پرسش :
تقلید از مجتهد از چه زمانی شروع شده است؟ آیا در زمان پیامبر (ص) و ائمه(ع) نیز مطرح بوده است؟
پاسخ :
مراجعه به فقیه و اسلام شناس، جهت آگاهی به احکام الهی و اطمینان نسبت به درستی اعمال ، ریشه در تاریخ صدر اسلام و عصر ائمه(ع) دارد و طبق نظر برخی از بزرگان ، دو آیه در این زمینه نازل شده است؛ آنجا که خداوند متعال می فرماید: «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» ؛ «اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید». هر چند «اهل ذکر» در روایات به امامان (ع) – که مصداق بارز و کامل آیه هستند- تفسیر شده است؛ ولی شأن نزول و مورد، کلیت آیه را تخصیص نمی زند و محدود به آنان نمی سازند و شامل هر اهل خبره ای می گردد و فقیهان نیز از جمله آنها هستند.
در جای دیگر می فرماید:«و ما کان المؤمنون لینفروا کافه فلو لا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون»؛
«شایسته نیست مومنان همگی [به سوی میدان جهاد] کوچ کنند، چرا از هر گروهی، طایفه ای از آنان کوچ نمی کنند[و طایفه ای بمانند] تا در دین [و معارف و احکام اسلام] آگاهی پیدا کنند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود آنها، را انذار نمایند تا [از مخالفت فرمان پروردگار] بترسند و خودداری کنند».
تردیدی نیست که «تفقه» در این آیه، مفهومی گسترده دارد و شامل معارف و احکام اسلام- اعم از اصول و فروع دین- می شود. از سوی دیگر مردم به پذیرش سخنان این گروه- که در حوزه دین تربیت و پرورش یافته اند- دعوت شده اند و این همان رجوع به فقیه و اهل خبره است.
رسول (ص) برخی از صحابه را برای تبلیغ و تعلیم احکام دین، به سرزمین های اطراف می فرستاد.مصعب بن عمیر و معاذ بن جبل از نمونه های بارز آنان به شمار می آیند.آن حضرت می فرمود:«از افتا بدون علم خودداری کنید که لعن فرشتگان را به دنبال خواهد داشت». این امر نشانگر آن است که فتوا دادن از سوی مفتی و فقیه و تقلید و پیروی کردن از طرف مردم، در عصر پیامبر(ص) مطرح بوده است و رجوع به فقیه پس از رحلت آن حضرت نیز همانند گذشته، ادامه داشت تا آنکه در دوران امام باقر و امام صادق(ع) ، فزونی گرفت. فقیهان بی شماری در مکتب آن دو بزرگوار ، تربیت و پرورش یافتند و به منظور احیا و تعلیم احکام، به شهرهای مختلف کوچ کردند و بسیاری از مردم- که شیفته و تشنه معارف و احکام الهی بودند و در نقاط دور دست زندگی می کردند و دستشان از اهل بیت کوتاه بود- به سراغ آنان می رفتند و مسائل خود را از ایشان می پرسیدند و از علم بی کران ائمه(ع) سیراب می گشتند. این همان «تقلید» است که به نمونه هایی از آن اشاره می شود:
1- حضرت باقر(ع) به ابان بن تغلب می فرماید:«اجلس فی مسجد المدینه و افت الناس فانی احب ان اری فی شیعتی مثلک»؛ «در مسجد مدینه بنشین و به مردم فتوا بده؛ زیرا دوست دارم در میان شیعیانم کسانی همچون تو باشند».
2- شعیب عقرقوقی می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم:«ربما احتجنا ان نسال عن الشی فمن نسأل»؛ «گاهی ما می خواهیم سوال و مشکل دینی خود را از کسی بپرسیم (و به شما به جهت دوری راه یا حالت تقیه و.... دسترسی نداریم) ، شما بگویید به چه کسی رجوع کرده و سخن او را بپذیریم؟»
حضرت در جواب فرمود:«علیک بالاسدی یعنی ابا بصیر»؛ یعنی، شما می توانید به ابوبصیر مراجعه کنید.
این امر به همین شکل در عصر امامان بعد نیز تا زمان غیبت صغرا حضرت مهدی (عج) ادامه یافت.
3- حسن بن علی بن یقطین می گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم:«لا اکاد اصل الیک اسالک عن کل ما احتاج الیه من معالم دینی. افیونس بن عبدالرحمان ثقه اخذ منه ما احتاج الیه من معالم دینی فقال نعم» ؛ «من نمی دانم به جهت هر مشکل دینی که برایم پیش می آید، از شما سوال کنم! پس آیا یونس بن عبدالرحمان ثقه و راستگو است و می توانم پاسخ نیازهای دینی خود را از او دریافت کنم؟ حضرت فرمود: آری»
4- حضرت مهدی (عج) در توقیع شریف و معروف خود به اسحاق بن یعقوب –به عنوان یک قاعده کلی- این چنین می نگارد:«... و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله علیهم»؛
«در پیشامدهایی که رخ می دهد، به راویان احادیث ما(فقها) مراجعه کنید که آنها حجت من برشمایند و من حجت خدا بر ایشان».
بر اساس این توقیع و دیگر روایات ، مساله رجوع به فقیه در عصر غیبت کبری، شکل دیگری به خود گرفت و دو راه «اجتهاد» و «تقلید» مصطلح به وجود آمد و فقیهان و مجتهدان جامع شرایط، مسوولیت افتا و پاسخ گویی را به عهده گرفتند و خلأ و مشکل عدم دسترسی به امام معصوم را با حضور خود در عرصه اجتماع پر کردند. این امر تاکنون ادامه دارد و خواهد داشت؛ چنان که شیخ طوسی می گوید: «من شیعه امامی را از زمان حضرت علی(ع) تا کنون (قرن پنجم هجری) این گونه یافتم که پیوسته سراغ فقیهان خود رفته و در احکام و عبادات خود ، از آنان استفتا می کردند و بزرگان آنان نیز پاسخ و راه عمل به فتوا را به آنان نشان می دادند».
مراجعه به فقیه و اسلام شناس، جهت آگاهی به احکام الهی و اطمینان نسبت به درستی اعمال ، ریشه در تاریخ صدر اسلام و عصر ائمه(ع) دارد و طبق نظر برخی از بزرگان ، دو آیه در این زمینه نازل شده است؛ آنجا که خداوند متعال می فرماید: «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» ؛ «اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید». هر چند «اهل ذکر» در روایات به امامان (ع) – که مصداق بارز و کامل آیه هستند- تفسیر شده است؛ ولی شأن نزول و مورد، کلیت آیه را تخصیص نمی زند و محدود به آنان نمی سازند و شامل هر اهل خبره ای می گردد و فقیهان نیز از جمله آنها هستند.
در جای دیگر می فرماید:«و ما کان المؤمنون لینفروا کافه فلو لا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون»؛
«شایسته نیست مومنان همگی [به سوی میدان جهاد] کوچ کنند، چرا از هر گروهی، طایفه ای از آنان کوچ نمی کنند[و طایفه ای بمانند] تا در دین [و معارف و احکام اسلام] آگاهی پیدا کنند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود آنها، را انذار نمایند تا [از مخالفت فرمان پروردگار] بترسند و خودداری کنند».
تردیدی نیست که «تفقه» در این آیه، مفهومی گسترده دارد و شامل معارف و احکام اسلام- اعم از اصول و فروع دین- می شود. از سوی دیگر مردم به پذیرش سخنان این گروه- که در حوزه دین تربیت و پرورش یافته اند- دعوت شده اند و این همان رجوع به فقیه و اهل خبره است.
