راه دستیابى به بصیرت برای بررسی حدیث
پرسش :
راه دستیابى به بصیرت برای بررسی حدیث چیست؟
پاسخ :
در کنار تخصّص هاى لازم در نقد و بررسی حدیث، مدد الهى و نورانیّت درونى ـ که همان «بصیرت» است ـ، سهمى ویژه در نقد و ارزیابى حدیث دارند.
این نورانیّت، علاوه بر این که شناخت سنّت صحیح را براى پژوهشگر، آسان مى سازد، زمینه ساز قدرت استنباطِ درست احکام الهى از قرآن و سنّت نیز هست و این، همان نیروى قدسى الهى است که از نگاه شهید ثانى، علاوه بر فقه و اصول و سایر علوم مقدّماتى، شرط استنباط احکام است.[۱]
این نورانیّت، علاوه بر این که شناخت سنّت صحیح را براى پژوهشگر، آسان مى سازد، زمینه ساز قدرت استنباطِ درست احکام الهى از قرآن و سنّت نیز هست و این، همان نیروى قدسى الهى است که از نگاه شهید ثانى، علاوه بر فقه و اصول و سایر علوم مقدّماتى، شرط استنباط احکام است.[۱]
راه دستیابى به بصیرت
بصیرت را از دو راه مى توان به دست آورد:
راه اوّلِ رسیدن به بصیرت، به دست آوردن تقواست. یکى از برکات مهم و بزرگ تقوا، نورانى شدن جان و پیدایش نور بصیرت در انسان است. این حقیقت، با صراحت در قرآن کریم آمده است:
«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَانًا .[۲]
اى کسانى که ایمان آورده اید! اگر از خدا پروا کنید، براى شما نیروى تشخیص قرار مى دهد».
«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ .[۳]
اى کسانى که ایمان آورده اید! از خدا پروا کنید و به پیامبر او بگروید، تا رحمت خویش را دو چندان عطا کند و براى شما نورى قرار دهد که با [روشنایى ]آن، راه بسپرید» .
راه دوم براى به دست آوردن بصیرت، استمداد از خداوند متعال است، چنان که امام زین العابدین علیه السلام، در یکى از مناجات هاى خویش مى فرماید :
هَب لى نوراً أمشى بِهِ فِى النّاسِ، و أهتَدى بِهِ فِى الظُّلُماتِ، و أستَضى ءُ بِهِ مِنَ الشَّکِّ وَ الشُّبُهاتِ .[۴][بار خدایا!] مرا فروغى بخش تا در پرتو آن، در میان مردم، راه بسپرم، و در تاریکى ها راه خویش را بیابم و در روشنایى آن، از هر شک و شبهه اى بِرَهَم .
بنابراین، تلاش براى رسیدن به مراتب طهارت و تقوا، و نیز اهتمام به ذکر و دعا و استمداد از خداوند متعال براى نورانى شدن اندیشه، هر چند براى همه پیروان اسلام، لازم است، امّا براى پژوهندگان علوم دینى و بخصوص پژوهندگان حدیث، اهمّیت و ضرورت بیشترى دارد .[۵] بى شک، پژوهشگرى که علاوه بر دانش رجال و درایه و تخصّص در نقد و ارزیابى متن حدیث، از نور بصیرت برخوردار باشد، بهتر مى تواند به حقیقت اسلام، دست یابد؛ امّا باید توجّه داشت که این، به معناى عصمت و مصونیت او از خطا نیست ؛ بلکه هر چه تخصّص پژوهشگر، بیشتر و بصیرت او افزون تر باشد، از میزان خطاى او کاسته مى گردد.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] شهید ثانى (۹۱۱ ـ ۹۶۵ ق)، همچنین در کتابش شرح اللمعة (ج ۳ ص ۶۶) ، در بیان شرایط اِفتا مى نویسد : « ... آرى! با همه این احوال، فرد باید از نیروى ارجاع فروع به اصول ، و استنباط فروع از اصول، برخوردار باشد. اصل مهم در این زمینه همین است، و گرنه، تحصیل این مقدّمات در روزگار ما ، به سبب کثرت تحقیقات علما و فقها در این باب، آسان شده است. آن قوّه استنباط و اجتهاد هم در دست خداوند متعال است و او، آن را به هر یک از بندگانش که بخواهد و مصلحت بداند، عطا مى کند. البته مجاهدت و ممارست ، تأثیر بسیارى در کسب این قوّه دارد: «و آنان که به خاطر ما مجاهدت کنند، هر آینه ، راه هایمان را به آنان نشان مى دهیم».
[۲] انفال : آیه ۲۹.
[۳] حدید : آیه ۲۸.
[۴] الصحیفة السجّادیّة : ص ۹۵ (دعاى ۲۲).
[۵] شهید ثانى، در این باره مى گوید: «...خداوند متعال ، نور دانش را در دل ناپاک و آلوده به کدورات نفسانى و اخلاق ناپسند ، نمى افکند . امام صادق علیه السلام مى فرماید : ~لیس العلم بکثرة التعلّم، و إنّما هو نور یقذفه الله تعالى فى قلب من یرید اللّه ان یهدیه؛ علم ، به بسیار آموختن نیست ؛ بلکه علم [واقعى] ، نورى است که خداى متعال ، در قلب هر کس که بخواهد هدایتش کند ، مى افکند}» (منیة المرید : ص ۱۶۷ و ۱۴۹ ، مشکاة الأنوار : ص ۵۶۳ ح ۱۹۰۱ ، بحار الأنوار : ج ۱ ص ۲۲۵ ح ۱۷ ؛ الدرّ المنثور : ج ۷ ص ۲۰) . ابن مسعود نیز چنین سخنى گفته است : «علم، به کثرت روایت نیست ؛ بلکه علم ، در واقع ، نورى است که در دل مى تابد. بدین ترتیب، دانسته مى شود که علم، صِرف استحضار معلومات خاص نیست ، هر چند این در عرف عام، علم خوانده مى شود ؛ امّا علم واقعى، همان نور و پرتو ناشى از آن علم است که موجب بصیرت و خوف از خداوند مى گردد» (منیة المرید: ص ۱۶۷).
