پرسش :
چکار کنم که پسرم نماز خوان شود؟
پاسخ :
اگرچه شما هیچ اطلاعاتی در مورد پسرتان، سن وی و دیگر خصوصیات شخصی و اخلاقی او ارائه ننموده‌اید، تا ما با توجه به آن اطلاعات و بررسی وضعیتی که پسرتان در آن قرار دارد، پاسخ مناسبی را متناسب با پسرتان خدمت‌تان ارائه کنیم تا وی را به نماز خواندن ترغیب کنید اما با این حال، یکسری مطالب کلی خدمت‌تان ارسال می‌کنیم تا بتوانید با استفاده از آنها در نماز خوان کردن فرزندتان مؤثر واقع شوید.
در آموزه‌های دینی و تعالیم زندگی‌ساز اسلام، آشنا کردن کودکان با مفاهیم دینی و جنبه‌های رفتاری آن و نیز راهنمایی او به سوی خداوند، از وظایف پدر و مادر شمرده شده است. این مهم، ممکن است در هیاهوی زندگی مادی به فراموشی سپرده شود یا به گمان این که فرزند همه‌ی این مسائل را در مدرسه یا از رسانه‌های جمعی خواهد آموخت، از برنامه‌های اصلی خانواده حذف شود؛ در حالی که خانه می‌بایست نخستین و مهم‌ترین پایگاه فراگیری دین و انس با آن باشد. امام سجاد(ع) در شمارش حقوق فرزند بر پدر و مادر، یکی از مهم‌ترین مسائل را توجه به دین آموزی کودکان دانسته است.[1]
اصولاً تربيت ديني فرزندان نه در سن نوجوانی و بلوغ و حتی نه از ابتداي تولد بلکه از زمان انعقاد نطفه و بلکه قبل از آن باید آغاز گردد. این‌که والدين به هنگام تولد، به گوش راست كودك، اذان و به گوش چپ او اقامه گويند، در زمان بارداری چه غذاهایی را مصرف نمایند و چه اعمالی را انجام دهند، زمینه سازی‌هایی هستند که برای تربیت دینی فرزندان انجام می‌گیرد.
پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) جهت يادگيري فرايند نماز و نهادينه شدن تدريجي اين امر در نهاد فرزند چنين سفارش می‌فرمایند:
«چون كودك سه ساله شد به او یاد دهید که هفت بار «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» بگوید بعد، او را رها کنید تا به سن سه سال و هفت ماه و بيست روز برسد، سپس به او بگويند هفت بار «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» بگوید، و بعد تا چهار سالگى او را واگذارید و چون چهار سالش تمام شد به او بگویید هفت بار «صلى اللَّه على محمد و آل محمد» بگويد. در پنج سالگي اگر كودك راست و چپ خود را تشخيص داد او را در برابر قبله قرار داده و به او سجده نمودن را بياموزيد. در شش سالگی، رکوع و سجود را به او آموزش دهید. در هفت سالگی به او امر کنید تا دست و صورت را بشويد وضو بگيرد و نماز بخواند و سپس او را رها کنید تا به سن نه سالگی برسد. در نه سالگی او را به طور کامل به نماز خواندن فرا بخوانيد و امر به نماز کنید و اگر ترک کرد، او را (متناسب با سنش) تنبیه کنید.»[2]
راهکارهای کلی ترغیب به نماز
برای موفقیت در ایجاد یک رفتار باید جنبه‌های مختلف مرتبط با آن مسئله را مورد لحاظ قرار داد مثلاً برای نماز خوان کردن یک نفر لازم است هم بُعد شناختی مورد لحاظ قرار گیرد هم بُعد انگیزشی-عاطفی و هم بُعد رفتاری، البته مثلاً در کودکان باید بیشتر جنبه‌های رفتاری و عاطفی مد نظر قرار گیرد و در بعد شناختی به القاء شناخت متناسب با سطح شناخت فرزند مورد توجه قرار گیرد و در سطح جوانان بیشتر جنبه‌های شناختی مد نظر قرا گیرد و در برنامه گنجانده شود. در ادامه به برخی از نکات مؤثر که امیدوارم متناسب با شرائط فرزند شما باشد، اشاره می‌شود.
