نويسنده: سيدرضا مؤدب
از جمله گرايشهاي تفسيري، تفسير تربيتي است كه در آن، مفسر به جنبه هاي اخلاقي و هدايتي قرآن مي پردازد. از نگاه مفسران اين گرايش، حاوي مهم ترين نكته هاي تفسيري، مطالب اخلاقي و هدايتي است كه با تفسير و تبيين آيات موردنظر، جنبه هاي هدايتي قرآن را بازمي تاباند.
تعريف تفسير تربيتي
تفسير تربيتي گرايشي در تفسير است كه رويكرد ويژه اي به بررسي و تحليل آيات اخلاقي و هدايتي قرآن دارد. بيشترين كوشش مفسر متخصص در علوم تربيتي، يافتن نكات هدايتي و اخلاقي آيات قرآن است و در اين راه بيشتر از روش تفسير روايي و تطبيق آيات بهره مي گيرد.در گرايش تربيتي، اجتهاد و تدبر مفسر نه تنها براي يافتن مسائل كلامي، فلسفي، عرفاني، فقهي و بلاغي، بلكه غالباً مصروف تبيين نكات تربيتي و هدايتي آيات مي شود. اگر مفسر به روايت يا مسائل كلامي، اعتقادي، تاريخي و شأن نزول آيات مي پردازد، هدف و انگيزه وي، پي بردن به نكات هدايتي قرآن است.
اهم تفاسير تربيتي
چهره غالب برخي از اين تفسيرها، تربيتي است و برخي هم در كنار اهتمام به نكات تربيتي، جهات ديگري را در نظر داشته اند كه به تعدادي از مهم ترين آنها اشاره مي شود. اين تفاسير كه اعم از شيعه و اهل سنت است به ترتيب عصر حيات مفسران، عبارت اند از:1. المنار
تأليف شيخ محمد عبده و محمد رشيدرضا، از عالمان شافعي مذهب و اشعري مرام قرن چهاردهم هجري و دربردارنده بخشي از آيات تا سوره يوسف است. شيخ محمد عبده ( م 1323ق ) از بزرگان اصلاح طلب اهل سنت و سيدمحمد رشيدرضا ( م 1354ق ) نيز از عالمان بزرگ تاريخ و حديث و از اصلاح طلبان معاصر و سهيم در تدوين تفسير المنار.محمد رشيدرضا، شاگرد محمد عبده بود و تفسير المنار را به املاي استاد و انشاي خود فراهم آورده است.
مفسران تفسير المنار يا تفسير القرآن العظيم به شيوه تربيتي، اجتماعي، ادبي و بلاغي اهتمام ورزيده و از روايات تفسيري در حد لازم بهره برده اند. عبده معتقد است مفسر بايد به اهداف اصلي قرآن، يعني پيامهاي تربيتي و اجتماعي توجه كند و پرداختن به مباحث لغوي و زباني، به تنهايي كافي نيست. آنها به مسائل تربيتي و اخلاقي و مسائل اجتماعي، در تفسير آيات، اهتمام وافر داشته و مشكلات اجتماعي را از نگاه قرآن، بررسي كرده اند. عبده به معاني دروني و باطني قرآن پرداخته و معتقد است كه درك معاني دروني قرآن نيز مهم است، ولي رشيدرضا، به تفسير باطني و اشاري، چندان اعتقاد ندارد و روايات تفسيري را با خردورزي بيشتر بررسي مي كند. (1)
2. تفسير المراغي
تأليف شيخ احمد بن مصطفي مراغي ( م 1371ق ) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. او شافعي مذهب و اشعري مرام بوده و از فقيهان و مفسران معاصر اهل سنت است. سبك و شيوه او، پرداختن به مباحث تربيتي و هدايتي است. مراغي به شرح لغات مشكل و نقل روايات نبوي با پرهيز از اسرائيليات و اشعار عرب پرداخته و از اصطلاحات فني و پيچيده دوري گزيده است. وي از تفاسير طبري، زمخشري، بيضاوي و ابن كثير نقل كلام كرده و در ذيل آيات كلامي به اختصار، به مباحث اعتقادي پرداخته است. او همچنين در مباحث فقهي با تفصيل بيشتر وارد شده و فتاوي مذاهب ديگر را بيان داشته است. مراغي معتقد است در تفسير قرآن بايد به جهات هدايتي كه موجب رشد ايمان اشخاص است، پرداخته شود، لذا از نگاه علمي- تجربي كمتر به قرآن نظر مي كند. در مقدمه تفسير، مباحثي را درباره تفسير طبقات مفسران، تاريخ تدوين و كتابت قرآن مطرح كرده است. (2)3. خلاصه البيان في تفسير القرآن
