پرسش :
آيا عمر با ام كلثوم دختر حضرت علي(ع) ازدواج كرده است؟ در صورتي كه جواب مثبت است علت آن ر ا بيان نمائيد؟
پاسخ :
ذكر اين نكته به عنوان مقدمه لازم و ضروري است كه در اصل ازدواج عمر با ام كلثوم، ميان علما اختلاف است. برخي از بزرگان وقوع آن را مسلّم دانسته و قبول امير المؤمنين را از روي اجبار و حفظ آبرو و غيره... ذكر كرده‌اند. و گروهي از علماي شيعه وقوع چنين امري را محال دانسته‌اند و اصل اين جريان را ساختگي و از جمله دسيسه‌هاي دشمنان اهل بيت ـ عليهم السلام ـ مي‌دانند. هر كدام از منكرين و قائلين ادله‌اي بر مدعاي خويش اقامه كرده‌اند كه بدانها اشاره مي‌نماييم: 1. برخي روايات دلالت دارد كه مسأله ازدواج عمر با ام كلثوم از روي اجبار و تهديد بوده است.[1] بدين گونه كه: عمر از رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ شنيده بود كه در روز قيامت هر حسب و نسبي قطع مي شود مگر حسب و نسب من.[2]
روي اين اصل بود كه تصميم گرفت با يكي از اولاد زهرا ـ سلام الله عليها ـ ازدواج نمايد پس براي خواستگاري ام كلثوم فردي را به نزد علي(ع) فرستاد.[3] و حضرت در جواب او فرمودند او هنوز كوچك است و قادر بر امور خانه‌داري نيست، عمر تصور كرد كه امير المؤمنين بهانه آورده است. ناراحت شد و به عباس عموي علي متوسل شد و گفت دختر برادرزاده‌ات را خواستگاري كردم و علي بهانه آورد، اگر امتناع كنيد، به خدا قسم سقايت حج و زمزم را از شما خواهم گرفت و دو نفر شاهد اقامه خواهم كرد كه علي دزدي كرده و دست او را قطع خواهم كرد و آبرويش را خواهم ريخت، عباس بن عبدالمطلب جريان را براي علي نقل نمود و گفت امر ام كلثوم را به من واگذار و گرنه فتنه‌هايي پديد خواهد آمد، كه دامن همه را خواهد گرفت، لذا علي براي حفظ بسياري از مصالح تقيه نمود و امر دخترش را به عمويش عباس واگذار كرده و عباس ام كلثوم را به عقد عمر درآورد.[4] در تأييد اين قول رواياتي نيز از امام صادق(ع) نقل نموده‌اند:[5] و عده‌اي ضمن تأييد اين مطلب مي‌گويند عمر قبل از همبستر شدن با ام كلثوم بدست ابولؤلؤ كشته شد.[6] و علي دخترش را به خانه‌اش برگرداند. اگر اين اقوال صحت داشته باشد با عقايد شيعه منافاتي ندارد، به دلايل زير:
1. براي ازدواج گفتن شهادتين و نماز گزاردن به سوي كعبه و اقرار به اسلام كافي است، هر چند ازدواج با مسلمان غير شيعه كراهت دارد.[7]
2. اگر علي ـ عليه السلام ـ اين ازدواج را تأييد كرده باشد، به خاطر شرايط خاص و قرار گرفتن در محذوراتي بوده است. 3. پيامبر اكرم(ص) نيز دو دختر خود را كه در عقد دو كافر بودند بعد از اسلام شوهرانشان به آنان بركرداند.[8]
در مقابل، عده اي از علماي شيعه وقوع چنين ازدواجي را محال دانسته‌اند و به عنوان نمونه شيخ مفيد كه وثاقتش، در پيش علماي فريقين ثابت شده است راوي و نقل كننده اين خبر را كه از طريق زبير بن بكار در منابع آمده است كاذب و از دشمنان سرسخت امير مؤمنان ـ عليه السلام ـ دانسته لذا به خبر او نمي‌توان اعتماد كرد. [9]
