غیبت در روایات اسلامی
پرسش :
معصومین (علیهم السلام) در نکوهش «غیبت» چه بیاناتی دارند؟
پاسخ :
در منابع روایی و کتب اخلاق، احادیث بسیاری در نکوهش «غیبت» وارد شده؛ مضمون این روایات به قدرى شدید و تکان دهنده است که این گونه تعبیرات را درباره کمتر گناهى مى توان یافت. ده روایت زیر از بین مجموعه ای از روایات برگزیده شده است.
1- در حدیثى مى خوانیم، روزى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با صداى بسیار بلند خطبه خواند به گونه اى که زنانى که در خانه هایى که نزدیک بودند صدای پیامبر را شنیدند، آن حضرت فرمودند: «یا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ لاتَغْتابُوا الْمُسْلِمینَ وَ لا تَتَبَّعُوا عَوراتَهُمْ فَاِنَّ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَتَ اَخِیهِ یَتَتَبَّعُ اللّهَ عَوْرَتَهُ حَتّى یَفْضِحَهُ فى جَوْفِ بَیْتِهِ»(1)؛ (اى گروهى که به زبان ایمان آورده اید و در قلبتان ایمان نیست، غیبت مسلمان نکنید، و در صدد کشف عیوب آن ها نباشید، چرا که هر کس درصدد کشف عیوب برادر مسلمانش باشد خداوند در صدد کشف عیوب او خواهد بود تا آنجا که در درون خانه اش رسوایش مى کند).
2ـ آن حضرت در خطبه ای در نکوهش ربا، گناه یک درهم از ربا را، بدتر از سی و شش زنا دانستند و فرمودند: «اِنَّ اَرْبَا الرِّبا عِرْضُ الرَّجُلِ الْمُسَلِمِ»(2)؛ (بدترین ربا بردن آبروى مسلمان [از طریق غیبت و مانند آن] است). این تعبیر (اهمیت گناه غیبت نسبت به زنا) در روایات متعددى وارد شده، لکن برخی در مقام تعلیل می فرمایند: زناکار پس از توبه حقیقى بخشوده خواهد شد، ولى غیبت کننده چون حق الناس را ضایع کرده مشمول رحمت الهى نخواهد شد، تا صاحب غیبت را راضى کند.(3)
3ـ امام صادق (علیه السلام) در حدیثی می فرمایند: «اَلْغَیْبَةُ حَرامٌ عَلى کُلِّ مُسْلِم وَ اِنّها لَتَأکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ»(4)؛ (غیبت بر هر مسلمانى حرام است و حسنات را از میان مى برد، همانگونه آتش هیزم را مى سوزاند و نابود مى کند). این ویژگی به خاطر آن است که غیبت جنبه حقّ النّاس داشته و حسنات غیبت کننده را به نامه اعمال غیبت شونده منتقل مى کنند تا آبروى تضییع شده او را جبران کند.
4ـ در حدیث قدسى خداوند خطاب به موسى (علیه السلام) می فرماید: «مَنْ ماتَ تائباً مِنَ الْغَیْبَةِ فَهُوَ آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ ماتَ مُصِرّاً عَلَیها، فَهُوَ اَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النّارَ»(5)؛ (کسى که بمیرد در حالى که توبه از غیبت کرده باشد، آخرین کسى است که وارد بهشت مى شود، و کسى که بمیرد و اصرار بر آن ورزد و توبه نکند، اولین کسى است که وارد دوزخ مى شود).
5ـ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی تکان دهنده می فرمایند: «مَنْ مَشى فِى غَیْبَةِ اَخِیهِ وَ کَشْفِ عَوْرَتِهِ کانَ اَوَّلُ خُطْوَة خَطاها وَضَعَها فى جَهَنَّمَ»(6)؛ (کسى که در طریق غیبت برادر مسلمانش و کشف عیوب پنهانى او گام بردارد، اولین گامى را که برمى دارد در جهنم مى گذارد).
6ـ آن حضرت در حدیثی دیگر می فرمایند: «ما عُمّرَ مَجلسٌ بِالْغَیْبَةِ اِلاّ خُرِّبَ بِالدِّینِ فَنَزَّهُوَ اَسْماعَکُمْ مِنْ اسْتِماعِ الْغَیْبَةِ فَاِنَّ الْقائِلَ وَ الْمُسْتَمِعَ لَها شَرِیکانِ فِى الاِثْمِ»(7)؛ (هیچ مجلسى با غیبت آباد نمى شود مگر اینکه از نظر دین ویران مى گردد، حال که چنین است گوش خود را از شنیدن غیبت پاک دارید چرا که گوینده و شنونده هر دو در گناه شریک اند).
7ـ همچنین رسول خدا (صلى الله علیه وآله)، در آسیب های معنوى غیبت می فرمایند: «مَنْ اِغْتابَ مُسْلِماً اَوْ مُسْلِمَةً لَنْ یَقْبَلَ اللّه صَلاتَهُ وَ لا صِیامَهُ اَرْبَعِینَ لَیْلَةً اِلاّ اَنْ یَغْفِرَ لَهُ صاحِبُهُ»(8)؛ (کسى که غیبت مرد مسلمانى یا زن مسلمانى را بکند خداوند، نماز و روزه او را چهل شبانه روز قبول نمى کند مگر این که صاحب غیبت از او راضى گردد).
8ـ امام صادق (علیه السلام) در حدیثی می فرمایند: «مَنْ رَوى عَلى مُؤْمِن رَوایَة یُریدُ بِها شَیْنَهُ وَ هَدْمَ مُرَوَّتِهِ لَیَسْقُطُ مِنْ اَعْیُنِ النّاسِ، وَ اَخْرَجَهُ اللّه مِنْ وِلایَتِهِ اِلى وِلایَةِ الشَّیْطانِ فَلا یَقْبَلُهُ الشَّیْطانُ»(9)؛ (کسى که سخنى درباره فرد با ایمانى نقل کند و هدفش این باشد که عیبى بر او نهد، و شخصیتش را در هم بشکند تا از چشم مردم بیفتد، خداوند او را از تحت سرپرستى خودش به تحت سرپرستى شیطان مى فرستد، و شیطان او را نمى پذیرد). روشن است که مصداق این روایت، شخص غیبت کننده است که با هدف عیب نهادن بر مؤمنین، و در هم شکستن شخصیت اجتماعى آنان به غیبت می پردازد، گناه این افراد به قدرى عظیم است که حتى شیطان از پذیرفتن ولایت آنها وحشت دارد.
9ـ از سوی دیگر رسول اللّه (صلى الله علیه و آله) در حدیث مناهى می فرمایند: «نَهى عَنِ الْغَیْبَةِ وَ قالَ مَنْ اِغْتابَ امْرَءً مُسْلِماً بَطَلَ صَوْمُهُ وَ نَقَضَ وَضُوئُهُ، وَ جاءَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفُوهُ مِنْ فِیِه رائِحَةٌ اَنْتَنُ مِنَ الْجِیفَهِ یَتَأَذَّئُ بِهِ اَهْلُ الْمَوْقِفِ»(10)؛ (پیامبر (صلى الله علیه و آله) از غیبت نهى کرد و فرمود: کسى که مسلمانى را غیبت کند، روزه اش باطل مى شود، و وضویش مى شکند، و روز قیامت از دهان او بویى خارج مى شود که متعفّن تر از بوى مردار است، به گونه اى که اهل محشر از آن ناراحت مى شوند).
10ـ در حدیث پایانی، امیرمؤمنان على (علیه السلام) می فرمایند: «اِیّاکَ وَ الْغَیْبَةَ فَاِنَّها تُمْقِتُکَ اِلَى اللّهَ وَ النّاسَ، وَ تَحْبُطُ اَجْرَکَ»(11)؛ (از غیبت بپرهیز که تو را در پیشگاه خدا و مردم مبغوض مى کند، و اجر و پاداش تو را [در برابر اعمال صالحه] بر باد مى دهد).
به یقین یکى از این احادیث به تنهایى براى آگاهی از آلودگی های غیبت در نزد پیشوایان اسلام کافى است تا چه رسد به این که همه آنها را در کنار هم قرار داده و یک جا در نظر بگیریم.
پی نوشت:
(1). منیة المرید، شهید ثانى، زین الدین بن على، محقق / مصحح: مختارى، رضا، مکتب الإعلام الإسلامی، قم، 1409 ق، چاپ اول، ص 327؛ مجموعة ورّام، ابن ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبة فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 1، ص 115، باب (الغیبة)؛ جامع السعادات، نراقى، ملا مهدى، تصحیح و تعلیق: کلانتر، سید محمد، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، بی تا، چاپ چهارم، ج 2، ص 312.
(2). جامع السعادات، همان، ج 2، ص 312؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 72، ص 222، باب 66 (الغیبة)؛ کشف الریبة، شهید ثانى، زین الدین بن على، دار المرتضوی، بى جا، 1390 ق، چاپ سوم، ص 7.
(3). جامع الأخبار، شعیری، محمد بن محمد، مطبعة حیدریة، نجف، بى تا، چاپ اول، ص 147؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 222، باب 66 (الغیبة).
(4). کشف الریبة، همان، ص 9؛ منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، هاشمى خویى، میرزا حبیب الله و حسن زاده آملى، حسن و کمره اى، محمد باقر، محقق / مصحح: میانجى، ابراهیم، مکتبة الإسلامیة، تهران، 1400 ق، چاپ چهارم، ج 8، ص 378.
(5). مجموعة ورّام، همان، ج 1، ص 116، باب (الغیبة)؛ إرشاد القلوب إلى الصواب، دیلمى، حسن بن محمد، الشریف الرضی، قم، 1412 ق، چاپ اول، ج 1، ص 189، الباب الثانی و الخمسون (فی أحادیث منتخبة)؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین بن محمد تقى، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1408 ق، چاپ اول، ج 9، ص 126، باب (تحریم اغتیاب المؤمن صدقا).
(6). جامع السعادات، همان، ج 2، ص 313؛ کشف الریبة، همان، ص 10.
(7). بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 259، باب 66 (الغیبة)؛ جامع الأخبار، همان، ص 147؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، همان، ج 9، ص 121، باب (تحریم اغتیاب المؤمن صدقا).
(8). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، همان، ج 7، ص 322، باب (وجوب إمساک الصائم عن الکذب على الله و على رسوله(صلی الله علیه و آله) و على الأئمة(علیهم السلام) و عن الغیبة و حکم القضاء لو فعل)؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 258، باب 66 (الغیبة)؛ جامع الأخبار، همان، ص 146.
(9). المحاسن، برقى، احمد بن محمد بن خالد، محقق / مصحح: محدث، جلال الدین، دار الکتب الإسلامیة، قم، 1371 ق، چاپ دوم، ج 1، ص 103؛ الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 358، باب (الروایة على المؤمن)، ح 1.
(10). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 15، باب (ذکر جمل من مناهی النبی)؛ الأمالی، ابن بابویه، محمد بن على، کتابچى، تهران، 1376 ش، چاپ ششم، ص 430، (المجلس السادس و الستون)؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 12، ص 282، باب (تحریم اغتیاب المؤمن و لو کان صدقا).
(11). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 165، قصار 2؛ عیون الحکم و المواعظ، لیثى واسطى، على بن محمد، محقق / مصحح: حسنى بیرجندى، حسین، دار الحدیث، قم، 1376 ش، چاپ اول، ص 96.