1. تقویت ایمان و باورهای دینی
برای ترغیب و تشویق فرزندتان به انجام فرائض دینی از جمله نماز خواندن، ابتدا باید زیر بناهای فكری وی را مورد بررسی قرار داده و در اصلاح آن بكوشید. به طور حتم، دیدگاه فرد در مورد خداوند، جهان هستی، انسان، معاد و ... از اموری است كه نتیجه‌ی مستقیم بر ایمان فرد دارد. تقویت و اصلاح این مبانی تأثیر زیادی بر ایمان فرزندتان می‌گذارد و وی را نسبت به آموزه‌های دینی و عمل به دستورات الهی پای‌بند می‌گرداند.
2. توجه دادن فرزندتان به نعمت‌هاي الهی
يادآوري و ذكر نعمت‌هاي الهی از جمله شيوه‌هايي است كه در ايجاد انگيزه براي توجه دادن فطرت پاك کودک و نوجوان به صاحب نعمت و سپاس‌گزاري از او بسيار مؤثّر است. ذكر نعمت‌ها مي‌تواند زمينه‌ی بسيار مناسبي براي رشد و تعميق بينش الهی فرزندتان و در نتيجه، گرايش به صاحب نعمت و زمينه‌هاي شكرگزاري را در وی فراهم سازد. مضمون روایتی از امام رضا (عليه‌السّلام) این‌گونه است که: خداوند متعال به حضرت موسي (عليه‌السّلام) وحي فرستاد که مردم را به من علاقه‌مند كن و آنان را نيز نزد من محبوب ساز. عرض نمود چگونه؟ وحي آمد: نعمت‌هاي مرا براي آنان بازگو كن، آنان خود عاشق من خواهند شد.»[3]
بنابراين، بايد كاري كنيد كه محبت خدا در دل فرزندتان جاي بگيرد. در اين صورت، او با عشق دروني به احكام و تكاليف الهی عمل مي‌كند. براي رسيدن به اين هدف، ضروري است از نعمت‌ها، مهربانيت، بخشندگي و توجه خاص خداوند به بندگانش سخن بگوييد.
3. بيان آثار و برکات نماز
توجه به آثار و پی‌آمدهای کارها از امور راه انداز یا ایجاد کننده مانع محسوب می‌شود. ذکر آثار و برکات دنیوی و اخروی نماز، زمينه‌ساز علاقه‌مندي به انجام‌دادن آن عمل مي‌گردد.
4. الگوي عملی نماز خواندن باشید
اساساً مشاهده‌ی رفتار ديگران در تأثير پذيري و الگوپذیری انسان بسيار مؤثر است از این روی، توصیه شده که خود افراد قبل از این که بخواهند دیگران را با رفتارهای مطلوب آشنا کنند، خودشان آن رفتارها را به نحو احسن و شایسته انجام دهند و با این شیوه به صورت غیر مستقیم بر دیگران تأثیر گذارند.
امام صادق (عليه‌السّلام) مي‌فرمايد: «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُم؛ مردم را با غير زبان به دين دعوت كنيد.»[4] تبلیغ و دعوت عملي بهترین و تأثیرگذارترین نوع تبلیغ است به همین خاطر، اگر می‌خواهید فرزندتان را به نماز خواندن ترغیب کنید، ابتدا سعي كنيد با رفتارتان او را به دين و ارزش‌هاي ديني نظیر نماز دعوت كنيد.
اگر دعوت‌کننده به ارزش‌های دینی، خودش يک فرد بي‌نظم و ناموفق، بي‌اهميت به مسائل دینی و... باشد، مسلماً دعوت وی تأثير چنداني نخواهد داشت.