تأليف سيدهاشم حسيني ميردامادي ( م 1380ق ) به زبان فارسي و شامل تمامي آيات قرآن است. ميردامادي از مفسران بزرگ شيعه است كه جلسات تفسيري خود را در مسجد گوهرشاد مشهد، برپا مي كرد. تفسير او بيشتر جنبه هدايتي و اخلاقي دارد و به بيان نكته هاي تربيتي پرداخته تا عموم بتوانند از آن استفاده كنند.روايات اهل بيت عليهم السلام به همراه شأن نزول آيات در تفسير ميردامادي مشهود است. در آغاز هر سوره مباحثي درباره آن سوره مطرح كرده و خواننده را به اهميت سوره آگاه ساخته است. تفسير ميردامادي، تا سوره كهف منتشر شده و بقيه به صورت خطي، باقي مانده است. (3)
4. في ظلال القرآن
تأليف سيد قطب ( م 1386ق ) به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است. سيد قطب از عالمان اشعري مرام اهل سنت و صاحب آثاري مانند التصوير الفني في القرآن و العدالة الاجتماعيه في الاسلام است. او دانشمندي تأثيرگذار در بين گروهي از اعراب بود. سيد قطب به جهت تربيتي- اجتماعي در تفسير آيات، اهتمام ويژه داشته است. او معتقد است كه خواننده قرآن نبايد سرگرم لغت، قرائات، كلام و فقه شود، بلكه مهم ترين اهداف تفسير قرآن بايد دريافت مسائل تربيتي و اجتماعي باشد.سيدقطب از تفاسير علمي و نقل اسرائيليات پرهيز كرده و در مسائل اختلافي كلامي و فقهي وارد نشده است. او به علت مبارزات خود، در تفسير آيات، اهتمام خاصي به دعوت الهي قرآن در برابر ظلم، جهاد، انقلاب و حركتهاي اسلامي داشته است. او همچنين سبك تفسير انقلابي را تدوين و در آن به شكل كامل به مسائل تربيتي و اجتماعي پرداخت. (4)
5. پرتوي از قرآن
تأليف آيت الله سيدمحمود طالقاني ( م 1399ق ) از عالمان مبارز جهان تشيع، به زبان فارسي و شامل بخشي از آيات، از جمله سوره حمد تا بخشي از سوره نساء و جزء آخر قرآن است. طالقاني به نكات تربيتي و هدايتي در تفسير آيات، به دقت پرداخته و سعي كرده است از پرداختن به نكته هاي ادبي و كلامي پرهيز كند تا به هدف اصلي آيات كه اصلاح جامعه و برانگيختن انسانهاست، برسد.او از تفاسير مجمع البيان، المنار و الجواهر استفاده برده و از آنها مطالبي را نقل كرده است. تفسير پرتوي از قرآن، در نقل روايات و مباحث فقهي و كلامي به اختصار بسنده كرده و حقايق و معارف قرآن را، چراغ راه رشد و تعالي انسان مي داند. (5)
6. روان جاويد
تأليف ميرزا محمد ثقفي ( م 1406ق ) از عالمان شيعه، به زبان فارسي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است. ثقفي تفسير خود را با هدف برخورداري از مطالب تربيتي و هدايتي تدوين كرده است. او از پرداختن به مباحث علمي پرهيز كرده و گفتارهاي تفسيري خود را در قالبي نوين و روان بيان نموده است.در تفسير آيات از روايات و شأن نزول مدد جسته و به مباحث كلامي به شكل روان پرداخته و از ارائه بحثهاي لغت، بلاغت و مباحث عقلي در شكل فني آن، پرهيز كرده است. همچنين پيام آيات قرآن را در قالبهاي هدايتي و تربيتي نشان داده است. (6)
