دیدگاه قرآن در مورد خیر و شرّ
پرسش :
دیدگاه قرآن در مورد «خیر» و «شرّ» چیست؟
پاسخ :
در قرآن مجید خیر و شر معناى گسترده اى دارد که مصادیق گوناگون و افراد مختلفى را شامل مى شود. خیر در قرآن به معناى «مال» (سوره بقره، آیه 180)، به معناى «علم و دانش» (سوره بقره، آیه 269)، «جهاد» (سوره نساء، آیه 19)، «اعمال صالحه» (سوره نساء، آیه 149)، «ایمان» (سوره انفاق، آیه 23) و «قرآن» (سوره نحل، آیه 30) به کار رفته است. همچنین در معانى دیگرى مانند «انسان هاى خوب»، «گمان خوب»، «فرزند صالح»، «باغ و زراعت» و امثال آن. قابل توجّه این که این واژه در قرآن مجید به صورت مفرد 176 بار و به صورت جمع 12 بار به کار رفته است، در حالى که شرّ به صورت مفرد و جمع تنها در 30 مورد به کار رفته!
واژه «شرّ» که نقطه مقابل «خیر» است به معناى بلا و مصیبت، عذاب، انواع ناراحتى ها، شدائد و هرگونه فساد و وسوسه آمده است. نکته دیگرى که توجّه به آن لازم است این که قرآن در آیه 2 سوره فلق، شرّ را از مخلوقات خدا مى شمرد و مى فرماید: «مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ»؛ (به خدا پناه مى برم از شر آنچه آفریده است). در اینجا دو سؤال پیش مى آید: نخست این که این تعبیر چگونه با عدمى بودن شرور سازگار است؟ دیگر این که: قرآن در آیه دیگر مى فرماید: «أَلَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ»(1)؛ (همان کسى که هرچه را آفرید، نیکو آفرید). این دو آیه چگونه با یکدیگر سازگار است؟ و به تعبیر دیگر از آیه دوم به خوبى استفاده مى شود که هرچیز که نام «شىء» بر آن اطلاق مى شود و مخلوق خدا است نیکو مى باشد، در حالى که آیه اول مى گوید: از شر مخلوقات به خدا پناه ببر.
در پاسخ سؤال اول باید گفت: آیه فوق هیچ مخلوقى را شرّ نمى شمرد؛ بلکه مى گوید بعضى از مخلوقات ممکن است سبب شرّ شوند؛ یعنى کمالى را معدوم کنند، حقى را از بین ببرند، نظمى را بر هم زنند. بنابراین شر همان مفهوم عدمى خود را دارد که گاه از سوى انسان هاى منحرف یا شیاطین تحقق مى یابد. این احتمال نیز وجود دارد که اینجا اشاره به شرور نسبى باشد نه شر مطلق یا شر غالب مانند نیش مار که یک اسلحه دفاعى براى او است و نسبت به انسان ممکن است مایه شر شود و انسان به خدا از چنین موجودى پناه مى برد.
بعضى از مفسّران، «شرّ» را در آیه فوق به معناى شیطان یا جهنّم یا انواع حیوانات موذى یا انسان ها و شیاطین زیان بخش، انواع بیمارى ها، درد و رنج ها، قحطى و انواع بلاها تفسیر کرده اند؛ ولى همان گونه که گفتیم آیه مفهوم عامّى دارد و مى دانیم هیچ یک از این امور شرّ مطلق، یا شرّ غالب نیست؛ ولى با این حال ممکن است مایه شرّ شوند که انسان از شرّ آنها به خدا پناه مى برد.
از اینجا پاسخ سؤال دوم نیز روشن مى شود که تمام مخلوقات پروردگار خیر است ـ یا خیر مطلق یا خیر غالب ـ و آنچه نام شرّ بر آن مى گذاریم یا جنبه عدمى دارد که در مفهوم خلقت نمى گنجد و یا جنبه نسبى دارد یا امور وجودى هستند که مایه عدم مى شوند؛ مانند سموم کشنده که در عین حال جنبه هاى درمانى زیادى نیز دارند. به این ترتیب تمام تعبیراتى که در قرآن در زمینه خیر و شر آمده است به روشنى تفسیر مى شود و پاسخ ایرادهاى مختلف دیگرى که در این زمینه شده، از جمله ایرادهایى که فخر رازى از بعضى از ملاحده و مادیین نقل کرده و آنها را بدون جواب گذاشته نیز واضح می گردد.(2)
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره سجده، آیه 7.
(2). مفاتیح الغیب، فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربى، بیروت، 1420 ق، چاپ سوم، ج 32، ص 372، سورة فلق، آیة 2.
منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، با همکاری جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 ش، چاپ نهم، ج 4، ص 566.
