نويسنده: سيدرضا مؤدب
از جمله گرايشهاي تفسيري، تفاسير كلامي است كه مفسران با سبك و گرايش كلامي، به تفسير آيات پرداخته اند. در اين گونه تفسيرها، بيشتر به آياتي كه بيانگر عقايد مسلمانان است، پرداخته اند. از طرفي، چون در بين مسلمانان، هر مفسري از گرايش كلامي خاصي، مانند اشعري، معتزله و شيعي،برخوردار بوده، از اين رو گروهي از آنان با پذيرفتن مباني فكري و اعتقادي خاص خود در كلام، به تفسير آيات و دفاع از عقايد خويش و پاسخ گويي به شبهات مخالف، مي پردازند، لذا تفاسير كلامي با انگيزه دفاع از عقايد خاصي شكل گرفته اند.
در تفاسير كلامي برخلاف ديگر تفاسير، آياتي كه به بيان عقايد درباره توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد مربوط است، به تفصيل مطالعه و تتبع شده اند. مفسران كلامي معتقدند كه قرآن، برترين و ارزشمندترين كتابي است كه به بيان مسائل كلامي پرداخته و اعتقادات مسلمانان را تبيين كرده است، هرچند آن مطالب كلي و نيازمند تفسير است. در اين تفسيرها، مفسران كلامي از روايات، لغت و بلاغت بهره برده، اما جنبه غالب آنها، پرداختن به مباحث اعتقادي است.
در تفاسير كلامي، شيوه استدلال نيز اثبات يا نفي عقيده اي بوده است. برخي تفاسير كلامي چون از روايات يا استدلال به شكل گسترده تر استفاده كرده اند داراي دو گرايش كلامي- روايي، يا كلامي- فلسفي هستند. در تفاسير كلامي، نخست به دفاع از مباحث اعتقادي مسلمانان پرداخته شده و سپس مباحث كلامي ميان گروهي مسلمانان تبيين شده است؛ زيرا مسلمانان از نظر اعتقادي و ديدگاههاي كلامي به فرقه هاي گوناگوني از جمله اشاعره، معتزله، شيعه و زيدي تقسيم شده و هريك براي خويش، مباني اعتقادي خاصي را پذيرفته اند كه اوج اين كشمكش ها، در قرن چهارم و پنجم هجري بوده است. تفاسير غيركلامي، چون هدف ديگري را دنبال مي كرده اند، در تفسير آيات كلامي، كمتر از عقيده خاصي دفاع كرده اند.
تعريف تفسير كلامي
در تفسير كلامي، مفسر متكلم، با توجه به آيات كلامي، بيشتر به بيان و تفسير كلامي آيات مي پردازد و عقيده خاصي را با كمك روشهاي متعارف در تفسير، تحليل مي نمايد.اهم تفاسير كلامي
به گروهي از مهم ترين تفاسير كلامي كه صبغه غالب آنها، مباحث كلامي و يا يكي از صبغه هاي غالب آن كلامي بوده، اعم از تفاسير شيعه و اهل سنت، به ترتيب زمان وفات مفسرانشان، اشاره مي شود:1. تأويلات القرآن
تأليف ابومنصور محمد بن محمود ماتريدي ( م 333ق ) به زبان عربي است. ماتريدي از عالمان حنفي مذهب و پايبند به اعتقاد اشعري است. تفسير ديگر او تأويلات اهل السنه و تفسير ماتريدي است. او از متكلمان معروف قرن چهارم اهل سنت و به امام المتكلمين معروف است. ماتريدي صاحب كتاب ردّ الاصول الخمسه، ردّ علي المعتزله، ردّ كتاب الامامة و ردّ علي الشيعه است كه به نقد عقايد معتزله و اماميه پرداخته است.تفسير او موجز و دربردارنده تمامي آيات قرآن است. او درصدد اثبات عقايد كلامي اشاعره و نفي اعتقادات معتزله و شيعه بوده و از روايات و استدلالهاي عقلي در تبيين آيات كلامي به نفع خويش بهره برده است. ماتريدي از استناد و استشهاد آيات بر يكديگر بهره برده و در مواردي به گفتار فقهي و فتاوي حنفي اشاره كرده است. (1)
2. متشابه القرآن
تأليف قاضي عبدالجبار همداني ( م 415ق ) به زبان عربي است. او شافعي مذهب، و در اعتقاد، معتزلي است. تفسير ديگر او تنزيه القرآن عن المطاعن نام دارد. در متشابه القرآن به آيات متشابه پرداخته و آنها را به ترتيب آيات قرآن تفسير كرده است.او در اين تفسير به مباحث لغوي اهتمام داشته و از لغت و ديگر زمينه ها براي اثبات اعتقاد اعتزالي خود استمداد جسته است. متشابه القرآن از مباحث كلامي عقل گرايانه در مكتب اعتزال برخوردار است كه همواره مورد توجه مخاطبان بوده است. (2) به او تفسير المحيط هم نسبت داده شده، ليكن آنچه از ايشان موجود است، تفسير تنزيه القرآن عن المطاعن است كه تفسيري موجز و شامل بخشي از آيات قرآن است.