7. الاساس في التفسير
تأليف سعيد حوي ( م 1411ق ) به زبان عربي است. سعيد حوي از مفسران معاصر اهل سنت است كه تفسيرش دربردارنده تمامي آيات است. او به جهات تربيتي و اخلاقي در تفسيرش اهميت داده و به تناسب آيات و سوره ها با يكديگر پرداخته و از آنها نكات تفسيري بديعي را استخراج كرده است. حوي در تفسير خود از ابن كثير، تفاسير آلوسي و سيدقطب نيز نقل مي كند.او معتقد است كه قرآن از وحدت موضوعي برخوردار است، گرچه قرآن را به چهار بخش، « طوال » ، « مئتين » ، « مثاني » و « مفصل » تقسيم كرده، ولي تناسب سياق آيات را در جهت هدايتي و تربيتي آنها مي داند، يعني آنچه نسل امروز بدان بسيار محتاج است. (7)
8. من وحي القرآن
تأليف آيت الله سيدمحمدحسين فضل الله، از عالمان معاصر شيعه، و از مبارزان لبنان و به زبان عربي است. او صاحب كتاب الحوار في القرآن و الاسلام و منطق القوه و داراي سبك تفسيري هدايتي است. در تفسير وحي القرآن، كمتر به مباحث لغوي، بلاغي و فقهي پرداخته شده، زيرا اهتمام مفسر، جنبه هاي تربيتي و هدايتي قرآن بوده است.تفسير من وحي القران، شامل تمامي آيات قرآن و داراي گفتار مفسران و حاوي نكات و دروس تربيتي قرآن است. مسائل كلامي در تفسير من وحي القرآن به دليل حل شبهات كلامي و اعتقادي مورد بحث واقع شده و از اخبار اسرائيليات در آن پرهيز شده است. هدف نهايي او، ارائه تفسيري براي حل مشكلات تربيتي و احياي حيات اسلامي در بين مسلمانان است، تا وحي قرآن در بين مردم، سودمند واقع شود. (8)
9. تقريب القرآن الي الاذهان
تأليف آيت الله سيد محمد حسيني شيرازي، از عالمان معاصر شيعه به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. در تفسير تقريب القرآن الي الاذهان به مباحث تربيتي و اخلاقي، لغت، قصص و سبب نزول آنها پرداخته شده است. در اين تفسير، تناسب آيات به كمك روايات اهل بيت عليهم السلام روشن شده و در آيات فقهي نيز به مباحث فقهي توجه شده است. همچنين به مباحث كلامي و اعتقادي در ذيل آيات مربوط به عقايد، اهتمام داشته و مسائل اجتماعي و راه حلهايي را كه قرآن براي جامعه- برخوردار از ايمان- بيان داشته، تفسير كرده است. تفسير تقريب القرآن الي الاذهان، به جنبه اعتقادي، اجتماعي و هدايتي- تربيتي آيات به شكل روان و موجز پرداخته است. (9)10. الواضح
تأليف شيخ محمد محمود حجازي از عالمان اهل سنت در قرن معاصر، به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است. او در تفسيرش، به مطالب تربيتي و هدايتي قرآن بسيار اهميت داده، از اين رو، تفسيرش مورد استقبال عمومي واقع شده است. ضمن آنكه تفسير مذكور از نثري روان و سبكي ساده و درخور فهم برخوردار است. او در مقدمه تفسيرش به اختلاف گرايشهاي تفسيري اشاره كرده و معتقد است گرايشهاي ديگر به دليل برخورداري از اصطلاحات علمي، براي همگان مفيد نيستند.او از بيان اسرائيليات و نيز روايات نادرست پرهيز داشته و به روش موضوعي در فهم آيات، بيشتر توجه كرده است. از مسائل كلامي و فقهي اختلافي پرهيز داشته و معتقد است كه پرداختن به مسائل علمي- تجربي در قرآن نيز روش مناسبي نيست. حجازي به مقاصد آيات و معاني واقعي و تناسب آنها، توجه كرده است. (10)