منبع: دانشنامه قرآن و حدیث، ج ۱، سال انتشار: ۱۳۹۰، از صفحه ۷۵ تا صفحه ۸۶
بیشتر بخوانید:
راه اوّلِ رسیدن به بصیرت، به دست آوردن تقواست. یکى از برکات مهم و بزرگ تقوا، نورانى شدن جان و پیدایش نور بصیرت در انسان است. این حقیقت، با صراحت در قرآن کریم آمده است:
«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَانًا .[۲]
اى کسانى که ایمان آورده اید! اگر از خدا پروا کنید، براى شما نیروى تشخیص قرار مى دهد».
«یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ .[۳]
اى کسانى که ایمان آورده اید! از خدا پروا کنید و به پیامبر او بگروید، تا رحمت خویش را دو چندان عطا کند و براى شما نورى قرار دهد که با [روشنایى ]آن، راه بسپرید» .
راه دوم براى به دست آوردن بصیرت، استمداد از خداوند متعال است، چنان که امام زین العابدین علیه السلام، در یکى از مناجات هاى خویش مى فرماید :
هَب لى نوراً أمشى بِهِ فِى النّاسِ، و أهتَدى بِهِ فِى الظُّلُماتِ، و أستَضى ءُ بِهِ مِنَ الشَّکِّ وَ الشُّبُهاتِ .[۴][بار خدایا!] مرا فروغى بخش تا در پرتو آن، در میان مردم، راه بسپرم، و در تاریکى ها راه خویش را بیابم و در روشنایى آن، از هر شک و شبهه اى بِرَهَم .
بنابراین، تلاش براى رسیدن به مراتب طهارت و تقوا، و نیز اهتمام به ذکر و دعا و استمداد از خداوند متعال براى نورانى شدن اندیشه، هر چند براى همه پیروان اسلام، لازم است، امّا براى پژوهندگان علوم دینى و بخصوص پژوهندگان حدیث، اهمّیت و ضرورت بیشترى دارد .[۵] بى شک، پژوهشگرى که علاوه بر دانش رجال و درایه و تخصّص در نقد و ارزیابى متن حدیث، از نور بصیرت برخوردار باشد، بهتر مى تواند به حقیقت اسلام، دست یابد؛ امّا باید توجّه داشت که این، به معناى عصمت و مصونیت او از خطا نیست ؛ بلکه هر چه تخصّص پژوهشگر، بیشتر و بصیرت او افزون تر باشد، از میزان خطاى او کاسته مى گردد.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] شهید ثانى (۹۱۱ ـ ۹۶۵ ق)، همچنین در کتابش شرح اللمعة (ج ۳ ص ۶۶) ، در بیان شرایط اِفتا مى نویسد : « ... آرى! با همه این احوال، فرد باید از نیروى ارجاع فروع به اصول ، و استنباط فروع از اصول، برخوردار باشد. اصل مهم در این زمینه همین است، و گرنه، تحصیل این مقدّمات در روزگار ما ، به سبب کثرت تحقیقات علما و فقها در این باب، آسان شده است. آن قوّه استنباط و اجتهاد هم در دست خداوند متعال است و او، آن را به هر یک از بندگانش که بخواهد و مصلحت بداند، عطا مى کند. البته مجاهدت و ممارست ، تأثیر بسیارى در کسب این قوّه دارد: «و آنان که به خاطر ما مجاهدت کنند، هر آینه ، راه هایمان را به آنان نشان مى دهیم».
[۲] انفال : آیه ۲۹.
[۳] حدید : آیه ۲۸.
[۴] الصحیفة السجّادیّة : ص ۹۵ (دعاى ۲۲).
[۵] شهید ثانى، در این باره مى گوید: «...خداوند متعال ، نور دانش را در دل ناپاک و آلوده به کدورات نفسانى و اخلاق ناپسند ، نمى افکند . امام صادق علیه السلام مى فرماید : ~لیس العلم بکثرة التعلّم، و إنّما هو نور یقذفه الله تعالى فى قلب من یرید اللّه ان یهدیه؛ علم ، به بسیار آموختن نیست ؛ بلکه علم [واقعى] ، نورى است که خداى متعال ، در قلب هر کس که بخواهد هدایتش کند ، مى افکند}» (منیة المرید : ص ۱۶۷ و ۱۴۹ ، مشکاة الأنوار : ص ۵۶۳ ح ۱۹۰۱ ، بحار الأنوار : ج ۱ ص ۲۲۵ ح ۱۷ ؛ الدرّ المنثور : ج ۷ ص ۲۰) . ابن مسعود نیز چنین سخنى گفته است : «علم، به کثرت روایت نیست ؛ بلکه علم ، در واقع ، نورى است که در دل مى تابد. بدین ترتیب، دانسته مى شود که علم، صِرف استحضار معلومات خاص نیست ، هر چند این در عرف عام، علم خوانده مى شود ؛ امّا علم واقعى، همان نور و پرتو ناشى از آن علم است که موجب بصیرت و خوف از خداوند مى گردد» (منیة المرید: ص ۱۶۷).
منبع: دانشنامه قرآن و حدیث، ج ۱، سال انتشار: ۱۳۹۰، از صفحه ۷۵ تا صفحه ۸۶
بیشتر بخوانید:
