نقض گستره علم انحصاری خداوند
پرسش :
آیه شریفه 34 سوره لقمان، علم و آگاهى در مورد پنج چیز را مختص خدا مى داند: «انَّ اللهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِى الاْرْحَامِ وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ...
پاسخ :
خداوند در آیه شریفه 34 سوره لقمان، علم و آگاهى در مورد پنج چیز را مختص به خود دانسته و می فرماید: «انَّ اللهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِى الاْرْحَامِ وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ غَداً وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ بِأَىِّ أَرْض تَمُوتُ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»؛ (آگاهى از [زمان قیام] قیامت مخصوص خداست، و او باران را نازل مى کند، [و از نزول دقیق آن آگاه است] و آنچه را که در رحمها [ى مادران] است مى داند، و هیچ کس نمى داند فردا چه به دست مى آورد، و هیچ کس نمى داند در چه سرزمینى مى میرد؟ خداوند [نسبت به همه این امور]دانا و آگاه است).
امّا با توجه به دستاورد های جدید در علم گفته می شود که، هم اکنون هنگام بارش باران پیش بینی می شود و پزشکان از مراحل رشد جنین آگاهی دارند؛ حتی زمان مرگ بیمار را پیش بینی می کنند. با این حال چگونه در آیه فوق علم به این موارد از علوم انحصاری خداوند بیان شده است؟!
پاسخ این سوال با توجه به مطالب ذیل فهمیده می شود:
1). برخی از مفسرین اعتقاد دارند دو موضوع اطلاع از «ویژگی های جنین» و «بارش باران»، در این آیه جمله معترضه هستند و بنابراین نمی تواند آنها را حوزه علم اختصاصی خداوند دانست. یعنى این آیه درصدد آن نیست که بگوید علوم مربوط به باران و جنین مخصوص خداست؛ بلکه فقط تذکرى است که در مقابل مشرکین هم عصر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) درباره نعمت باران و علم الهى به حالات جنین داده شده است.(1)
البته باید توجّه داشت که مفاد کثیری از تفاسیر و روایات بر خلاف این تفسیر است؛ اما به هر حال، بنابر این تفسیر، اصلا ادعایی درباره منحصر بودن اطلاع از این دو موضوع به علم خداوند صورت نگرفته است، تا با پیشرفت های علمی نقض گردد.
2). علم بشر به چنین اموری «علم با واسطه و ابزار» است و این واقعیت لطمه ای بر اختصاص «علم غیبی و بی واسطه» برای خداوند در این امور نمی زند؛ آنچه در این آیه به عنوان ویژگی انحصاری خداوند مطرح شده، اطلاع غیبی آن ذات مقدس از این امور است و غیب دانی در اصطلاح قرآن و حدیث شناختی است که به کمک اسباب عادی و حواس پنج گانه حاصل نمی گردد.(2) ضمن اینکه اطلاع با واسطه و با کمک ابزار از این امور، چیزی نیست که فقط در زمانه ما و با پیشرفت دانش ها امکان پذیر شده باشد. بلکه چنین اطلاع با واسطه ای در همه اعصار و قرون برای همگان میسر بوده است؛ در همه اعصار و قرون این امکان فراهم بود که با دریدن شکم زنان باردار و بیرون کشیدن جنین آنها و یا با مشاهده ابرهای متراکم، از ماهیّت جنین و امکان بارش باران آگاه شد. امّا هیچگاه این «علوم اکتساب شده با ابزار و مقدمات»، قابل مقایسه با «علم حقیقی، بی واسطه و حضوری» خداوند نیست. علم خداوند به اموری خارج از ذات خویش مثل علم ما به وجود خویش است؛ علمی بی واسطه و حضوری. ما برای علم به امور خارج از وجود خویش نیاز به حواس، ابزار، مقدمات، پی گیری و تحقیق داریم؛ یعنی ماباید این علم را با کمک حواس و ابزار کسب کنیم در حالی که این علوم بدون هیچ مقدمه ای برای کسب آنها در خزانه علم الهی موجود است.