5. به تشويق کلامی و غیرکلامی فرزندتان بپردازید
بر كسی پوشیده نیست كه تشویق از اهمیت بسزایی در تربیت افراد برخوردار است. تشویق نه تنها در كودكان، بلکه در بزرگسالان نیز می‌تواند برانگیزاننده رفتاری درست و اصولی یا برحذردارنده از فعلی نادرست و غیراصولی باشد. فرزندان شما نیز از این قاعده مستثنا نیستند بنابراین آنها را با تشویق گفتاری یا عملی به نماز خواندن فرا بخوانید. البته جهت‌گیری کلی شما باید به سمت درونی کردن انگیزه‌های نماز خوانی باشد.
6. عبادت جمعي و تأثير آن در نمازخواني فرزندان
اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعي به جاي آورده شود (مثلاً همه اعضای خانواده، اول وقت و یا با جماعت نمازشان را بخوانند)، افزون بر آن که سبب افزايش ارتباط عاطفي، روحيه همدلي و همبستگي ميان اعضاي خانواده مي شود، شوق به نماز در دل‌ها کاشته مي شود.
7. پرهيز از رفتارهاي ناخوشايند
براي واداشتن فرزندتان به نماز، هرگز نباید به رفتارهای ناخوشايند روی بیاورید و سبب رنجش خاطر فرزندتان شوید و يا در ذهن وی خاطره تلخي از آموزه‌هاي دين همچون نماز پديد آورید.
کارهايي که اثر سوء می‌گذارد و باید از آنها پرهيز شود، عبارتند از:
- استفاده از تنبیه بدنی، اعمال قدرت و خشونت برای مجبور کردن فرزندتان به نماز؛
- مقايسه‌ی فرزند خود با کودکان ديگران؛
- خسته کردن فرزند با برنامه‌هاي اضافي و تعقيبات نماز.
بي‌شک، اگر والدين در واداشتن فرزندان خود به نماز از این گونه کارها استفاده کنند، اثر بدي بر روحيه نمازگزاري فرزند خود بر جاي مي گذارد تا آن جا که ممکن است وی را براي هميشه از نماز بيزار کنند.
8. بیان پیامدهای منفی و مجازات‌های دنیوی و اخروی نماز نخواندن
بدون تردید، اگر فرزندتان با پیامدهای منفی نماز نخواندن آشنا گردد، طبیعتاً ممکن است انگیزه‌ی وی برای نماز خواندن بیشتر شود.
9. استفاده از قدرت نفوذ و بیان دیگران
گاهی فرزندان از برخی از افراد فامیل، دوستان، مربیان، معلمان و دیگران حرف شنوی دارند، در صورتی که فرزندتان این گونه است، بهتر است از آنها بخواهید (بدون این که فرزندتان متوجه شود) فرزندتان را به نماز خواندن ترغیب نمایند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمدي، محسن، علل نماز گريزي و نقش رسانه در گسترش نماز، قم: مرکز پژوهش‌هاي اسلامي صدا و سيما، 1383.
2. افروز، غلام‌علي، روش‌هاي پرورش مذهبي نماز در کودکان و نوجوانان، تهران: انجمن اوليا و مربيان، 1371.
3. ساجدی، ابوالفضل، دین گریزی چرا؟ دین گرایی چه سان؟ قرآن و نظام تربیتی نسل نو، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1388.
پی نوشتها:
[1] حراني، ابومحمد الحسن بن علي بن الحسين بن شعبه، تحف العقول، ص189، بيروت: مؤسسةالاعلمي، ۱۳۹۴ق.
[2] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج101، ص100، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
[3] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج67، ص18، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
أَوْحَى عَزَّوَجَلَّ إِلَى نَجِيِّهِ مُوسَى أَحْبِبْنِي وَ حَبِّبْنِي إِلَى خَلْقِي قَالَ رَبِّ هَذَا أُحِبُّكَ فَكَيْفَ أُحَبِّبُكَ إِلَى خَلْقِكَ قَالَ اذْكُرْ لَهُمْ نَعْمَايَ عَلَيْهِمْ وَ بَلَائِي عِنْدَهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا يَذْكُرُونَ أَوْ لَا يَعْرِفُونَ مِنِّي إِلَّا كُلَّ الْخَيْرِ.
[4] شیخ صدوق، ابن بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، ج2، ص96، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ق.