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 104.
در منابع روایی و کتب اخلاق، احادیث بسیاری در نکوهش «غیبت» وارد شده؛ مضمون این روایات به قدرى شدید و تکان دهنده است که این گونه تعبیرات را درباره کمتر گناهى مى توان یافت. ده روایت زیر از بین مجموعه ای از روایات برگزیده شده است.
1- در حدیثى مى خوانیم، روزى پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با صداى بسیار بلند خطبه خواند به گونه اى که زنانى که در خانه هایى که نزدیک بودند صدای پیامبر را شنیدند، آن حضرت فرمودند: «یا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ لاتَغْتابُوا الْمُسْلِمینَ وَ لا تَتَبَّعُوا عَوراتَهُمْ فَاِنَّ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَتَ اَخِیهِ یَتَتَبَّعُ اللّهَ عَوْرَتَهُ حَتّى یَفْضِحَهُ فى جَوْفِ بَیْتِهِ»(1)؛ (اى گروهى که به زبان ایمان آورده اید و در قلبتان ایمان نیست، غیبت مسلمان نکنید، و در صدد کشف عیوب آن ها نباشید، چرا که هر کس درصدد کشف عیوب برادر مسلمانش باشد خداوند در صدد کشف عیوب او خواهد بود تا آنجا که در درون خانه اش رسوایش مى کند).
2ـ آن حضرت در خطبه ای در نکوهش ربا، گناه یک درهم از ربا را، بدتر از سی و شش زنا دانستند و فرمودند: «اِنَّ اَرْبَا الرِّبا عِرْضُ الرَّجُلِ الْمُسَلِمِ»(2)؛ (بدترین ربا بردن آبروى مسلمان [از طریق غیبت و مانند آن] است). این تعبیر (اهمیت گناه غیبت نسبت به زنا) در روایات متعددى وارد شده، لکن برخی در مقام تعلیل می فرمایند: زناکار پس از توبه حقیقى بخشوده خواهد شد، ولى غیبت کننده چون حق الناس را ضایع کرده مشمول رحمت الهى نخواهد شد، تا صاحب غیبت را راضى کند.(3)
3ـ امام صادق (علیه السلام) در حدیثی می فرمایند: «اَلْغَیْبَةُ حَرامٌ عَلى کُلِّ مُسْلِم وَ اِنّها لَتَأکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ»(4)؛ (غیبت بر هر مسلمانى حرام است و حسنات را از میان مى برد، همانگونه آتش هیزم را مى سوزاند و نابود مى کند). این ویژگی به خاطر آن است که غیبت جنبه حقّ النّاس داشته و حسنات غیبت کننده را به نامه اعمال غیبت شونده منتقل مى کنند تا آبروى تضییع شده او را جبران کند.
4ـ در حدیث قدسى خداوند خطاب به موسى (علیه السلام) می فرماید: «مَنْ ماتَ تائباً مِنَ الْغَیْبَةِ فَهُوَ آخِرُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ وَ مَنْ ماتَ مُصِرّاً عَلَیها، فَهُوَ اَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ النّارَ»(5)؛ (کسى که بمیرد در حالى که توبه از غیبت کرده باشد، آخرین کسى است که وارد بهشت مى شود، و کسى که بمیرد و اصرار بر آن ورزد و توبه نکند، اولین کسى است که وارد دوزخ مى شود).
5ـ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی تکان دهنده می فرمایند: «مَنْ مَشى فِى غَیْبَةِ اَخِیهِ وَ کَشْفِ عَوْرَتِهِ کانَ اَوَّلُ خُطْوَة خَطاها وَضَعَها فى جَهَنَّمَ»(6)؛ (کسى که در طریق غیبت برادر مسلمانش و کشف عیوب پنهانى او گام بردارد، اولین گامى را که برمى دارد در جهنم مى گذارد).
6ـ آن حضرت در حدیثی دیگر می فرمایند: «ما عُمّرَ مَجلسٌ بِالْغَیْبَةِ اِلاّ خُرِّبَ بِالدِّینِ فَنَزَّهُوَ اَسْماعَکُمْ مِنْ اسْتِماعِ الْغَیْبَةِ فَاِنَّ الْقائِلَ وَ الْمُسْتَمِعَ لَها شَرِیکانِ فِى الاِثْمِ»(7)؛ (هیچ مجلسى با غیبت آباد نمى شود مگر اینکه از نظر دین ویران مى گردد، حال که چنین است گوش خود را از شنیدن غیبت پاک دارید چرا که گوینده و شنونده هر دو در گناه شریک اند).
7ـ همچنین رسول خدا (صلى الله علیه وآله)، در آسیب های معنوى غیبت می فرمایند: «مَنْ اِغْتابَ مُسْلِماً اَوْ مُسْلِمَةً لَنْ یَقْبَلَ اللّه صَلاتَهُ وَ لا صِیامَهُ اَرْبَعِینَ لَیْلَةً اِلاّ اَنْ یَغْفِرَ لَهُ صاحِبُهُ»(8)؛ (کسى که غیبت مرد مسلمانى یا زن مسلمانى را بکند خداوند، نماز و روزه او را چهل شبانه روز قبول نمى کند مگر این که صاحب غیبت از او راضى گردد).
8ـ امام صادق (علیه السلام) در حدیثی می فرمایند: «مَنْ رَوى عَلى مُؤْمِن رَوایَة یُریدُ بِها شَیْنَهُ وَ هَدْمَ مُرَوَّتِهِ لَیَسْقُطُ مِنْ اَعْیُنِ النّاسِ، وَ اَخْرَجَهُ اللّه مِنْ وِلایَتِهِ اِلى وِلایَةِ الشَّیْطانِ فَلا یَقْبَلُهُ الشَّیْطانُ»(9)؛ (کسى که سخنى درباره فرد با ایمانى نقل کند و هدفش این باشد که عیبى بر او نهد، و شخصیتش را در هم بشکند تا از چشم مردم بیفتد، خداوند او را از تحت سرپرستى خودش به تحت سرپرستى شیطان مى فرستد، و شیطان او را نمى پذیرد). روشن است که مصداق این روایت، شخص غیبت کننده است که با هدف عیب نهادن بر مؤمنین، و در هم شکستن شخصیت اجتماعى آنان به غیبت می پردازد، گناه این افراد به قدرى عظیم است که حتى شیطان از پذیرفتن ولایت آنها وحشت دارد.
9ـ از سوی دیگر رسول اللّه (صلى الله علیه و آله) در حدیث مناهى می فرمایند: «نَهى عَنِ الْغَیْبَةِ وَ قالَ مَنْ اِغْتابَ امْرَءً مُسْلِماً بَطَلَ صَوْمُهُ وَ نَقَضَ وَضُوئُهُ، وَ جاءَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَفُوهُ مِنْ فِیِه رائِحَةٌ اَنْتَنُ مِنَ الْجِیفَهِ یَتَأَذَّئُ بِهِ اَهْلُ الْمَوْقِفِ»(10)؛ (پیامبر (صلى الله علیه و آله) از غیبت نهى کرد و فرمود: کسى که مسلمانى را غیبت کند، روزه اش باطل مى شود، و وضویش مى شکند، و روز قیامت از دهان او بویى خارج مى شود که متعفّن تر از بوى مردار است، به گونه اى که اهل محشر از آن ناراحت مى شوند).
10ـ در حدیث پایانی، امیرمؤمنان على (علیه السلام) می فرمایند: «اِیّاکَ وَ الْغَیْبَةَ فَاِنَّها تُمْقِتُکَ اِلَى اللّهَ وَ النّاسَ، وَ تَحْبُطُ اَجْرَکَ»(11)؛ (از غیبت بپرهیز که تو را در پیشگاه خدا و مردم مبغوض مى کند، و اجر و پاداش تو را [در برابر اعمال صالحه] بر باد مى دهد).
