تدوین قرآن
پرسش :
قرآن در طول 23 سال نازل شده و ترتیب نزول آیات آن به شکل کنونى نبوده است؛ چنان که اولین آیات نازل شده «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ»است. سؤال این است که جمع آورى قرآن به صورت کنونى، به دستور چه کسى، در چه زمانى و چگونه انجام گرفته است؟
پاسخ :
درباره عصر جمع آورى و تدوین قرآن، میان پژوهشگران علوم قرآنى سه دیدگاه وجود دارد:
یک. بعد از رحلت رسول خدا صلى الله علیه و آله
براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله برمى گردد. دلایل صاحبان این دیدگاه چنین است:
1ـ1. امکان تدوین قرآن به لحاظ پراکندگى نزول وحى، در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله وجود نداشت.
1ـ2. در بعضى از روایات این نظر تأیید شده؛ چنان که آمده است: «رسول خدا صلى الله علیه و آله در حالى رحلت کرد که قرآن در چیزى، نگاشته نشده بود».1
دو. در عهد رسول خدا صلى الله علیه و آله
این گروه مى گویند: قرآن در عهد خود رسول خدا صلى الله علیه و آله و به صورت امروزى (ترتیب آیه ها و سوره ها) تدوین یافته است. ادله این دیدگاه بدین شرح است:
2ـ1. مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله امکان پذیر نبود، چون غیر از آن حضرت، کسى به طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود.
2ـ2. تحدّى از جانب قرآن، اقتضا مى کند آیه ها و سوره ها، مطابق نظر پیامبر صلى الله علیه و آله تنظیم شده و به شکل خاصّى در آمده باشد.
2ـ3. بعضى از روایات دلالت دارد که عده اى در زمان رسول خدا، مشغول این کار بودند. شعبى مى گوید: «شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا جمع آورى کردند: ابى بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابو درداء، سعید بن عبید و ابو زید».
سه. جمع آورى قرآن در سه مرحله
مرحله یکم. نظم و چینش آیه ها در کنار یکدیگر که شکل گیرى سوره ها را در پى داشت. این کار در عصر پیامبر صلى الله علیه و آله صورت گرفت.
مرحله دوم. جمع کردن مصحف هاى پراکنده در یک جا و تهیه جلد براى آنها که در زمان ابوبکر انجام شد.
مرحله سوم. جمع آورى تمامى قرآن هاى نوشته شده از سوى کاتبان وحى، براى نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن. این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت.
بر این اساس بیشتر علماى اسلام، تدوین در غیر زمان رسول خدا صلى الله علیه و آله را نپذیرفته اند. عده اى از آنان به تدوین و جمع آورى قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله اى بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم به طور کلى رد مى کنند؛ از جمله آیت اللّه خویى2 و آیت اللّه حسن زاده آملى3 و دکتر صبحى صالح4 و ... .
آیت اللّه خویى قدس سره در تبیین دیدگاه خود، آورده است:
1. احادیث دلالت کننده بر جمع آورى قرآن در غیر زمان پیامبر صلى الله علیه و آله با یکدیگر در تناقض است. در بعضى ابوبکر، در بخشى دیگر عمر و در بعضى عثمان ذکر شده است.
2. این روایات، با روایات دلالت کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله تعارض دارد.
3. احادیث یادشده، با حکم عقل به لزوم اهتمام پیامبر صلى الله علیه و آله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است.
4. این روایات با اجماع مسلمانان، مبنى بر ثبوت [ قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد.
5. جمع آورى پسینى، نمى تواند شبهه تحریف قرآن را به طور کامل از بین ببرد.
کسانى که تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمى دانند، ضمن پاسخ به اشکالات یاد شده، بر این باورند که گردآورى قرآن، یک حادثه تاریخى است، نه مسئله عقلانى؛ لذا مى بایست در این باره به نصوص تاریخى مستند مراجعه کرد.
این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول خدا صلى الله علیه و آله صورت نگرفت، مى گویند: اهتمام پیامبر صلى الله علیه و آله به ترتیب و جمع آیه ها مربوط مى شد؛ ولى گردآورى و ترتیب سوره ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زیرا در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله همچنان انتظار نزول قرآن مى رفت. بنابراین با عدم انقطاع وحى، جمع آورى قرآن بین دو جلد، همانند کتاب امکان پذیر نبود. از این رو هنگامى که پیامبر صلى الله علیه و آله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحى یقین پیدا کرد، حضرت على علیه السلام را به جمع آورى قرآن وصیت فرمود.
براساس این دیدگاه پس از درگذشت پیامبر صلى الله علیه و آله ، بزرگان صحابه بر حسب دانش و کفایت خود، به جمع آورى آیات و مرتب کردن سوره هاى قرآن دست زدند و هر یک، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف ها رو به فزونى گذاشت.
