معنای واژه بخس در قرآن کریم
پرسش :
در قرآن کریم واژه «بخس» در چه معنا و مفهومی به کار رفته است؟
پاسخ :
در مباحث اقتصادی لازم است که کاسبها در کسب و کارشان صداقت داشته باشند و از هر گونه کم و کاستی در معامله بپرهیزند. خداوند در آیه 84 سوره «هود» مى فرماید: «یَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَ الْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ وَ لَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَ لَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ»؛ (و اى قوم من! پیمانه و وزن را با عدالتِ تمام بدهید! و بر اشیاء [و اجناس] مردم، عیب نگذارید، و از حق آنان نکاهید! و در زمین به فساد نکوشید!).
«بخس» (بر وزن نحس) در اصل به معناى کم کردن به عنوان ظلم و ستم است؛ ولى در اینجا ممکن است دو تفسیر براى آن گفته شود:
1. کم گذاشتن در کمّیت یا کیفیّت جنس یا هر دو، بنابراین فروشندگان محترم باید علاوه بر توجّه به کمّیت اجناسى که به مردم عرضه مى دارند کیفیّت آن را نیز مدّ نظر داشته باشند تا خداى ناکرده کم فروشى ننمایند. مثلاً اگر خریدارى از ایشان صد کیلو گندم خریدارى نمود، ایشان هم دقیقاً همان صد کیلو گندم را به خریدار تحویل و هم اینکه صد کیلو گندم یکدست و مرغوب باشد، نه اینکه مرغوب و نامرغوب را مخلوط کرده به عنوان مرغوب بفروشند. متأسفانه در عصر و زمان ما کار بسیار زشتى در سرتاسر کشور رواج پیدا کرده، و آن این است که در ردیف اوّل و قسمت بالاى جعبه هاى میوه، میوه هاى مرغوب، و در ردیف هاى زیرین که دیده نمى شود میوه هاى نامرغوب چیده مى شود و کلّ جعبه به عنوان میوه مرغوب و درجه یک فروخته مى شود. این کار نوعى بخس و کم فروشى محسوب شده، و جایز نمى باشد و ثمرات شومى همچون خشکسالى و قحطى و ناامنى اقتصادى به دنبال خواهد داشت.
پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) از بازار مدینه عبور مى کرد، شخص تاجرى کیسه هاى متعدّدى از غلّات را در معرض فروش قرار داده بود. جبرئیلِ امین بر حضرتش نازل شد که این تاجر جنس نامرغوب را در ته کیسه و مرغوب را در قسمت رویین آن قرار داده، و تمام آن را به عنوان جنس مرغوب مى فروشد. پیامبر اکرم(ص) به سمت آن کیسه ها رفت و دست در آن کرد و مشتى از جنس هاى نامرغوب را بیرون آورد و خطاب به آن تاجر فرمود: «قَدْ جَمَعْتَ خِیَانَةً وَ غِشّاً لِلْمُسْلِمِین»(1)؛ (تو نسبت به مسلمانان هم مرتکب خیانت شده اى و هم غَشّ). چنین معامله هایى حرام است و برکت را از بین مى برد و پول حاصل از آن نیز حرام و نامشروع است و هر گونه تصرّف در آن، حتّى تهیّه آب براى وضو و غُسل و خریدن لباس براى نماز و طواف و فراهم آوردن موادّ غذایى براى روزه گرفتن و مانند آن جایز نیست.
2. معناى دیگر بخس، عیب گذاشتن روى جنس و کالاست. کارى که بعضى از بنگاه دارها و دلّال ها زیاد مرتکب آن مى شوند. به عنوان مثال: اگر بخواهد خانه اى را بفروشد آن قدر براى آن محاسن و صفات خوب مى تراشد که در ذهنِ مالکِ آن هم نمى گنجد. مثل اینکه مى گوید: این خانه همچون آثار باستانى است. اساس و بنیانى محکم، نورانیّت و معنویّتى کم نظیر، هواى مطبوع و دلپذیر، نورگیرى مناسب و ... دارد. امّا اگر روزى بخواهد همان را بخرد تمام این محاسن و ویژگی هاى خوب جزو معایب آن خانه مى شود، مثل اینکه مى گوید: این خانه بر اثر قدمت و عمر زیاد، عمر مفید خود را کرده و کلنگى محسوب مى شود، نور کافى ندارد، اتاق هاى آن تاریک و نَمور است، موریانه همه جاى آن را فرا گرفته است، اصلاً هواى مناسبى ندارد.
بعضى کاسبها مغازه اى ساده و کوچک دارند؛ ولى در سایه صداقت و درستى، به لطف خداوند با همان مغازه کوچک امّا پربرکت، زندگى خود را مى گذرانند، فرزندان را به خانه بخت فرستاده، و بدهى زیادى هم ندارند، امّا در مقابل بعضى از کاسب ها هستند که علیرغم در اختیار داشتن مغازه هاى بزرگ و اجناس فراوان، نه زندگى راحتى دارند و نه قادر بر سعادتمند کردن فرزندانشان هستند؛ بلکه با مشکلات فراوانى روبرو هستند. چون اساسِ کار آنها صداقت و راستى نیست و لذا کسب و کار آنها برکت ندارد.
پی نوشت:
(1). کافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 قمری، چاپ چهارم، ج 5، ص 161، (باب الغش).
