پرسش :

در آيه اول سوره يونس آمده است «تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكِيمِ» اين آيه چه ارتباطي با كل سوره يونس دارد؟ منظور از حكيم و حكمت چيست؟

پاسخ :
سوره يونس، از سوره هاي مكي است و بعد از سوره اسراء و قبل از سوره هود نازل شده است و به دو مسأله «مبدأ» و «معاد» تكيه فراواني دارد. منتها به مسائل وحي و مقام پيامبر، عظمت آفرينش، دل نبستن به دنيا، آمادگي روحي براي آخرت، بررسي زندگي پيامبران مانند حضرت نوح، موسي، يونس... پرداخته شد و به علت پرداختن به زندگي حضرت يونس ـ عليه السّلام ـ نام سوره را «يونس» نهادند.
ارتباط آيات
براي فهم و تفسير قرآن، توجه به قواعد و ملاكات تفسير ضروري به نظر مي رسد تا جايي كه بايد مفسر، قبل از هر چيز شناخت كافي از اين قواعد داشته باشد و الا دچار تفسير به رأي و تأويل نادرست قرآن مي گردد.
يكي از قواعد تفسير شناخت ارتباطات و قراين آيات است. و قرائن آيات اموري هستند كه به نحوي ارتباط لفظي يا معنوي با كلام داشته و در فهم مفاد كلام و درك مراد گوينده مؤثر باشد.
ارتباطات در آيات قرآن، از نظر بلندي و كوتاهي بسيار مختلف است بعضي از آنها داراي ارتباط صدوري يا پيوستگي در نزول هستند بعضي ديگر ارتباط موضوعي دارند و بعضي با آيات ديگر مستقل بيان شده اند.
ارتباط صدوري يعني؛ مجموعه اي از سخنان گوينده كه به صورت پي در پي و تتابع جمله ها و اقتران آنها به يكديگر از گوينده صادر شود. و ثمره آن، فهم بهتر و درك مراد جدي متكلم است مانند: سوره هاي كوچك قرآن كه نزول آنها دفعي بوده و با هم ارتباط دارند و به سياق و مراد آن پي برده مي شود.
امّا در بسياري از آيات و سوره ها، پراكنده و برخلاف ترتيب فعلي نازل شده است. به عنوان مثال؛ در سوره بقره آيه ناسخ (234) جلوتر از آيه منسوخ (240) قرار داده شده است با وجود اين، ارتباطي بين اين آيات نيست.[1] اين به معناي عدم هماهنگي و اختلاف در آيات نيست بلكه به معناي عدم پيوستگي در نزول و عدم انسجام در موضوعات است.
سوره يونس و ارتباط آيات:
قبل از آن كه به ارتباط و انسجام اين سوره بپردازيم لازم است به واژه حكيم و حكمت پرداخته شود:
واژه «حکم» به معناي اصلاح و قضاوت و داوري آمده است. «إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبادِ».[2] و «احكام» نيز به معني اتقان و استوار كردن معنا است. و واژه «حكمت» يك حالت و خصيصه درك و تشخيص است كه شخص به وسيله آن مي تواند حق و واقعيت را درك كند و مانع از فساد شود. و راغب در مفردات مي گويد: حكمت رسيدن به حق به واسطه علم و عقل است. اين واژه «20» بار در قرآن بيان شده است و در بيشتر موارد با واژه «كتاب» توأم است. و همچنين «حكيم» به معني «حكمت كردار» و كسي كه كار را از روي تشخيص و مصلحت انجام دهد مي باشد.[3] اين كلمه از اسماء حسني است و 97 بار در قرآن تكرار شده است و از اين 97 مرتبه 91 بار صفت خداوند سبحان آمده و در يك مرتبه صفت امر[4] آمده و 5 مرتبه صفت قرآن بيان شده است مانند؛ آل عمران/ 58، يس/ 1، يونس/ 1، لقمان/ 2، زخرف/ 4.
علامه طباطبايي درباره حكمت قرآن مي نويسد: حكمت.عبارت از معارف حقيقي و فروعات آن است. قرآن حكيم است زيرا كه حكمت و حقايق معارف در آن مستقر است.[5]
در قاموس قرآن آمده: قرآن حكيم است يعني از روي تشخيص دستور مي دهد و محكم كار و حكمت كردار است.[6]
با توجه به معناي لغوي «حكيم» كه هم وصف خداوند و هم وصف قرآن آمد، روشن شده كه آيات قرآن داراي آن چنان مستحکم است كه هر گونه باطل و خرافه و هزل را از خود دور مي سازد. جز حق نمي گويد؛ و جز به راه حق دعوت نمي كند.[7] به طور كل مي توان گفت: در آيه فوق قاعده كليي براي تمام سوره ها و آيات بيان شده است كه هيچ يك از آيات مورد ترديد و شك قرار نگيرد. چون استوار، محكم و متقن بيان شده است. در نتيجه آيه اول سوره يونس با تمام سوره ها حتي سوره يونس ارتباط برون محتوايي دارد.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. تفسير نمونه، مكارم شيرازي، ج 8، ص 215.
2. تفسير الميزان، علامه طباطبايي، ذيل آيه اول سوره يس.
3. سيد علي اكبر قرشي، قاموس قرآن، ماده «حكم».
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ر.ك: رجبي، محمود، روش شناسي تفسير قرآن، تهران، انتشارات سمت، 1379، چاپ اول، ص 133ـ118.
[2] . غافر/ 48.
[3] . قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، تهران،‌ دارالكتب الاسلاميه، ذيل ماده «حكم».
[4] . دخان/ 4.
[5] . طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، قم، انتشارات اسراء، ذيل آيه اول سوره يس.
[6] . قاموس قرآن، همان.
[7] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج 8، ص 215.