برخي از متون، روايت را طوري حكايت كرده‌اند كه عمر بعد از تزويج با ام كلثوم از دنيا رفت[10] ولي برخي براي او اولادي بنام زيد ذكر كرده‌اند. برخي نيز زيد و مادرش را در گذشتة دوره امام حسن ـ عليه السلام ـ دانسته‌اند ولي برخي از آنها گفته‌اند كه زيد قبل از مادرش از دنيا رفت. از جمله آشفتگي‌هاي متن اين روايت اختلاف در مقدار و نحوه پرداخت مهريه است.[11] بنابراين هيچ عاقل و مجتهدي اعم از شيعه و سنّي به اين خبر پر از تعارض اعتنا نمي‌كند روايتي كه متن آن تا اين حد آشفته و مضطرب باشد هرگز قابل قبول و استناد نيست. در بعضي از نقلها آمده است كه عمر با ام كلثوم ازدواج نمود ولي قبل از عروسي بدست ابولؤلؤ كشته شد و ام كلثوم با عون بن جعفر بن ابيطالب ازدواج نمود، اين خبر چون در منابع معتبر اهل سنت نيز آمده است قابل اطمينان مي‌نمايد.[12] چون مؤيدات ازدواج ام كلثوم با عون بسيار است از جمله روايتي كه امير المؤمنين از پيامبر نقل مي‌كند: «نظر النبي ـ صلّي الله عليه و آله ـ الي اولاد علي ـ عليه السلام ـ و جعفر ـ عليه السلام ـ و فرمود: دختران ما براي پسرانمان و پسرانمان براي دخترانمان مي باشند.[13] جريان ازدواج عون با ام كلثوم در قديميترين منابع اسلامي نيز آمده است[14] و شهرت بسيار زيادي دارد كه قابل انكار نيست.
بنابراين برخي از علما جريان ازدواج عمر با ام كلثوم را انكار كرده اند. برخي ديگر هر چند آن را انكار نكرده اند اما قائلند پيش از همبستر شدن عمر با ام كلثوم وي كشته شده است. و برخي ديگر آن را قبول كرده اند و قائلند كه تحت شرايط خاصي و ضرورت حضرت علي(ع) حاضر شده اند كه دخترشان به عقد عمر در آيد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. بحار الانوار، ج42، علامه مجلسي.
2. فاطمه زهرا، احمد رحماني همداني.
3. حضرت فاطمه و دختر ان آن حضرت: سيد هاشم رسولي محلاتي.
4. تاريخ ارشاد: شيخ مفيد.
5. منتهي الامال: شيخ عباس قمي.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . امين الاسلام طبرسي، اعلام الوري، ص 204، و رسائل الشريف، المرتضي، قم، دار القرآن، 1405، ج1، ص 290 ـ 291، و كليني، فروع كافي، ج 5، ص 346، و ج 1 و 2 و 6، ص 125.
[2] . ابن المغازلي، مناقب علي ابن ابيطالب، تهران، اسلاميه، ص 108، ابن اسحق، سيره، دكتر سهيل، قم، دفتر مطالعات، 68، ص 248.
[3] . يعقوبي، تاريخ، بيروت، دار صادر، 1379، ج2، ص 149.
[4] . مجلسي، بحار الانوار، تهران، اسلاميه، چ 2، 63، ج 42، ص 88.
[5] . همان، ص 106.
[6] . عبدالفتاح، مبدأ المقصود، علي بن ابيطالب، ترجمه طالقاني، ج اول، ص 388.
[7] . ر.ك: رسائل علميه، باب احكام نكاح.
[8] . آيتي، تاريخ پيامبر اسلام، تهران، دانشگاه، چ ششم، 1378، ص 344 و 225.
[9] . مجلسي، پيشين، به نقل مفيد.
[10] . عبدالفتاح عبدالمقصود، پيشين.
[11] . مجلسي، بحارالانوار، دار الوفاء، چ دوم، ج42، ص 88 و 107.
[12] . محمد بن اسحق، سيره، دكتر سهيل زكار، قم، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي، 1362، 1410، ص 250.
[13] . صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 393، باب الاكفاء.