به یقین یکى از این احادیث به تنهایى براى آگاهی از آلودگی های غیبت در نزد پیشوایان اسلام کافى است تا چه رسد به این که همه آنها را در کنار هم قرار داده و یک جا در نظر بگیریم.
پی نوشت:
(1). منیة المرید، شهید ثانى، زین الدین بن على، محقق / مصحح: مختارى، رضا، مکتب الإعلام الإسلامی، قم، 1409 ق، چاپ اول، ص 327؛ مجموعة ورّام، ابن ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبة فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 1، ص 115، باب (الغیبة)؛ جامع السعادات، نراقى، ملا مهدى، تصحیح و تعلیق: کلانتر، سید محمد، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، بی تا، چاپ چهارم، ج 2، ص 312.
(2). جامع السعادات، همان، ج 2، ص 312؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 72، ص 222، باب 66 (الغیبة)؛ کشف الریبة، شهید ثانى، زین الدین بن على، دار المرتضوی، بى جا، 1390 ق، چاپ سوم، ص 7.
(3). جامع الأخبار، شعیری، محمد بن محمد، مطبعة حیدریة، نجف، بى تا، چاپ اول، ص 147؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 222، باب 66 (الغیبة).
(4). کشف الریبة، همان، ص 9؛ منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، هاشمى خویى، میرزا حبیب الله و حسن زاده آملى، حسن و کمره اى، محمد باقر، محقق / مصحح: میانجى، ابراهیم، مکتبة الإسلامیة، تهران، 1400 ق، چاپ چهارم، ج 8، ص 378.
(5). مجموعة ورّام، همان، ج 1، ص 116، باب (الغیبة)؛ إرشاد القلوب إلى الصواب، دیلمى، حسن بن محمد، الشریف الرضی، قم، 1412 ق، چاپ اول، ج 1، ص 189، الباب الثانی و الخمسون (فی أحادیث منتخبة)؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین بن محمد تقى، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1408 ق، چاپ اول، ج 9، ص 126، باب (تحریم اغتیاب المؤمن صدقا).
(6). جامع السعادات، همان، ج 2، ص 313؛ کشف الریبة، همان، ص 10.
(7). بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 259، باب 66 (الغیبة)؛ جامع الأخبار، همان، ص 147؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، همان، ج 9، ص 121، باب (تحریم اغتیاب المؤمن صدقا).
(8). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، همان، ج 7، ص 322، باب (وجوب إمساک الصائم عن الکذب على الله و على رسوله(صلی الله علیه و آله) و على الأئمة(علیهم السلام) و عن الغیبة و حکم القضاء لو فعل)؛ بحار الأنوار، همان، ج 72، ص 258، باب 66 (الغیبة)؛ جامع الأخبار، همان، ص 146.
(9). المحاسن، برقى، احمد بن محمد بن خالد، محقق / مصحح: محدث، جلال الدین، دار الکتب الإسلامیة، قم، 1371 ق، چاپ دوم، ج 1، ص 103؛ الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 358، باب (الروایة على المؤمن)، ح 1.
(10). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 15، باب (ذکر جمل من مناهی النبی)؛ الأمالی، ابن بابویه، محمد بن على، کتابچى، تهران، 1376 ش، چاپ ششم، ص 430، (المجلس السادس و الستون)؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 12، ص 282، باب (تحریم اغتیاب المؤمن و لو کان صدقا).
(11). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 165، قصار 2؛ عیون الحکم و المواعظ، لیثى واسطى، على بن محمد، محقق / مصحح: حسنى بیرجندى، حسین، دار الحدیث، قم، 1376 ش، چاپ اول، ص 96.
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسه امام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 104.