رسول (ص) برخی از صحابه را برای تبلیغ و تعلیم احکام دین، به سرزمین های اطراف می فرستاد.مصعب بن عمیر و معاذ بن جبل از نمونه های بارز آنان به شمار می آیند.آن حضرت می فرمود:«از افتا بدون علم خودداری کنید که لعن فرشتگان را به دنبال خواهد داشت». این امر نشانگر آن است که فتوا دادن از سوی مفتی و فقیه و تقلید و پیروی کردن از طرف مردم، در عصر پیامبر(ص) مطرح بوده است و رجوع به فقیه پس از رحلت آن حضرت نیز همانند گذشته، ادامه داشت تا آنکه در دوران امام باقر و امام صادق(ع) ، فزونی گرفت. فقیهان بی شماری در مکتب آن دو بزرگوار ، تربیت و پرورش یافتند و به منظور احیا و تعلیم احکام، به شهرهای مختلف کوچ کردند و بسیاری از مردم- که شیفته و تشنه معارف و احکام الهی بودند و در نقاط دور دست زندگی می کردند و دستشان از اهل بیت کوتاه بود- به سراغ آنان می رفتند و مسائل خود را از ایشان می پرسیدند و از علم بی کران ائمه(ع) سیراب می گشتند. این همان «تقلید» است که به نمونه هایی از آن اشاره می شود:
1- حضرت باقر(ع) به ابان بن تغلب می فرماید:«اجلس فی مسجد المدینه و افت الناس فانی احب ان اری فی شیعتی مثلک»؛ «در مسجد مدینه بنشین و به مردم فتوا بده؛ زیرا دوست دارم در میان شیعیانم کسانی همچون تو باشند».
2- شعیب عقرقوقی می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم:«ربما احتجنا ان نسال عن الشی فمن نسأل»؛ «گاهی ما می خواهیم سوال و مشکل دینی خود را از کسی بپرسیم (و به شما به جهت دوری راه یا حالت تقیه و.... دسترسی نداریم) ، شما بگویید به چه کسی رجوع کرده و سخن او را بپذیریم؟»
حضرت در جواب فرمود:«علیک بالاسدی یعنی ابا بصیر»؛ یعنی، شما می توانید به ابوبصیر مراجعه کنید.
این امر به همین شکل در عصر امامان بعد نیز تا زمان غیبت صغرا حضرت مهدی (عج) ادامه یافت.
3- حسن بن علی بن یقطین می گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم:«لا اکاد اصل الیک اسالک عن کل ما احتاج الیه من معالم دینی. افیونس بن عبدالرحمان ثقه اخذ منه ما احتاج الیه من معالم دینی فقال نعم» ؛ «من نمی دانم به جهت هر مشکل دینی که برایم پیش می آید، از شما سوال کنم! پس آیا یونس بن عبدالرحمان ثقه و راستگو است و می توانم پاسخ نیازهای دینی خود را از او دریافت کنم؟ حضرت فرمود: آری»
4- حضرت مهدی (عج) در توقیع شریف و معروف خود به اسحاق بن یعقوب –به عنوان یک قاعده کلی- این چنین می نگارد:«... و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله علیهم»؛
«در پیشامدهایی که رخ می دهد، به راویان احادیث ما(فقها) مراجعه کنید که آنها حجت من برشمایند و من حجت خدا بر ایشان».
بر اساس این توقیع و دیگر روایات ، مساله رجوع به فقیه در عصر غیبت کبری، شکل دیگری به خود گرفت و دو راه «اجتهاد» و «تقلید» مصطلح به وجود آمد و فقیهان و مجتهدان جامع شرایط، مسوولیت افتا و پاسخ گویی را به عهده گرفتند و خلأ و مشکل عدم دسترسی به امام معصوم را با حضور خود در عرصه اجتماع پر کردند. این امر تاکنون ادامه دارد و خواهد داشت؛ چنان که شیخ طوسی می گوید: «من شیعه امامی را از زمان حضرت علی(ع) تا کنون (قرن پنجم هجری) این گونه یافتم که پیوسته سراغ فقیهان خود رفته و در احکام و عبادات خود ، از آنان استفتا می کردند و بزرگان آنان نیز پاسخ و راه عمل به فتوا را به آنان نشان می دادند».
.jpg "عامل مصیبت های انسان کیست؟ خویشتن یا خدا یا شیطان!؟")