[14] . مجلسي، پيشين، ص 91، به نقل از ابومحمد نوبختي در كتاب امامت و مناقب ابن شهر آشوب.
ذكر اين نكته به عنوان مقدمه لازم و ضروري است كه در اصل ازدواج عمر با ام كلثوم، ميان علما اختلاف است. برخي از بزرگان وقوع آن را مسلّم دانسته و قبول امير المؤمنين را از روي اجبار و حفظ آبرو و غيره... ذكر كرده‌اند. و گروهي از علماي شيعه وقوع چنين امري را محال دانسته‌اند و اصل اين جريان را ساختگي و از جمله دسيسه‌هاي دشمنان اهل بيت ـ عليهم السلام ـ مي‌دانند. هر كدام از منكرين و قائلين ادله‌اي بر مدعاي خويش اقامه كرده‌اند كه بدانها اشاره مي‌نماييم: 1. برخي روايات دلالت دارد كه مسأله ازدواج عمر با ام كلثوم از روي اجبار و تهديد بوده است.[1] بدين گونه كه: عمر از رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ شنيده بود كه در روز قيامت هر حسب و نسبي قطع مي شود مگر حسب و نسب من.[2]
روي اين اصل بود كه تصميم گرفت با يكي از اولاد زهرا ـ سلام الله عليها ـ ازدواج نمايد پس براي خواستگاري ام كلثوم فردي را به نزد علي(ع) فرستاد.[3] و حضرت در جواب او فرمودند او هنوز كوچك است و قادر بر امور خانه‌داري نيست، عمر تصور كرد كه امير المؤمنين بهانه آورده است. ناراحت شد و به عباس عموي علي متوسل شد و گفت دختر برادرزاده‌ات را خواستگاري كردم و علي بهانه آورد، اگر امتناع كنيد، به خدا قسم سقايت حج و زمزم را از شما خواهم گرفت و دو نفر شاهد اقامه خواهم كرد كه علي دزدي كرده و دست او را قطع خواهم كرد و آبرويش را خواهم ريخت، عباس بن عبدالمطلب جريان را براي علي نقل نمود و گفت امر ام كلثوم را به من واگذار و گرنه فتنه‌هايي پديد خواهد آمد، كه دامن همه را خواهد گرفت، لذا علي براي حفظ بسياري از مصالح تقيه نمود و امر دخترش را به عمويش عباس واگذار كرده و عباس ام كلثوم را به عقد عمر درآورد.[4] در تأييد اين قول رواياتي نيز از امام صادق(ع) نقل نموده‌اند:[5] و عده‌اي ضمن تأييد اين مطلب مي‌گويند عمر قبل از همبستر شدن با ام كلثوم بدست ابولؤلؤ كشته شد.[6] و علي دخترش را به خانه‌اش برگرداند. اگر اين اقوال صحت داشته باشد با عقايد شيعه منافاتي ندارد، به دلايل زير:
1. براي ازدواج گفتن شهادتين و نماز گزاردن به سوي كعبه و اقرار به اسلام كافي است، هر چند ازدواج با مسلمان غير شيعه كراهت دارد.[7]
2. اگر علي ـ عليه السلام ـ اين ازدواج را تأييد كرده باشد، به خاطر شرايط خاص و قرار گرفتن در محذوراتي بوده است. 3. پيامبر اكرم(ص) نيز دو دختر خود را كه در عقد دو كافر بودند بعد از اسلام شوهرانشان به آنان بركرداند.[8]
در مقابل، عده اي از علماي شيعه وقوع چنين ازدواجي را محال دانسته‌اند و به عنوان نمونه شيخ مفيد كه وثاقتش، در پيش علماي فريقين ثابت شده است راوي و نقل كننده اين خبر را كه از طريق زبير بن بكار در منابع آمده است كاذب و از دشمنان سرسخت امير مؤمنان ـ عليه السلام ـ دانسته لذا به خبر او نمي‌توان اعتماد كرد. [9]
برخي از متون، روايت را طوري حكايت كرده‌اند كه عمر بعد از تزويج با ام كلثوم از دنيا رفت[10] ولي برخي براي او اولادي بنام زيد ذكر كرده‌اند. برخي نيز زيد و مادرش را در گذشتة دوره امام حسن ـ عليه السلام ـ دانسته‌اند ولي برخي از آنها گفته‌اند كه زيد قبل از مادرش از دنيا رفت. از جمله آشفتگي‌هاي متن اين روايت اختلاف در مقدار و نحوه پرداخت مهريه است.[11] بنابراين هيچ عاقل و مجتهدي اعم از شيعه و سنّي به اين خبر پر از تعارض اعتنا نمي‌كند روايتي كه متن آن تا اين حد آشفته و مضطرب باشد هرگز قابل قبول و استناد نيست. در بعضي از نقلها آمده است كه عمر با ام كلثوم ازدواج نمود ولي قبل از عروسي بدست ابولؤلؤ كشته شد و ام كلثوم با عون بن جعفر بن ابيطالب ازدواج نمود، اين خبر چون در منابع معتبر اهل سنت نيز آمده است قابل اطمينان مي‌نمايد.[12] چون مؤيدات ازدواج ام كلثوم با عون بسيار است از جمله روايتي كه امير المؤمنين از پيامبر نقل مي‌كند: «نظر النبي ـ صلّي الله عليه و آله ـ الي اولاد علي ـ عليه السلام ـ و جعفر ـ عليه السلام ـ و فرمود: دختران ما براي پسرانمان و پسرانمان براي دخترانمان مي باشند.[13] جريان ازدواج عون با ام كلثوم در قديميترين منابع اسلامي نيز آمده است[14] و شهرت بسيار زيادي دارد كه قابل انكار نيست.
بنابراين برخي از علما جريان ازدواج عمر با ام كلثوم را انكار كرده اند. برخي ديگر هر چند آن را انكار نكرده اند اما قائلند پيش از همبستر شدن عمر با ام كلثوم وي كشته شده است. و برخي ديگر آن را قبول كرده اند و قائلند كه تحت شرايط خاصي و ضرورت حضرت علي(ع) حاضر شده اند كه دخترشان به عقد عمر در آيد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. بحار الانوار، ج42، علامه مجلسي.
2. فاطمه زهرا، احمد رحماني همداني.
3. حضرت فاطمه و دختر ان آن حضرت: سيد هاشم رسولي محلاتي.
4. تاريخ ارشاد: شيخ مفيد.
5. منتهي الامال: شيخ عباس قمي.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . امين الاسلام طبرسي، اعلام الوري، ص 204، و رسائل الشريف، المرتضي، قم، دار القرآن، 1405، ج1، ص 290 ـ 291، و كليني، فروع كافي، ج 5، ص 346، و ج 1 و 2 و 6، ص 125.
[2] . ابن المغازلي، مناقب علي ابن ابيطالب، تهران، اسلاميه، ص 108، ابن اسحق، سيره، دكتر سهيل، قم، دفتر مطالعات، 68، ص 248.
[3] . يعقوبي، تاريخ، بيروت، دار صادر، 1379، ج2، ص 149.
[4] . مجلسي، بحار الانوار، تهران، اسلاميه، چ 2، 63، ج 42، ص 88.
[5] . همان، ص 106.
[6] . عبدالفتاح، مبدأ المقصود، علي بن ابيطالب، ترجمه طالقاني، ج اول، ص 388.
[7] . ر.ك: رسائل علميه، باب احكام نكاح.
[8] . آيتي، تاريخ پيامبر اسلام، تهران، دانشگاه، چ ششم، 1378، ص 344 و 225.
[9] . مجلسي، پيشين، به نقل مفيد.
[10] . عبدالفتاح عبدالمقصود، پيشين.
[11] . مجلسي، بحارالانوار، دار الوفاء، چ دوم، ج42، ص 88 و 107.
[12] . محمد بن اسحق، سيره، دكتر سهيل زكار، قم، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي، 1362، 1410، ص 250.
[13] . صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 393، باب الاكفاء.
[14] . مجلسي، پيشين، ص 91، به نقل از ابومحمد نوبختي در كتاب امامت و مناقب ابن شهر آشوب.
