضی از این افراد ممكن است در تمام عمر به چیزی معتاد نشوند، اما اگر عوامل استرس زا در زمان معین آن ها را تحت فشار قرار دهد،ممكن است به اعتیاد روی بیاورند. بنابراین اگر تركیب مناسبی از زمان ، شخص و واقعه فراهم شود، فرد ممكن است به اینترنت معتاد شود.

4- نظریه شناختی

این دیدگاه تأكید ویژه‌ای بر شخص به عنوان پردازش كننده اطلاعات دارد و اختلال اعتیاد به اینترنت برآمده از شناخت های معیوب و یا پردازش معیوب شناختی است و درمان آن مبتنی بر تصحیح فرآیند شناخت های معیوب است.

5- نظریه رفتاری

این نظریه براساس مطالعات بی. اف. اسكینر و براساس شرطی سازی كنشگر تكیه دارد، كه در آن شخص رفتار معینی را انجام می دهد و برای انجام این رفتار پاداش دریافت می‌كند و تقویت می‌شود. اگر فرد یاد بگیرد كه چیزی مانند اینترنت می‌تواند برای او شرایطی فراهم كند كه از واقعیت فرار كند، احتمالاً در آینده نیز به این كار مبادرت خواهد ورزید. این كار برای او عامل تقویت كننده خواهد بود و به صورت چرخه ای عمل كرده و باعث افزایش رفتار خواهد شود. براون و همكاران (1989) با توجه به اصول تقویت مثبت كه در نظریه شرطی شدن فعال مطرح است. پس از بررسی 21 بازی، به این نتیجه حاصل رسیدند كه طراحان بازی های رایانه‌ای به اصول شرطی كردن توجه داشته‌اند و در جریان یادگیری بازی دست به تقویت و پاداش بازیگران می‌زنند.

6- نظریه شناختی رفتاری

در دهه گذشته، درمان شناختی- رفتاری توجه زیادی را به خود جلب نموده است. رویكردها و فنون درمانی جدید، به نحو مستمر گسترش یافته است و به جهان بالینی معرفی شده‌اند. در این دیدگاه اعتیاد بر این است كه اختلال اعتیاد به اینترنت از مشكل شناختی فرد همراه با رفتارهایی كه یا پاسخ غیر سازشی را حفظ می‌كند یا شدت آن را افزایش می دهد، ناشی می‌شود. به‌نظر دیویس (1999) اگرچه نشانه‌های مسلط اختلال عاطفی و رفتاری است اما نشان های شناختی در واقع تأثیر فراوانی دارند و می‌توانند نشانه‌های رفتاری و عاطفی را ایجاد نمایند برعكس باورهای غیر منطقی و غیر سازشی مانند این موضوع كه فرد فقط در اینترنت قدرت كنترل دارد، فقط در آنجا برای خود كسی است و فقط در آنجا قابل احترام است نمونه‌هایی از افكار شناختی مشكل زا در زمینه «خود» هستند.
باورهای غیر منطقی دیگر مانند: هیچكس در بیرون از اینترنت از من خوشش نمی‌آید. یا اینترنت تنها جایی است كه واقعاً می‌شود مردم را شناخت و هر كسی به نوعی به اینترنت آلوده است و مانند آن، افكار شناختی مشكل زا در زمینه «دنیا» هستند.

7- نظریه بیولوژیکی

بر پایه نظریه بیولوژیکی (زیستی- پزشكی)، عوامل ارثی و مادرزادی و یا اختلالات شیمیایی در مغز و فرارسانه ها، دلایل اصلی روی آوردن فرد به اعتیادند. از نظر این دیدگاه، وجود برخی کروموزوم ها، هرمون ها و مواد زائد و یا فقدان مواد شیمیایی لازم و مشخص و فرارسانه هایی که فعالیت مغز و سایر دستگاه های عصبی را تنظیم می کنند، در بروز اعتیاد در فرد مؤثرند. از این نظر روش های چندی وجود دارد که طی آن استفاده از اینترنت احتمالاً باعث تحریک این فرایند عصبی- بیولوژیکی می شود. روش های مورد نظر عبارتند از:
- تجربه بالقوه شدید قدرت، هیجان، خوشحالی، تحریک، تحقق اهداف و رضایت، که در نتیجه آن فرد قادر خواهد بود در یک لحظه پیرامون هر چیزی به منبع گسترده اطلاعات وصل شود.
- احساس مخاطره جویی، مانندشرط بندی، با ناشناخته ماندن چیزی که شاید اتصال بعدی به اینترنت بتواند آن را مشخص کند، همراه است. حال این امر ناشناخته ممکن است کسب اطلاعات جدید، رفتن به اتاق چت، هرزه نگاری، خرید آن لاین و جز این ها باشد.
- اثر خویشتن داری رضایت بخشی که گمنامی کاربرد در نت به وی می دهد. این امر باعث تسریع روند صمیمیت و پیوند اجتماعی می شود که ظاهراً صداقت آن از ارتباط شفاهی بیشتر است و هم موجب می شود که فرد دچار خواب و خیال شود.
- اثر هیپنوتیزم آور حرکات تصاویر روی صفحه مانیتور.

8- نظریه سازه گرایی اجتماعی

نظریه سازه گرایی اجتماعی با تلقی نسبی بودن تأثیرات تکنولوژی های ارتباطی به ویژه تلفن همراه این تأثیرات را تابع زمینه، تفسیر و فهمی می داند که کاربران و افراد حاضر در حوزه ارتباط از آن به عمل می آورند. ساخت های اجتماعی تعیین کننده معنای ارتباط به شمار می آیند.
منابع
- استیون، وایت(1380 )، خرد، عدالت و نوگرایی، ترجمه محمد حریری اكبری، تهران: قطره.
- آزاد ارمكی، تقی و یحیی امامی(1383)، تكوین حوزه عمومی و گفت و گوی عقلانی، مجله جامعه شناسی ایران،دوره پنجم،شماره 1.
- اسلوین ،جیمز(1380 )، اینترنت و جامعه، ترجمه عباس گلیگوری،تهران:كتابدار.
- پیوزی،مایكل(1379) ، یورگن هابرماس، ترجمه احمد تدین، تهران: هرمس.
- كازنو،ژان(1372)، جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمه باقر ساروخانی و منوچهر محسنی، تهران: انتشارات اطلاعات.
- كوهن،آرتور،(1378)، تغییر نگرش و تأثیر اجتماعی، ترجمه علیرضا كلدی،. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
- ویندال،سون و همكاران(1376)،كابرد نظریه های ارتباطات، ترجمه علیرضا دهقان، تهران: مركز مطالعات تحقیقات و رسانه ها.
- امیدوار، احمدعلی و صارمی، علی اكبر (1381)، اعتیاد به اینترنت: توصیف، سبب شناسی، پیشگیری، درمان و مقیاس های سنجش اختلال اعتیاد به اینترنت، مركز مشاوره و خدمات روان شناختی پردیس، مشهد: تمرین.
- ساعتچی، محمود(1377)، نظریه پردازان و نظریه ها در روانشناسی، تهران: انتشارات سخن.
- پناباری اعظم (1376) ، ماهواره ، ارتباط مستقیم و ترویج مصرف گرایی، فصلنامه فرهنگ عمومی شماره 11 – 10 بهار و تابستان 76 .
- سارو خانی باقر (1378) ، جامعه شناسی ارتباطات ، انتشار اطلاعات ، تهران چاپ دوم .
- جان.ب.تامپسون(1380)، رسانه ها و مدرنیته، ترجمه مسعود اوحدی، سروش، تهران.
- مک کوئیل، دنیس (۱۳۸۲ )، درآمدی بر نظریه های ارتباطات جمعی، ترجمه پرویز اجلالی، تهران، نشر مرکز مطالعات و تحقیقات رسان هها. چاپ اول.
- مهدی زاده، سید محمد (۱۳۸0)، نظریه های ارتباطات جمعی، تهران، جزوه درسی دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی.
- Duran, Maria(2003). Internet Addiction Disorder. AllPSych Journal: 2.
- Ferriis, Jennifer(2002). Internet Addiction Disorder: Causes, Symptoms and Consecuenses. Psychology Virginia Tech, Jferris@ vt.edu: 3.