در قرآن مجید خیر و شر معناى گسترده اى دارد که مصادیق گوناگون و افراد مختلفى را شامل مى شود. خیر در قرآن به معناى «مال» (سوره بقره، آیه 180)، به معناى «علم و دانش» (سوره بقره، آیه 269)، «جهاد» (سوره نساء، آیه 19)، «اعمال صالحه» (سوره نساء، آیه 149)، «ایمان» (سوره انفاق، آیه 23) و «قرآن» (سوره نحل، آیه 30) به کار رفته است. همچنین در معانى دیگرى مانند «انسان هاى خوب»، «گمان خوب»، «فرزند صالح»، «باغ و زراعت» و امثال آن. قابل توجّه این که این واژه در قرآن مجید به صورت مفرد 176 بار و به صورت جمع 12 بار به کار رفته است، در حالى که شرّ به صورت مفرد و جمع تنها در 30 مورد به کار رفته!
واژه «شرّ» که نقطه مقابل «خیر» است به معناى بلا و مصیبت، عذاب، انواع ناراحتى ها، شدائد و هرگونه فساد و وسوسه آمده است. نکته دیگرى که توجّه به آن لازم است این که قرآن در آیه 2 سوره فلق، شرّ را از مخلوقات خدا مى شمرد و مى فرماید: «مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ»؛ (به خدا پناه مى برم از شر آنچه آفریده است). در اینجا دو سؤال پیش مى آید: نخست این که این تعبیر چگونه با عدمى بودن شرور سازگار است؟ دیگر این که: قرآن در آیه دیگر مى فرماید: «أَلَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ»(1)؛ (همان کسى که هرچه را آفرید، نیکو آفرید). این دو آیه چگونه با یکدیگر سازگار است؟ و به تعبیر دیگر از آیه دوم به خوبى استفاده مى شود که هرچیز که نام «شىء» بر آن اطلاق مى شود و مخلوق خدا است نیکو مى باشد، در حالى که آیه اول مى گوید: از شر مخلوقات به خدا پناه ببر.
در پاسخ سؤال اول باید گفت: آیه فوق هیچ مخلوقى را شرّ نمى شمرد؛ بلکه مى گوید بعضى از مخلوقات ممکن است سبب شرّ شوند؛ یعنى کمالى را معدوم کنند، حقى را از بین ببرند، نظمى را بر هم زنند. بنابراین شر همان مفهوم عدمى خود را دارد که گاه از سوى انسان هاى منحرف یا شیاطین تحقق مى یابد. این احتمال نیز وجود دارد که اینجا اشاره به شرور نسبى باشد نه شر مطلق یا شر غالب مانند نیش مار که یک اسلحه دفاعى براى او است و نسبت به انسان ممکن است مایه شر شود و انسان به خدا از چنین موجودى پناه مى برد.
بعضى از مفسّران، «شرّ» را در آیه فوق به معناى شیطان یا جهنّم یا انواع حیوانات موذى یا انسان ها و شیاطین زیان بخش، انواع بیمارى ها، درد و رنج ها، قحطى و انواع بلاها تفسیر کرده اند؛ ولى همان گونه که گفتیم آیه مفهوم عامّى دارد و مى دانیم هیچ یک از این امور شرّ مطلق، یا شرّ غالب نیست؛ ولى با این حال ممکن است مایه شرّ شوند که انسان از شرّ آنها به خدا پناه مى برد.
از اینجا پاسخ سؤال دوم نیز روشن مى شود که تمام مخلوقات پروردگار خیر است ـ یا خیر مطلق یا خیر غالب ـ و آنچه نام شرّ بر آن مى گذاریم یا جنبه عدمى دارد که در مفهوم خلقت نمى گنجد و یا جنبه نسبى دارد یا امور وجودى هستند که مایه عدم مى شوند؛ مانند سموم کشنده که در عین حال جنبه هاى درمانى زیادى نیز دارند. به این ترتیب تمام تعبیراتى که در قرآن در زمینه خیر و شر آمده است به روشنى تفسیر مى شود و پاسخ ایرادهاى مختلف دیگرى که در این زمینه شده، از جمله ایرادهایى که فخر رازى از بعضى از ملاحده و مادیین نقل کرده و آنها را بدون جواب گذاشته نیز واضح می گردد.(2)
پی‌نوشت‌ها:
(1). قرآن کریم، سوره سجده، آیه 7.
(2). مفاتیح الغیب، فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربى، بیروت، 1420 ق، چاپ سوم، ج 32، ص 372، سورة فلق، آیة 2.
منبع: پیام قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، با همکاری جمعى از فضلاء، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 ش، چاپ نهم، ج 4، ص 566.