منبع: اندیشه قم
اگرچه شما هیچ اطلاعاتی در مورد پسرتان، سن وی و دیگر خصوصیات شخصی و اخلاقی او ارائه ننموده‌اید، تا ما با توجه به آن اطلاعات و بررسی وضعیتی که پسرتان در آن قرار دارد، پاسخ مناسبی را متناسب با پسرتان خدمت‌تان ارائه کنیم تا وی را به نماز خواندن ترغیب کنید اما با این حال، یکسری مطالب کلی خدمت‌تان ارسال می‌کنیم تا بتوانید با استفاده از آنها در نماز خوان کردن فرزندتان مؤثر واقع شوید.
در آموزه‌های دینی و تعالیم زندگی‌ساز اسلام، آشنا کردن کودکان با مفاهیم دینی و جنبه‌های رفتاری آن و نیز راهنمایی او به سوی خداوند، از وظایف پدر و مادر شمرده شده است. این مهم، ممکن است در هیاهوی زندگی مادی به فراموشی سپرده شود یا به گمان این که فرزند همه‌ی این مسائل را در مدرسه یا از رسانه‌های جمعی خواهد آموخت، از برنامه‌های اصلی خانواده حذف شود؛ در حالی که خانه می‌بایست نخستین و مهم‌ترین پایگاه فراگیری دین و انس با آن باشد. امام سجاد(ع) در شمارش حقوق فرزند بر پدر و مادر، یکی از مهم‌ترین مسائل را توجه به دین آموزی کودکان دانسته است.[1]
اصولاً تربيت ديني فرزندان نه در سن نوجوانی و بلوغ و حتی نه از ابتداي تولد بلکه از زمان انعقاد نطفه و بلکه قبل از آن باید آغاز گردد. این‌که والدين به هنگام تولد، به گوش راست كودك، اذان و به گوش چپ او اقامه گويند، در زمان بارداری چه غذاهایی را مصرف نمایند و چه اعمالی را انجام دهند، زمینه سازی‌هایی هستند که برای تربیت دینی فرزندان انجام می‌گیرد.
پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) جهت يادگيري فرايند نماز و نهادينه شدن تدريجي اين امر در نهاد فرزند چنين سفارش می‌فرمایند:
«چون كودك سه ساله شد به او یاد دهید که هفت بار «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» بگوید بعد، او را رها کنید تا به سن سه سال و هفت ماه و بيست روز برسد، سپس به او بگويند هفت بار «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» بگوید، و بعد تا چهار سالگى او را واگذارید و چون چهار سالش تمام شد به او بگویید هفت بار «صلى اللَّه على محمد و آل محمد» بگويد. در پنج سالگي اگر كودك راست و چپ خود را تشخيص داد او را در برابر قبله قرار داده و به او سجده نمودن را بياموزيد. در شش سالگی، رکوع و سجود را به او آموزش دهید. در هفت سالگی به او امر کنید تا دست و صورت را بشويد وضو بگيرد و نماز بخواند و سپس او را رها کنید تا به سن نه سالگی برسد. در نه سالگی او را به طور کامل به نماز خواندن فرا بخوانيد و امر به نماز کنید و اگر ترک کرد، او را (متناسب با سنش) تنبیه کنید.»[2]
راهکارهای کلی ترغیب به نماز
برای موفقیت در ایجاد یک رفتار باید جنبه‌های مختلف مرتبط با آن مسئله را مورد لحاظ قرار داد مثلاً برای نماز خوان کردن یک نفر لازم است هم بُعد شناختی مورد لحاظ قرار گیرد هم بُعد انگیزشی-عاطفی و هم بُعد رفتاری، البته مثلاً در کودکان باید بیشتر جنبه‌های رفتاری و عاطفی مد نظر قرار گیرد و در بعد شناختی به القاء شناخت متناسب با سطح شناخت فرزند مورد توجه قرار گیرد و در سطح جوانان بیشتر جنبه‌های شناختی مد نظر قرا گیرد و در برنامه گنجانده شود. در ادامه به برخی از نکات مؤثر که امیدوارم متناسب با شرائط فرزند شما باشد، اشاره می‌شود.
1. تقویت ایمان و باورهای دینی
برای ترغیب و تشویق فرزندتان به انجام فرائض دینی از جمله نماز خواندن، ابتدا باید زیر بناهای فكری وی را مورد بررسی قرار داده و در اصلاح آن بكوشید. به طور حتم، دیدگاه فرد در مورد خداوند، جهان هستی، انسان، معاد و ... از اموری است كه نتیجه‌ی مستقیم بر ایمان فرد دارد. تقویت و اصلاح این مبانی تأثیر زیادی بر ایمان فرزندتان می‌گذارد و وی را نسبت به آموزه‌های دینی و عمل به دستورات الهی پای‌بند می‌گرداند.
2. توجه دادن فرزندتان به نعمت‌هاي الهی
يادآوري و ذكر نعمت‌هاي الهی از جمله شيوه‌هايي است كه در ايجاد انگيزه براي توجه دادن فطرت پاك کودک و نوجوان به صاحب نعمت و سپاس‌گزاري از او بسيار مؤثّر است. ذكر نعمت‌ها مي‌تواند زمينه‌ی بسيار مناسبي براي رشد و تعميق بينش الهی فرزندتان و در نتيجه، گرايش به صاحب نعمت و زمينه‌هاي شكرگزاري را در وی فراهم سازد. مضمون روایتی از امام رضا (عليه‌السّلام) این‌گونه است که: خداوند متعال به حضرت موسي (عليه‌السّلام) وحي فرستاد که مردم را به من علاقه‌مند كن و آنان را نيز نزد من محبوب ساز. عرض نمود چگونه؟ وحي آمد: نعمت‌هاي مرا براي آنان بازگو كن، آنان خود عاشق من خواهند شد.»[3]
بنابراين، بايد كاري كنيد كه محبت خدا در دل فرزندتان جاي بگيرد. در اين صورت، او با عشق دروني به احكام و تكاليف الهی عمل مي‌كند. براي رسيدن به اين هدف، ضروري است از نعمت‌ها، مهربانيت، بخشندگي و توجه خاص خداوند به بندگانش سخن بگوييد.
3. بيان آثار و برکات نماز
توجه به آثار و پی‌آمدهای کارها از امور راه انداز یا ایجاد کننده مانع محسوب می‌شود. ذکر آثار و برکات دنیوی و اخروی نماز، زمينه‌ساز علاقه‌مندي به انجام‌دادن آن عمل مي‌گردد.
4. الگوي عملی نماز خواندن باشید
اساساً مشاهده‌ی رفتار ديگران در تأثير پذيري و الگوپذیری انسان بسيار مؤثر است از این روی، توصیه شده که خود افراد قبل از این که بخواهند دیگران را با رفتارهای مطلوب آشنا کنند، خودشان آن رفتارها را به نحو احسن و شایسته انجام دهند و با این شیوه به صورت غیر مستقیم بر دیگران تأثیر گذارند.
امام صادق (عليه‌السّلام) مي‌فرمايد: «كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُم؛ مردم را با غير زبان به دين دعوت كنيد.»[4] تبلیغ و دعوت عملي بهترین و تأثیرگذارترین نوع تبلیغ است به همین خاطر، اگر می‌خواهید فرزندتان را به نماز خواندن ترغیب کنید، ابتدا سعي كنيد با رفتارتان او را به دين و ارزش‌هاي ديني نظیر نماز دعوت كنيد.
اگر دعوت‌کننده به ارزش‌های دینی، خودش يک فرد بي‌نظم و ناموفق، بي‌اهميت به مسائل دینی و... باشد، مسلماً دعوت وی تأثير چنداني نخواهد داشت.