بعضى مصحف ها، به تبع موقعیت و پایگاه جمع کننده آن در جهان اسلام آن روز، مقام والایى کسب کرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللّه بن مسعود، مرجع اهل کوفه به شمار مى آمد. مصحف ابوموسى اشعرى در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف ها متعدد بوده و ارتباطى با یکدیگر نداشتند و از نظر کفایت، استعداد و توانایى انجام کار، یکسان نبودند. بنابراین نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگرى یکسان نبود.
این تفاوت ها، بین مردم اختلاف ایجاد مى کرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید که حتى در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت هاى مختلف تعلیم مى دادند.
گردآورى مصحف ها:
این اختلافات، زمینه هاى اقدام عثمان را براى یکى کردن مصحف ها به وجود آورد. وى گروهى متشکل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این کار کرد. آنان با همکارى هشت تن دیگر، مصحف ها را از اطراف و اکناف کشور پهناور اسلامى جمع کرده و قرآنى را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف امام یا عثمانى). همه مصحف هاى دیگر به دستور عثمان، خلیفه سوم، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد.
از این مصحف ها چهار عدد استنساخ شد و هر یک به همراه فردى آگاه، به مراکز مهم اسلامى ارسال گردید تا همگان طبق آن نسخه ها، به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند.5
امامان اهل بیت علیهم السلام قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش کرده اند.
علامه طباطبایى در این باره مى نویسد: «حضرت على علیه السلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آورى کرده و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یک از جمع اول و دوم شرکت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتى از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانى که زنده بود ـ حتى در زمان خلافت خود ـ از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصوم علیهم السلام هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتى به خواص خود حرفى نزدند؛ بلکه پیوسته در بیانات خود، استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کردند که از قرائت هاى مردم پیروى کنند ...».6
پی نوشت‌ها:
1. محمدباقر، مجلسى، بحارالانوار، ج 92، ص 97، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
2. ترجمة البیان، ج 1، ص 346.
3. فصل الخطاب، ص 46.
4. مباحث فى علوم القرآن، ص 73.
5. براى مطالعه بیشتر ر.ک: الف. محمد هادى، معرفت، تاریخ قرآن، صص 84 ـ 139؛
ب. محمد، رامیار، تاریخ قرآن، ص 407.
6. ر.ک:
الف. محمد هادى، معرفت، علوم قرآنى، ص 119؛
ب. سید محمدباقر، حجتى، پژوهشى در تاریخ قرآن کریم، ص 235.
منبع: پرسش ها و پاسخ هاى برگزیده، حمیدرضا شاکرین؛ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف، 1384.
درباره عصر جمع آورى و تدوین قرآن، میان پژوهشگران علوم قرآنى سه دیدگاه وجود دارد:
یک. بعد از رحلت رسول خدا صلى الله علیه و آله
براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله برمى گردد. دلایل صاحبان این دیدگاه چنین است:
1ـ1. امکان تدوین قرآن به لحاظ پراکندگى نزول وحى، در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله وجود نداشت.
1ـ2. در بعضى از روایات این نظر تأیید شده؛ چنان که آمده است: «رسول خدا صلى الله علیه و آله در حالى رحلت کرد که قرآن در چیزى، نگاشته نشده بود».1
دو. در عهد رسول خدا صلى الله علیه و آله
این گروه مى گویند: قرآن در عهد خود رسول خدا صلى الله علیه و آله و به صورت امروزى (ترتیب آیه ها و سوره ها) تدوین یافته است. ادله این دیدگاه بدین شرح است:
2ـ1. مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله امکان پذیر نبود، چون غیر از آن حضرت، کسى به طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود.
2ـ2. تحدّى از جانب قرآن، اقتضا مى کند آیه ها و سوره ها، مطابق نظر پیامبر صلى الله علیه و آله تنظیم شده و به شکل خاصّى در آمده باشد.
2ـ3. بعضى از روایات دلالت دارد که عده اى در زمان رسول خدا، مشغول این کار بودند. شعبى مى گوید: «شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا جمع آورى کردند: ابى بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابو درداء، سعید بن عبید و ابو زید».
سه. جمع آورى قرآن در سه مرحله
مرحله یکم. نظم و چینش آیه ها در کنار یکدیگر که شکل گیرى سوره ها را در پى داشت. این کار در عصر پیامبر صلى الله علیه و آله صورت گرفت.
مرحله دوم. جمع کردن مصحف هاى پراکنده در یک جا و تهیه جلد براى آنها که در زمان ابوبکر انجام شد.
مرحله سوم. جمع آورى تمامى قرآن هاى نوشته شده از سوى کاتبان وحى، براى نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن. این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت.
بر این اساس بیشتر علماى اسلام، تدوین در غیر زمان رسول خدا صلى الله علیه و آله را نپذیرفته اند. عده اى از آنان به تدوین و جمع آورى قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله اى بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم به طور کلى رد مى کنند؛ از جمله آیت اللّه خویى2 و آیت اللّه حسن زاده آملى3 و دکتر صبحى صالح4 و ... .