منبع: داستان یاران، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1390 شمسی، چاپ اول، ص 207.
در مباحث اقتصادی لازم است که کاسبها در کسب و کارشان صداقت داشته باشند و از هر گونه کم و کاستی در معامله بپرهیزند. خداوند در آیه 84 سوره «هود» مى فرماید: «یَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَ الْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ وَ لَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَ لَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ»؛ (و اى قوم من! پیمانه و وزن را با عدالتِ تمام بدهید! و بر اشیاء [و اجناس] مردم، عیب نگذارید، و از حق آنان نکاهید! و در زمین به فساد نکوشید!).
«بخس» (بر وزن نحس) در اصل به معناى کم کردن به عنوان ظلم و ستم است؛ ولى در اینجا ممکن است دو تفسیر براى آن گفته شود:
1. کم گذاشتن در کمّیت یا کیفیّت جنس یا هر دو، بنابراین فروشندگان محترم باید علاوه بر توجّه به کمّیت اجناسى که به مردم عرضه مى دارند کیفیّت آن را نیز مدّ نظر داشته باشند تا خداى ناکرده کم فروشى ننمایند. مثلاً اگر خریدارى از ایشان صد کیلو گندم خریدارى نمود، ایشان هم دقیقاً همان صد کیلو گندم را به خریدار تحویل و هم اینکه صد کیلو گندم یکدست و مرغوب باشد، نه اینکه مرغوب و نامرغوب را مخلوط کرده به عنوان مرغوب بفروشند. متأسفانه در عصر و زمان ما کار بسیار زشتى در سرتاسر کشور رواج پیدا کرده، و آن این است که در ردیف اوّل و قسمت بالاى جعبه هاى میوه، میوه هاى مرغوب، و در ردیف هاى زیرین که دیده نمى شود میوه هاى نامرغوب چیده مى شود و کلّ جعبه به عنوان میوه مرغوب و درجه یک فروخته مى شود. این کار نوعى بخس و کم فروشى محسوب شده، و جایز نمى باشد و ثمرات شومى همچون خشکسالى و قحطى و ناامنى اقتصادى به دنبال خواهد داشت.
پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) از بازار مدینه عبور مى کرد، شخص تاجرى کیسه هاى متعدّدى از غلّات را در معرض فروش قرار داده بود. جبرئیلِ امین بر حضرتش نازل شد که این تاجر جنس نامرغوب را در ته کیسه و مرغوب را در قسمت رویین آن قرار داده، و تمام آن را به عنوان جنس مرغوب مى فروشد. پیامبر اکرم(ص) به سمت آن کیسه ها رفت و دست در آن کرد و مشتى از جنس هاى نامرغوب را بیرون آورد و خطاب به آن تاجر فرمود: «قَدْ جَمَعْتَ خِیَانَةً وَ غِشّاً لِلْمُسْلِمِین»(1)؛ (تو نسبت به مسلمانان هم مرتکب خیانت شده اى و هم غَشّ). چنین معامله هایى حرام است و برکت را از بین مى برد و پول حاصل از آن نیز حرام و نامشروع است و هر گونه تصرّف در آن، حتّى تهیّه آب براى وضو و غُسل و خریدن لباس براى نماز و طواف و فراهم آوردن موادّ غذایى براى روزه گرفتن و مانند آن جایز نیست.
2. معناى دیگر بخس، عیب گذاشتن روى جنس و کالاست. کارى که بعضى از بنگاه دارها و دلّال ها زیاد مرتکب آن مى شوند. به عنوان مثال: اگر بخواهد خانه اى را بفروشد آن قدر براى آن محاسن و صفات خوب مى تراشد که در ذهنِ مالکِ آن هم نمى گنجد. مثل اینکه مى گوید: این خانه همچون آثار باستانى است. اساس و بنیانى محکم، نورانیّت و معنویّتى کم نظیر، هواى مطبوع و دلپذیر، نورگیرى مناسب و ... دارد. امّا اگر روزى بخواهد همان را بخرد تمام این محاسن و ویژگی هاى خوب جزو معایب آن خانه مى شود، مثل اینکه مى گوید: این خانه بر اثر قدمت و عمر زیاد، عمر مفید خود را کرده و کلنگى محسوب مى شود، نور کافى ندارد، اتاق هاى آن تاریک و نَمور است، موریانه همه جاى آن را فرا گرفته است، اصلاً هواى مناسبى ندارد.
بعضى کاسبها مغازه اى ساده و کوچک دارند؛ ولى در سایه صداقت و درستى، به لطف خداوند با همان مغازه کوچک امّا پربرکت، زندگى خود را مى گذرانند، فرزندان را به خانه بخت فرستاده، و بدهى زیادى هم ندارند، امّا در مقابل بعضى از کاسب ها هستند که علیرغم در اختیار داشتن مغازه هاى بزرگ و اجناس فراوان، نه زندگى راحتى دارند و نه قادر بر سعادتمند کردن فرزندانشان هستند؛ بلکه با مشکلات فراوانى روبرو هستند. چون اساسِ کار آنها صداقت و راستى نیست و لذا کسب و کار آنها برکت ندارد.
پی نوشت:
(1). کافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 قمری، چاپ چهارم، ج 5، ص 161، (باب الغش).
منبع: داستان یاران، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1390 شمسی، چاپ اول، ص 207.