5. به تشويق کلامی و غیرکلامی فرزندتان بپردازید
بر كسی پوشیده نیست كه تشویق از اهمیت بسزایی در تربیت افراد برخوردار است. تشویق نه تنها در كودكان، بلکه در بزرگسالان نیز می‌تواند برانگیزاننده رفتاری درست و اصولی یا برحذردارنده از فعلی نادرست و غیراصولی باشد. فرزندان شما نیز از این قاعده مستثنا نیستند بنابراین آنها را با تشویق گفتاری یا عملی به نماز خواندن فرا بخوانید. البته جهت‌گیری کلی شما باید به سمت درونی کردن انگیزه‌های نماز خوانی باشد.
6. عبادت جمعي و تأثير آن در نمازخواني فرزندان
اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعي به جاي آورده شود (مثلاً همه اعضای خانواده، اول وقت و یا با جماعت نمازشان را بخوانند)، افزون بر آن که سبب افزايش ارتباط عاطفي، روحيه همدلي و همبستگي ميان اعضاي خانواده مي شود، شوق به نماز در دل‌ها کاشته مي شود.
7. پرهيز از رفتارهاي ناخوشايند
براي واداشتن فرزندتان به نماز، هرگز نباید به رفتارهای ناخوشايند روی بیاورید و سبب رنجش خاطر فرزندتان شوید و يا در ذهن وی خاطره تلخي از آموزه‌هاي دين همچون نماز پديد آورید.
کارهايي که اثر سوء می‌گذارد و باید از آنها پرهيز شود، عبارتند از:
- استفاده از تنبیه بدنی، اعمال قدرت و خشونت برای مجبور کردن فرزندتان به نماز؛
- مقايسه‌ی فرزند خود با کودکان ديگران؛
- خسته کردن فرزند با برنامه‌هاي اضافي و تعقيبات نماز.
بي‌شک، اگر والدين در واداشتن فرزندان خود به نماز از این گونه کارها استفاده کنند، اثر بدي بر روحيه نمازگزاري فرزند خود بر جاي مي گذارد تا آن جا که ممکن است وی را براي هميشه از نماز بيزار کنند.
8. بیان پیامدهای منفی و مجازات‌های دنیوی و اخروی نماز نخواندن
بدون تردید، اگر فرزندتان با پیامدهای منفی نماز نخواندن آشنا گردد، طبیعتاً ممکن است انگیزه‌ی وی برای نماز خواندن بیشتر شود.
9. استفاده از قدرت نفوذ و بیان دیگران
گاهی فرزندان از برخی از افراد فامیل، دوستان، مربیان، معلمان و دیگران حرف شنوی دارند، در صورتی که فرزندتان این گونه است، بهتر است از آنها بخواهید (بدون این که فرزندتان متوجه شود) فرزندتان را به نماز خواندن ترغیب نمایند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. محمدي، محسن، علل نماز گريزي و نقش رسانه در گسترش نماز، قم: مرکز پژوهش‌هاي اسلامي صدا و سيما، 1383.
2. افروز، غلام‌علي، روش‌هاي پرورش مذهبي نماز در کودکان و نوجوانان، تهران: انجمن اوليا و مربيان، 1371.
3. ساجدی، ابوالفضل، دین گریزی چرا؟ دین گرایی چه سان؟ قرآن و نظام تربیتی نسل نو، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1388.
پی نوشتها:
[1] حراني، ابومحمد الحسن بن علي بن الحسين بن شعبه، تحف العقول، ص189، بيروت: مؤسسةالاعلمي، ۱۳۹۴ق.
[2] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج101، ص100، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
[3] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، ج67، ص18، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
أَوْحَى عَزَّوَجَلَّ إِلَى نَجِيِّهِ مُوسَى أَحْبِبْنِي وَ حَبِّبْنِي إِلَى خَلْقِي قَالَ رَبِّ هَذَا أُحِبُّكَ فَكَيْفَ أُحَبِّبُكَ إِلَى خَلْقِكَ قَالَ اذْكُرْ لَهُمْ نَعْمَايَ عَلَيْهِمْ وَ بَلَائِي عِنْدَهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا يَذْكُرُونَ أَوْ لَا يَعْرِفُونَ مِنِّي إِلَّا كُلَّ الْخَيْرِ.
[4] شیخ صدوق، ابن بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه، ج2، ص96، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ق.
منبع: اندیشه قم