تفسير تنزيه القرآن كه براساس تفكر اعتزالي نوشته شده و جنبه كلامي دارد، به تبيين آيات متشابه پرداخته است. اهتمام جدي او بيان آيات اعتقادي و كلامي با هدف تثبيت تفكر معتزله بوده، لذا كمتر به لغت و ظواهر كلام پرداخته است. وي مطاعن مطروحه درباره قرآن را بررسي كرده است. (3) وي همچنين صاحب كتاب فضل الاعتزال و طبقات المعتزله است.
3. حدائق ذات بهجة
تأليف ابويوسف عبدالسلام قزويني ( م 488ق ) به زبان عربي است. ابويوسف ابن بُندار كه تفسير او به تفسير قزويني نيز معروف است، از مفسران شيعه زيدي بوده و تفسير مبسوط و بسيار گسترده اي فراهم آورده است كه زركلي آن را داراي سيصد جزء مي داند. تفسير او به شيوه كلامي و اعتقادي تدوين شده و دربردارنده تمامي آيات قرآن است.تفسير قزويني به بررسي مباحث اعتقادي پرداخته و از روايات و احاديث معصومين عليهم السلام بهره برده است. برخي مانند ابن حجر او را پيشواي معتزله دانسته و تفسير او را بزرگ ترين تفسير مي دانند. از تفسير مذكور، اكنون خبري نيست، اما تا زمان صفويه وجود داشته است. (4)
4. متشابه القرآن و مختلفه
تأليف ابن شهر آشوب مازندراني ( م 588ق ) به زبان عربي است. رشيدالدين ابن شهرآشوب، صاحب كتاب متشابه القرآن، به مباحث كلامي در ذيل آيات متشابه پرداخته و آنها را بر اساس اعتقاد اماميه، تفسير كرده است. كتاب ديگر او مناقب و معالم العلماء نام دارد. برخي نام تفسير او را تأويل متشابهات القرآن ذكر كرده اند.تفسير او شامل آيات متشابه براساس موضوعات آيات بوده است نه ترتيب آيات. او در ذيل موضوعات كلامي شامل توحيد، عدل و امامت، به ذكر آيات آنها پرداخته و از شعر و لغت بهره گرفته است. تفسير او از مباحث ارزشمند كلامي در تفسير آيات متشابه، برخوردار است. (5)
5. بلابل القلاقل
تأليف ابومكارم محمود بن محمد حسني از عالمان قرن هفتم است. او از متكلمان عالمان شيعه بوده و در تفسير خود در اثبات عقايد اهل بيت عليهم السلام تلاش كرده است. تفسير او فارسي، به ترتيب آيات قرآن و دربردارنده آياتي است كه با لفظ « قل » شروع مي شود. او از روايت و گفتار صحابه و تابعيان در تبيين آيات بهره برده است. جنبه غالب تفسير او مسائل كلامي است، ولي به جنبه هاي ادبي نيز پرداخته است و با شيوه متكلمانه مترصد است تا، حقانيت مذهب اهل بيت را ثابت نمايد. (6)6. دقائق التأويل و حقائق التنزيل
تأليف ابومكارم محمود بن محمد حسني از عالمان قرن هفتم هجري و به زبان فارسي است. او از عالمان متكلم شيعه بوده كه به تفسير آيات كتاب بلابل القلاقل پرداخته است. تفسير او به ترتيب آيات قرآن و دربردارنده آياتي با عبارتهاي « يا ايها الذين آمنوا »، « ان الذين آمنوا » و « الم تر » است.محمود بن محمد حسني، در تفسير دقائق التأويل به مباحث كلامي پرداخته و همچون تفسير بلابل، براي مباحث كلامي، از روايات و گفتار صحابه و تابعيان بهره برده است. او در مباحث اعتقادي، به طرفداري از كلام و عقايد شيعه در اثبات امامت حضرت علي عليه السلام همت كرده و شبهات مخالفان را پاسخ داده است. تفسير او در جهت پويايي مباحث اعتقادي، از جاذبه خاصي برخوردار است. او در تفسير دقايق، نسبت به تفسير بلابل، به مسائل اعتقادي به صورت گسترده تر پرداخته است. (7) شيوه اجتهادي و پوياي ابوالمكارم در تفسير دقائق، و مجادلات زنده و پرشور و متكلمانه او و همچنين زبان فارسي تفسير، سبب جايگاه ممتازي براي آن شده است.