نمونه هايي از تفسير تربيتي
قرآن كتاب هدايت است، لذا مباحثي چون جايگاه زن و مرد در نظام خانواده، نيكي به پدر و مادر و نقش تربيتي آزمايشهاي الهي، نمونه هايي از نكات تربيتي است كه مفسران از قران برداشت كرده اند. (11) برخي از آنها چنين است:1. علامه فضل الله در ذيل آيه 2 بقره مي گويد: « القرآن كتاب هداية هديً للمُتقين هذه هي الصفة الثالثة من صفات الكتاب الكامل في كل شيء الذي لا ينبغي لأحد أن يرتاب فيه، فهو هُديً للمتقين. إنّه كتاب هدايه، و هذا هو دوره الأصيل، و ليس دوره أن يكون كتابا يتحدث عن المخترعات أو عن أي شيء آخر مما ينسب إليه، إنما هو كتاب هدي للإنسان ليوجّهه الي الطريق الصحيح و الصراط المستقيم... و لا مانع من أن يلتفت القرآن إلي بعض الاسرار الكونية، و الظواهر الطبيعية، إذا دعت اليها المعالجة القرآنية لبعض المواضيع، و لكنها لا تأتي علي اساس مستقل دائما، بل تكتفي بالتركيز علي عنصر الهداية في وسائلها و اهدافها » . (12)
2. علامه فضل الله در ذيل آيه 32 آل عمران مي گويد: « فهم محبة الله من ناحية عمليّة و هذا اسلوب قرآني يوجّه المؤمنين للانسجام مع الخط العملي للاسلام في مفاهيمه و احكامه، من خلال الايحاء بالمضمون العاطفي للعقيدة و دلالته الروحية في حياة المؤمن، فإن الايمان بالله لا يعبّر عن موقف فكري
مجرد من قضية وجود الله، بل يعبّر عن موقف تمتدّ فيه الفكرة إلي عمق الشعور، فتتحول إلي إيمان يستجلي عظمة الله و قدرته و علمه و حكمته و رحمته و نعمه و كل صفاته، في إحساس حميم يفيض بالحب العميق، و يتدخل بالروحية الفيّاضة » (13) .
3. آيت الله مكارم ذيل آيه 21 احزاب مي گويد: «( لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِيراً » . بهترين الگو براي شما نه تنها در اين ميدان كه در تمام زندگي، شخص پيامبر صلي الله عليه و آله است، روحيات عالي او، استقامت و شكيبايي او، هوشياري و درايت و اخلاص و توجه به خدا و تسلط او بر حوادث، و زانو نزدن در برابر سختيها و مشكلات، هركدام مي تواند الگو و سرمشقي براي همه مسلمين باشد. » (14)
پي‌نوشت‌ها:
1. ايازي، المفسرون، ص 664.
2. همان، ص 357.
3. خرمشاهي، دانشنامه، ص 698.
4. ايازي، المفسرون، ص 512.
5. همان، ص 192.
6. خرمشاهي، دانشنامه، ص 702.
7. ايازي، المفسرون، ص 132.
8. همان، ص 753.
9. همان، ص 373.
10. همان، ص 741.
11. من وحي القرآن، 104/1 و 105، في ظلال القرآن، ج2، ص 650 و 651؛ تقريب القرآن الي الاذهان، ج4، ص 269؛ تفسير روان جاويد، ج1، ص 199 و 200.
12. من وحي القرآن، ص 1-104.
13. همان، ص 334.
14. تفسير نمونه، ص 17-242.
مؤدب، سيدرضا؛ (1392)، روشهاي تفسير قرآن، تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها(سمت)، چاپ اول