آیت اللّه خویى قدس سره در تبیین دیدگاه خود، آورده است:
1. احادیث دلالت کننده بر جمع آورى قرآن در غیر زمان پیامبر صلى الله علیه و آله با یکدیگر در تناقض است. در بعضى ابوبکر، در بخشى دیگر عمر و در بعضى عثمان ذکر شده است.
2. این روایات، با روایات دلالت کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله تعارض دارد.
3. احادیث یادشده، با حکم عقل به لزوم اهتمام پیامبر صلى الله علیه و آله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است.
4. این روایات با اجماع مسلمانان، مبنى بر ثبوت [ قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد.
5. جمع آورى پسینى، نمى تواند شبهه تحریف قرآن را به طور کامل از بین ببرد.
کسانى که تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمى دانند، ضمن پاسخ به اشکالات یاد شده، بر این باورند که گردآورى قرآن، یک حادثه تاریخى است، نه مسئله عقلانى؛ لذا مى بایست در این باره به نصوص تاریخى مستند مراجعه کرد.
این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول خدا صلى الله علیه و آله صورت نگرفت، مى گویند: اهتمام پیامبر صلى الله علیه و آله به ترتیب و جمع آیه ها مربوط مى شد؛ ولى گردآورى و ترتیب سوره ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زیرا در زمان پیامبر صلى الله علیه و آله همچنان انتظار نزول قرآن مى رفت. بنابراین با عدم انقطاع وحى، جمع آورى قرآن بین دو جلد، همانند کتاب امکان پذیر نبود. از این رو هنگامى که پیامبر صلى الله علیه و آله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحى یقین پیدا کرد، حضرت على علیه السلام را به جمع آورى قرآن وصیت فرمود.
براساس این دیدگاه پس از درگذشت پیامبر صلى الله علیه و آله ، بزرگان صحابه بر حسب دانش و کفایت خود، به جمع آورى آیات و مرتب کردن سوره هاى قرآن دست زدند و هر یک، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف ها رو به فزونى گذاشت.
بعضى مصحف ها، به تبع موقعیت و پایگاه جمع کننده آن در جهان اسلام آن روز، مقام والایى کسب کرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللّه بن مسعود، مرجع اهل کوفه به شمار مى آمد. مصحف ابوموسى اشعرى در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف ها متعدد بوده و ارتباطى با یکدیگر نداشتند و از نظر کفایت، استعداد و توانایى انجام کار، یکسان نبودند. بنابراین نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگرى یکسان نبود.
این تفاوت ها، بین مردم اختلاف ایجاد مى کرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید که حتى در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت هاى مختلف تعلیم مى دادند.
گردآورى مصحف ها:
این اختلافات، زمینه هاى اقدام عثمان را براى یکى کردن مصحف ها به وجود آورد. وى گروهى متشکل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این کار کرد. آنان با همکارى هشت تن دیگر، مصحف ها را از اطراف و اکناف کشور پهناور اسلامى جمع کرده و قرآنى را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف امام یا عثمانى). همه مصحف هاى دیگر به دستور عثمان، خلیفه سوم، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد.
از این مصحف ها چهار عدد استنساخ شد و هر یک به همراه فردى آگاه، به مراکز مهم اسلامى ارسال گردید تا همگان طبق آن نسخه ها، به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند.5
امامان اهل بیت علیهم السلام قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش کرده اند.
علامه طباطبایى در این باره مى نویسد: «حضرت على علیه السلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آورى کرده و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یک از جمع اول و دوم شرکت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتى از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانى که زنده بود ـ حتى در زمان خلافت خود ـ از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصوم علیهم السلام هرگز در اعتبار قرآن مجید، حتى به خواص خود حرفى نزدند؛ بلکه پیوسته در بیانات خود، استناد به آن جسته و شیعیان خود را امر کردند که از قرائت هاى مردم پیروى کنند ...».6
پی نوشت‌ها:
1. محمدباقر، مجلسى، بحارالانوار، ج 92، ص 97، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
2. ترجمة البیان، ج 1، ص 346.
3. فصل الخطاب، ص 46.
4. مباحث فى علوم القرآن، ص 73.
5. براى مطالعه بیشتر ر.ک: الف. محمد هادى، معرفت، تاریخ قرآن، صص 84 ـ 139؛
ب. محمد، رامیار، تاریخ قرآن، ص 407.
6. ر.ک:
الف. محمد هادى، معرفت، علوم قرآنى، ص 119؛
ب. سید محمدباقر، حجتى، پژوهشى در تاریخ قرآن کریم، ص 235.
منبع: پرسش ها و پاسخ هاى برگزیده، حمیدرضا شاکرین؛ نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه ها، دفتر نشر معارف، 1384.