7. مدارك التنزيل و حقائق التأويل
تأليف عبدالله بن احمد بن محمود نسفي از عالمان قرن هفتم ( 710ه ) به زبان عربي است. نسفي از متكلمان اشعري مذهب است كه به نقد عقايد معتزله مي پردازد، لذا تفسير خود را با هدف نقد و بررسي ديدگاههاي زمخشري در تفسير كشاف، تدوين كرده است. او در مواردي به مباحث فقهي حنفي و بلاغي پرداخته و آيات مربوط به مباحث اعتقادي و كلامي را مبسوط تر بررسي كرده است.در تفسير نسفي، در مواردي از روايات استفاده شده و از بيان اسرائيليات پرهيز شده است، ولي هدف اصلي او پرداختن به شبهات كلامي و اعتقادي است كه براساس مذهب خود، يعني مكتب اشعري، آنها را پاسخ گفته و تفكر مخالفان خود را نادرست خوانده است. (8)
8. جَلاء الاذهان و جلاء الاحزان ( تفسير گازر )
تأليف ابومحاسن حسين بن حسن جرجاني از عالمان قرن هشتم هجري، به زبان فارسي است. ابومحاسن از متكلمان شيعه است كه تفسير جلاء الاذهان را فراهم آورد. تفسير او برگرفته از تفسير روض الجنان ابوالفتوح رازي است كه با ساختاري جديد و تصحيحي نو، ارائه شده است. اهتمام ابومحاسن به مباحث كلامي در كنار مباحث روايي بوده، تا آنجا كه به تبيين اعتقادات شيعه پرداخته و در برابر عقايد كلامي غيرشيعه، از كلام و عقايد شيعه دفاع كرده است. در نزد عده اي، تفسير جلاء الاذهان به دليل آنكه نسخه اصلاح شده روض الجنان است، تفسير جديدي محسوب نمي شود، گرچه براي احياي مطالب تفسيري، اين شيوه بين قدما رايج بوده و ابومحاسن با هدف تلخيص و ارائه جديد آن مطالب، آن را بازسازي كرده است. تفسير جلاء الاذهان به نام تفسير گازر نيز معروف است. (9)9. فتح القدير
تأليف محمد بن علي بن عبدالله شوكاني ( م 1250ق ) به زبان عربي است. نام كامل تفسير او فتح القدير، الجامع بين فني الرواية و الدراية من علم التفسير است. او زيدي مذهب بوده و تفسير او موجز و دربردارنده تمامي قرآن است. شوكاني در تفسيرش به مباحث كلامي، اعتقادي و روايي نيز پرداخته و روايات را در ذيل آيات بررسي كرده است، ولي شيوه غالب او، تفسير روايي نيست.گرچه او زيدي مذهب است، از مذاهب ديگر، مانند حنفي و شافعي در ذيل آيات فقهي نقل قول مي كند و آراي آنان را بررسي و تحليل مي نمايد. شوكاني از لغت و بلاغت نيز كمك مي گيرد و به هنگام نقل روايات، به جمع بين آنها و بيان ضعف سندي آنها مي پردازد. تفسير او به دليل پرداختن به روايت و درايت در مباحث اعتقادي موردتوجه بوده است. او از اعتقاد اشاعره جانبداري كرده و با معتزله و شيعه جعفري، سخت مخالف بوده است، لذا به توسل نسبت به اولياء و انبياء اعتقاد ندارد. (10)
10. لوامع التنزيل و سواطع التأويل
تأليف ابوالقاسم رضوي لاهوري ( م 1324ق ) به زبان فارسي است. او از عالمان گرانقدر اماميه در قرن چهاردهم در شبه قاره هند است. تفسير لاهوري، مبسوط و دربردارنده تمامي آيات قرآن و داراي سي مجلد براي سي جزء قرآن است. او به شيوه كلامي، مباحث تفسيري بيان كرده و آيات مربوط به اعتقادات و كلام را مبسوط تر و براي دفاع از عقايد شيعه بررسي و تبيين كرده است.لاهوري، از روايات اهل بيت معصومين عليهم السلام كمك گرفته، ولي به بررسي و تحليل آنها نپرداخته است. او در تفسير آيات كلامي، ضمن استدلال، به بررسي لغات و شأن نزول آيات پرداخته است. بخشي از تفسير او را فرزندش كامل كرده است. (11)
11. الفرقان
تأليف شيخ محمد صادقي طهراني، از عالمان معاصر شيعه به زبان عربي است. تفسير الفرقان كه نام كامل آن الفرقان في تفسير القرآن بالقرآن و السنه است از تفاسير كلامي محسوب مي شود كه به تفصيل به تفسير تمامي آيات قرآن پرداخته است. صادقي در تفسيرش به مباحث اعتقادي با شيوه تحليل و استدلال، همت گماشته و از روايات و قرآن بهره برده است.بررسي روايات معصومين عليهم السلام و استناد به آيات در تفسير او درخشان است، ولي به نظر مي رسد كه چهره غالب در تفسير او مباحث كلامي بين شيعه و اهل سنت، همچنين مباحث تربيتي- اخلاقي است. او سعي كرده در تفسير آيات، از ديگر آيات به وفور كمك بگيرد و در مشي كلامي خود از روايت و لغت بهره ببرد. صادقي به دليل تفصيل مباحث تفسيري خود، به مباحث فقهي نيز پرداخته و آراي فقيهان را بررسي و نقد كرده است. او از اخبار ضعيف و اسرائيليات پرهيز كرده و رواياتي از معصومين عليهم السلام را كه به نظرش صحيح بوده، نقل كرده است. (12)
12. بيان المعاني علي حسب ترتيب النزول
تأليف عبدالقادر ملاخويش ال غازي، از عالمان معاصر، حنفي مذهب و اشعري مرام و دربردارنده همه آيات قرآن، به زبان عربي و براساس ترتيب نزول است. در مقدمه تفسيرش به علم تفسير و فرق ان با تأويل و تفسير به رأي پرداخته و از تفاسير الفواتح الالهيه، روح المعاني، كشاف و تفسير محي الدين عربي كمك گرفته است.ال غازي در مسائل اعتقادي و كلامي در تفسير آيات از مذهب اشعري دفاع كرده و مطالب عرفاني را بيان نموده است، همچنين روايات و اسرائيليات را در مواردي نقل مي كند. او معتقد است كه در تفسير آيات بايد به شيوه نزول، آيات را تفسير كرد. از سخنان شاعران، عارفان و صوفيان نيز در شرح آيات، مدد جسته است. (13)
نمونه هايي از تفسير كلامي
1. زمخشري در ذيل آيه 26 بقره مي گويد: و إسناد الاضلال الي الله تعالي إسناد الفعل إلي السبب لانه لما ضرب المثل فضل به قوم و اهتدي به قوم، تسبب لضلالهم و هداهم. (14)2. علامه طباطبايي در ذيل آيه 217 بقره مي گويد: كذلك المراد من قوله: و من النّاس من يَشْري نفسَهُ « إلخ » بيان أن هناك رجلا آخر باع نفسه من الله سبحانه لا يريد الا ما اراده الله تعالي لا هوي له في نفسه و لا اعتزاز له إلا بربه و لا ابتغاء له إلا لمرضاة الله تعالي، فيصلح به امر الدين و الدنيا، و يحيي به الحق، و يطيب به عيش الانسانية، و يدر به ضرع الاسلام، و بذلك يظهر ارتباط الذيل بالصدر اعني قوله تعالي: و الله رؤُفٌ بالعباد، بما قبله، فان وجود انسان هذه صفته من رأفه الله سبحانه بعباده إذ لو لا رجال هذه صفاتهم بين الناس في مقابل رجال آخرين صفتهم ما ذكر من النفاق و الافساد لانهدمت اركان الدين. (15)
پي‌نوشت‌ها:
1. ايازي، المفسرون، ص 223.
2. خرمشاهي، دانشنامه، ص 748.
3. ايازي، المفسرون، ص 387.
4. زركلي، الاعلام، ج4، ص 7؛ حاجي خليفه، كشف الظنون، ج1، ص 634.
5. خرمشاهي، دانشنامه، ص 748.
6. همان، ص 676.
7. همان، ص 700.
8. ايازي، المفسرون، ص 636.
9. خرمشاهي، دانشنامه، ص 691.
10. همان، ص 729.
11. آقابزرگ طهراني، الذريعه، ج18، ص 365.
12. ايازي، المفسرون، ص 551.
13. همان، ص 218.
14. الكاشف، 1-119.
15. الميزان، 2-98.
مؤدب، سيدرضا؛ (1392)، روشهاي تفسير قرآن، تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها(سمت)، چاپ اول