3). با وجود تمام پیشرفت های علمی معاصر، باز هم اطلاعاتی حول محور این موضوعات وجود دارد که هیچ وقت از حوزه اختصاصی علم الهی خارج نمی شوند. برای مثال می بینیم که امروزه به کمک فناوری سونوگرافی می توان برخی از خصوصیات جنین را در رحم تشخیص داد. خصوصیاتی همچون جنسیت، اندازه و میزان رشد ماهانه، سلامت یا عدم سلامت برخی از اعضای جنین و... .
اما علم به جنین، منحصر در این موارد نیست و شامل تمامی حالات و ویژگی‌های جسمی و روحی جنین می گردد. آیا سونولوژیست ها می توانند خصوصیانی چون زشتی و زیبایی، سخاوتمندی و بخل ورزی، سعادت و شقاوت جنین و اموری از این دست را تشخیص دهند؟ امام علی(علیه السلام) در تبیین آیه مربوطه می فرماید: «فَیَعْلَمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مَا فِی الْأَرْحَامِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَ قَبِیحٍ أَوْ جَمِیلٍ وَ سَخِیٍّ أَوْ بَخِیلٍ وَ شَقِیٍّ أَوْ سَعِیدٍ وَ مَنْ یَکُونُ فِی النَّارِ حَطَباً أَوْ فِی الْجِنَانِ لِلنَّبِیِّینَ مُرَافِقاً فَهَذَا عِلْمُ الْغَیْبِ الَّذِی لَا یَعْلَمُهُ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ وَ مَا سِوَى ذَلِکَ فَعِلْمٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ نَبِیَّهُ ص فَعَلَّمَنِیهِ»(3)؛ (خداوند سبحان، از آنچه در رحم مادران است، از پسر یا دختر، از زشت یا زیبا، سخاوتمند یا بخیل، سعادتمند یا شقى آگاه است، و از آن کسى که آتش گیره آتش جهنّم است یا در بهشت، همسایه و دوست پیامبران(علیهم السلام) است از همه اینها آگاهى دارد. این است آن علم غیبى که غیر از خدا کسى نمى داند. جز اینها علومى است که خداوند به پیامبرش تعلیم داده و او به من آموخته است).
شاهد دیگر ما برای این پاسخ این است که در این آیه و درباره جنین در رحم از موصول «ما» استفاده شده است نه موصول «من». یعنی آیه این گونه است: «وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحام» نه این گونه: «وَ یَعْلَمُ من فِی الْأَرْحام». تفاوت این دو در این است که «من» برای انسان و «ما» برای غیر انسان به کار می رود. با توجه به این تفاوت معنایی این دو موصول می گوییم اگر از موصول «من» استفاده می شد اشکال پیش می آمد که هر متخصص جنین شناسی می تواند آن را بداند و یا به وسیله اشعه ی برق و امواج و... ممکن است پسر و دختر بودن را تشخیص داد. ولی حالا که موصول «ما» به کار رفته، شامل مواردی چون زشتی و زیبایی و سعادت و شقاوت و طولانی بودن عمر و کوتاهی آن و زیادی رزق و کم بودن آن و خصوصیات اخلاقی جنین نیز می شود. خصوصیاتی که از همان وقتی که جنین در شکم مادر است تعیین می گردد و ـ غیر از اطلاع خداوند از چنین غیبی ـ کیست که بتواند از مشاهده چنین جنینی از خصوصیات آن آگاه گردد؟
در موضوع بارش باران ممکن است آدمی بتواند به کمک ماهواره های پیشرفته هواشناسی و محاسبات دقیق ریاضی و فیزیکی زمان تقریبی بارش باران را حدس بزند؛ اما آیا این فناوری ها با همه پیچیدگی هایشان می توانند به صورت قطعی بگویند که مثلا این جبهه هوای سرد و این توده ابرها، دقیقا آبستن چه میزان آب هستند و از این میزان آب دقیقا چه مقدار در دریا و چه مقدار در صحرا و دره و کوه و بیابان مى بارد؟(4) چنین جزئیاتی و هزاران هزار اطلاعات جزئی دیگر همه از اموری هستند که اطلاع از آنها منحصر به علم الهی است.
پیش بینی پزشکان از زمان مرگ برخی بیماران لاعلاج نیز با چنین پرسش هایی رو به روست. آیا هیچ پزشکی می تواند به صورت قطعی پیش بینی کند که فلان بیمار که از فلان بیماری لاعلاج رنج می برد و فقط یک ماه دیگر زنده است، همین امروز و به محض بیرون رفتن برای قدم زدن در پارک بر اثر سانحه رانندگی یا ایست قلبی یا هزاران علت دیگر جانش را از دست ندهد؟ آیا وضعیت بیمارانی که به رغم پیش بینی های پزشکان توانسته اند از بند سخت ترین و غیرقابل معالجه ترین بیماری ها برهند و سال های سال زنده بمانند، خود ناقض اطمینان به چنین پیش بینی های ظنی نیست؟
همه این حقایق نشان می دهد، اطلاع انسان از این امور به علم اجمالی است اما علم تفصیلی و جزئیات دقیق آن تنها در اختیار خداوند است. علمی حضوری که به صورت غیبی و کاملا بی واسطه از سوی آن وجود مقدس به پدیده ها تعلق می گیرد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). تفسیر قرآن مهر، رضایى اصفهانى، محمدعلى، پژوهشهاى تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387 هـ ش، چاپ اول، ج 16، ص 259.
(2). ر.ک: ادب فنای مقربان، جوادی آملی، عبدالله، نشر اسراء، قم، 1388هـ ش، ج 3، ص 414؛ مفاهیم القرآن، سبحانی، جعفر، تهیه و تنظیم: الهادی، جعفر، موسسه امام صادق، قم، 1420هـ ق، ج 3، ص 402 تا 407.
(3). نهج البلاغة، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق/ مصحح: فیض الإسلام، چاپ هجرت، قم، 1414هـ ق، چاپ اول، ص 186.
(4). تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1371هـ ش، چاپ دهم، ج 17، ص 99.
منبع: آیین رحمت
خداوند در آیه شریفه 34 سوره لقمان، علم و آگاهى در مورد پنج چیز را مختص به خود دانسته و می فرماید: «انَّ اللهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَیُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَیَعْلَمُ مَا فِى الاْرْحَامِ وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ غَداً وَمَا تَدْرِى نَفْسٌ بِأَىِّ أَرْض تَمُوتُ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»؛ (آگاهى از [زمان قیام] قیامت مخصوص خداست، و او باران را نازل مى کند، [و از نزول دقیق آن آگاه است] و آنچه را که در رحمها [ى مادران] است مى داند، و هیچ کس نمى داند فردا چه به دست مى آورد، و هیچ کس نمى داند در چه سرزمینى مى میرد؟ خداوند [نسبت به همه این امور]دانا و آگاه است).
امّا با توجه به دستاورد های جدید در علم گفته می شود که، هم اکنون هنگام بارش باران پیش بینی می شود و پزشکان از مراحل رشد جنین آگاهی دارند؛ حتی زمان مرگ بیمار را پیش بینی می کنند. با این حال چگونه در آیه فوق علم به این موارد از علوم انحصاری خداوند بیان شده است؟!
پاسخ این سوال با توجه به مطالب ذیل فهمیده می شود:
1). برخی از مفسرین اعتقاد دارند دو موضوع اطلاع از «ویژگی های جنین» و «بارش باران»، در این آیه جمله معترضه هستند و بنابراین نمی تواند آنها را حوزه علم اختصاصی خداوند دانست. یعنى این آیه درصدد آن نیست که بگوید علوم مربوط به باران و جنین مخصوص خداست؛ بلکه فقط تذکرى است که در مقابل مشرکین هم عصر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) درباره نعمت باران و علم الهى به حالات جنین داده شده است.(1)
البته باید توجّه داشت که مفاد کثیری از تفاسیر و روایات بر خلاف این تفسیر است؛ اما به هر حال، بنابر این تفسیر، اصلا ادعایی درباره منحصر بودن اطلاع از این دو موضوع به علم خداوند صورت نگرفته است، تا با پیشرفت های علمی نقض گردد.
2). علم بشر به چنین اموری «علم با واسطه و ابزار» است و این واقعیت لطمه ای بر اختصاص «علم غیبی و بی واسطه» برای خداوند در این امور نمی زند؛ آنچه در این آیه به عنوان ویژگی انحصاری خداوند مطرح شده، اطلاع غیبی آن ذات مقدس از این امور است و غیب دانی در اصطلاح قرآن و حدیث شناختی است که به کمک اسباب عادی و حواس پنج گانه حاصل نمی گردد.(2) ضمن اینکه اطلاع با واسطه و با کمک ابزار از این امور، چیزی نیست که فقط در زمانه ما و با پیشرفت دانش ها امکان پذیر شده باشد. بلکه چنین اطلاع با واسطه ای در همه اعصار و قرون برای همگان میسر بوده است؛ در همه اعصار و قرون این امکان فراهم بود که با دریدن شکم زنان باردار و بیرون کشیدن جنین آنها و یا با مشاهده ابرهای متراکم، از ماهیّت جنین و امکان بارش باران آگاه شد. امّا هیچگاه این «علوم اکتساب شده با ابزار و مقدمات»، قابل مقایسه با «علم حقیقی، بی واسطه و حضوری» خداوند نیست. علم خداوند به اموری خارج از ذات خویش مثل علم ما به وجود خویش است؛ علمی بی واسطه و حضوری. ما برای علم به امور خارج از وجود خویش نیاز به حواس، ابزار، مقدمات، پی گیری و تحقیق داریم؛ یعنی ماباید این علم را با کمک حواس و ابزار کسب کنیم در حالی که این علوم بدون هیچ مقدمه ای برای کسب آنها در خزانه علم الهی موجود است.
3). با وجود تمام پیشرفت های علمی معاصر، باز هم اطلاعاتی حول محور این موضوعات وجود دارد که هیچ وقت از حوزه اختصاصی علم الهی خارج نمی شوند. برای مثال می بینیم که امروزه به کمک فناوری سونوگرافی می توان برخی از خصوصیات جنین را در رحم تشخیص داد. خصوصیاتی همچون جنسیت، اندازه و میزان رشد ماهانه، سلامت یا عدم سلامت برخی از اعضای جنین و... .
اما علم به جنین، منحصر در این موارد نیست و شامل تمامی حالات و ویژگی‌های جسمی و روحی جنین می گردد. آیا سونولوژیست ها می توانند خصوصیانی چون زشتی و زیبایی، سخاوتمندی و بخل ورزی، سعادت و شقاوت جنین و اموری از این دست را تشخیص دهند؟ امام علی(علیه السلام) در تبیین آیه مربوطه می فرماید: «فَیَعْلَمُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مَا فِی الْأَرْحَامِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَ قَبِیحٍ أَوْ جَمِیلٍ وَ سَخِیٍّ أَوْ بَخِیلٍ وَ شَقِیٍّ أَوْ سَعِیدٍ وَ مَنْ یَکُونُ فِی النَّارِ حَطَباً أَوْ فِی الْجِنَانِ لِلنَّبِیِّینَ مُرَافِقاً فَهَذَا عِلْمُ الْغَیْبِ الَّذِی لَا یَعْلَمُهُ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ وَ مَا سِوَى ذَلِکَ فَعِلْمٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ نَبِیَّهُ ص فَعَلَّمَنِیهِ»(3)؛ (خداوند سبحان، از آنچه در رحم مادران است، از پسر یا دختر، از زشت یا زیبا، سخاوتمند یا بخیل، سعادتمند یا شقى آگاه است، و از آن کسى که آتش گیره آتش جهنّم است یا در بهشت، همسایه و دوست پیامبران(علیهم السلام) است از همه اینها آگاهى دارد. این است آن علم غیبى که غیر از خدا کسى نمى داند. جز اینها علومى است که خداوند به پیامبرش تعلیم داده و او به من آموخته است).
شاهد دیگر ما برای این پاسخ این است که در این آیه و درباره جنین در رحم از موصول «ما» استفاده شده است نه موصول «من». یعنی آیه این گونه است: «وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحام» نه این گونه: «وَ یَعْلَمُ من فِی الْأَرْحام». تفاوت این دو در این است که «من» برای انسان و «ما» برای غیر انسان به کار می رود. با توجه به این تفاوت معنایی این دو موصول می گوییم اگر از موصول «من» استفاده می شد اشکال پیش می آمد که هر متخصص جنین شناسی می تواند آن را بداند و یا به وسیله اشعه ی برق و امواج و... ممکن است پسر و دختر بودن را تشخیص داد. ولی حالا که موصول «ما» به کار رفته، شامل مواردی چون زشتی و زیبایی و سعادت و شقاوت و طولانی بودن عمر و کوتاهی آن و زیادی رزق و کم بودن آن و خصوصیات اخلاقی جنین نیز می شود. خصوصیاتی که از همان وقتی که جنین در شکم مادر است تعیین می گردد و ـ غیر از اطلاع خداوند از چنین غیبی ـ کیست که بتواند از مشاهده چنین جنینی از خصوصیات آن آگاه گردد؟
در موضوع بارش باران ممکن است آدمی بتواند به کمک ماهواره های پیشرفته هواشناسی و محاسبات دقیق ریاضی و فیزیکی زمان تقریبی بارش باران را حدس بزند؛ اما آیا این فناوری ها با همه پیچیدگی هایشان می توانند به صورت قطعی بگویند که مثلا این جبهه هوای سرد و این توده ابرها، دقیقا آبستن چه میزان آب هستند و از این میزان آب دقیقا چه مقدار در دریا و چه مقدار در صحرا و دره و کوه و بیابان مى بارد؟(4) چنین جزئیاتی و هزاران هزار اطلاعات جزئی دیگر همه از اموری هستند که اطلاع از آنها منحصر به علم الهی است.
پیش بینی پزشکان از زمان مرگ برخی بیماران لاعلاج نیز با چنین پرسش هایی رو به روست. آیا هیچ پزشکی می تواند به صورت قطعی پیش بینی کند که فلان بیمار که از فلان بیماری لاعلاج رنج می برد و فقط یک ماه دیگر زنده است، همین امروز و به محض بیرون رفتن برای قدم زدن در پارک بر اثر سانحه رانندگی یا ایست قلبی یا هزاران علت دیگر جانش را از دست ندهد؟ آیا وضعیت بیمارانی که به رغم پیش بینی های پزشکان توانسته اند از بند سخت ترین و غیرقابل معالجه ترین بیماری ها برهند و سال های سال زنده بمانند، خود ناقض اطمینان به چنین پیش بینی های ظنی نیست؟
همه این حقایق نشان می دهد، اطلاع انسان از این امور به علم اجمالی است اما علم تفصیلی و جزئیات دقیق آن تنها در اختیار خداوند است. علمی حضوری که به صورت غیبی و کاملا بی واسطه از سوی آن وجود مقدس به پدیده ها تعلق می گیرد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). تفسیر قرآن مهر، رضایى اصفهانى، محمدعلى، پژوهشهاى تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387 هـ ش، چاپ اول، ج 16، ص 259.
(2). ر.ک: ادب فنای مقربان، جوادی آملی، عبدالله، نشر اسراء، قم، 1388هـ ش، ج 3، ص 414؛ مفاهیم القرآن، سبحانی، جعفر، تهیه و تنظیم: الهادی، جعفر، موسسه امام صادق، قم، 1420هـ ق، ج 3، ص 402 تا 407.
(3). نهج البلاغة، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق/ مصحح: فیض الإسلام، چاپ هجرت، قم، 1414هـ ق، چاپ اول، ص 186.
(4). تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1371هـ ش، چاپ دهم، ج 17، ص 99.
منبع: آیین رحمت
