پرسش :
اگر كسي بخواهد خدايي شود بايد چه كارهايي را انجام دهد و راه و روش خدايي شدن چيست؟
پاسخ :
درپاسخ اين سوال به نكاتي اشاره مي كنيم
الف) شناخت خدا و پرستش او:
گفتني است كه جوهرة انساني در عبوديت و بندگي خدا نهفته است و انسان بدون عبادت، امتيازي بر ساير حيوانات ندارد و تنها از امتيازات تكويني برخوردار است، بدون اينكه حق آنها را ادا كرده باشد. كسي كه از عبادت خدا خودداري كند در حقيقت راه كمال انساني را بر خويش مسدود كرده است، چرا كه رسيدن به كمال انساني تنهااز اين طريق ميسر است. و اگر شيوة زندگي مردان بزرگ را مورد توجه قرار دهيم، خواهيم ديد كه از اصول جدا ناشدني زندگي آنان، بندگي خداست و اينكه مطيع اوامر الهي باشند و دستورات الهي را با نيت خالص انجام دهند و در مقابل دستورات الهي استكبار و خود رأيي نداشته باشند و حلال و حرام خدا را در نظر داشته باشند.[1]
ب) ايمان به پيامبر و اعتراف به رسالت او:
اگر ايمان به پيامبر و رسالت او در ما وجود داشته باشد و تقويت شود، باعث نجات ما از انحرافات و شبههها ميگردد زيرا فرمان پيامبر همان فرمان خداوند است و رمز نجات انسان در اطاعت از فرمايش خداوند و پيامبر گرامي اسلام حضرت محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ است و احكامي كه توسط پيامبر آورده شده و ابلاغ شده تأمين كننده سعادت انسان در دنيا و آخرت است.[2]
ج) ايمان به روز قيامت و علاقه به اهل بيت و امام معصوم ـ عليهم السلام ـ :
اگر انسان بخواهد به قلههاي معرفت نائل آيد و از نظر اعتقادي سالم باشد بايد بداند كه قيامت و روز جزائي در كار است و روزي انسانها براي عرضة اعمال خود در دادگاه عدل الهي حاضر ميشوند و هر كس در آن روز به مجازات عمل خود نائل مي‌شود. و بايد ايمان و اعتقاد به امامان معصوم و عترت پيامبر ـ عليهم السّلام ـ داشته باشد و آنان را دوست بدارد و به فرمايشات نوراني آنان گوش داده و عمل نمايد زيرا كه به فرموده پيامبر گرامي اسلام تنها راه نجات عمل به قرآن و فرمايش اهل بيت پيامبر ـ عليهم السلام ـ است. و لذا پيامبر گرامي اسلام در ضمن حديث شريف بيان فرموده كه: «اِني تارك فيكم الثقلين كِتابَ الله و عترتي لإن تمسكتُم بهما لن تضلوا مِن بعدي ابداً؛ من دو چيز گرانبها و ارزشمند به يادگار ميگذارم، قرآن كريم و اهل بيت و هر كس به آنان عمل كنند هرگز گمراه نميشود».[3]
د) احياي فضائل در وجود خود:
براي رسيدن به فضائل اخلاقي بايد كارهايي را انجام داد كه در اينجا به مصاديق چندي اشاره مي‌شود.
1. ذكر خدا: يكي از راههاي رسيدن به قرب الهي و فضائل عالي، ذكر و ياد خداست و ذكر خدا در نماز و دعا تجلي پيدا ميكند و اگر انسان به نماز و دعا اهميت دهد و با حضور دل آنها را انجام دهد يك نورانيت و صفائي در دلش ايجاد مي‌شود و از طرفي اين نماز و دعا باعث مي‌شود كه از معصيت دوري كند و مقرب درگاه الهي گردد.
2. روزه: يكي از عبادات بزرگ كه در تزكيه و تهذيب نفس و خودسازي آثار فراواني دارد روزه است و در فضيلت آن احاديث زيادي وارد شده است. رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «روزه سپري است براي حفظ از آتش دوزخ».[4]
3. صداقت و راستي: يكي از فضائل اخلاقي كه نقش بزرگي در سازندگي انسان دارد صداقت در عمل و گفتار است به همين جهت خداوند فرمان ميدهد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ؛ اي كساني كه ايمان آوردهايد از خدا بترسيد و با صادقان باشيد.»[5]
صداقت منشأ خير و بركت و پاكي است و دروغ منشأ زشتيها و مشكلات. و كسي كه آلوده به زشتيها باشد نميتواند به قرب الهي نائل آيد و محبت الهي در دلش ايجاد نميشود.
امام صادق ـ عليه السلام ـ فرموند: «مُن صَدَقَ لِسانُهُ زكي عَمَلُهْ؛ كسي كه زبان راست گويي داشته باشد عملش پاك مي‌شود».[6]
4. صبر و مقاومت: يكي ديگر از عواملي كه در سازندگي انسان نقش بسزايي دارد، شكيبايي در برابر مشكلات است؛ زيرا بر اثر صبر روح آدمي قوي مي‌شود و در نتيجه سختيهاي روزگار او را از پاي در نميآورد، بلكه چون كوهي استوار از عهدة امتحانات الهي پيروزمندانه بر ميآيد و سرانجام ميتواند به قرب الهي دست يابد. البته صبر به معناي تن دادن به خواري و خفت و تسليم شدن در برابر مشكلات نيست. از اين رو بسياري از عالمان اخلاق براي صبر سه شاخه ذكر كردهاند كه در حقيقت برگرفته از روايات است:
الف. صبر و مقاومت در مقام اطاعت دستورهاي الهي.
ب. شكيبايي در برابر انگيزههاي گناه و شهوات سركش.
ج. استواري و صبوري به هنگام نزول مصيبت.[7]
5. اخلاص در عقيده و عمل: يكي از عوامل تهذيب نفس اخلاص است. اخلاص يعني هر گفتار و هر كرداري كه شخص انجام ميدهد تنها و تنها براي پروردگار جهان باشد. هر عبادتي كه چنين نباشد اخلاص در آن نيست. مثلاً اگر نماز بخواند و قصدش اين باشد كه مردم او را ببينند و از او تعريف كنند، اين عمل فايدهاي ندارد. امام علي ـ عليه السلام ـ فرمودهاند: «اِمارات السَعادةِ إِخلاصُ العَمَلِ؛ اخلاص در عمل از علايم سعادت است».[8]
6. حسن خلق: يكي از راههاي خودسازي اين است كه هرگاه نفس غضب كرد و افسار گسيخت؛ آن را رام كند و به آرامش دعوت كند. چه اگر نفس آدمي سركشي كند، خانمانها را بر باد ميدهد و انسان بداخلاق دين خود را تباه ميسازد و لذا انسان مؤمن بايد سعي كند اخلاق نيكو و محبت آميز با خانواده و هم نوعان داشته باشد.[9] پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: «اكثر ما يدخل الناس الجنةَ تقوي الله و حسن الخلق؛ بيشتر چيزي كه مردم را وارد بهشت ميكند تقوي و حسن خلق است».[10]
7. انجام نوافل مخصوصاً انجام نمازهاي مستحبي و بالخصوص نماز شب آثار و بركات خاصي در خودسازي و تزكيه درون دارد و بيشتر علماي ما كه به مقامات عالي معرفتي رسيده‌اند به خاطر نماز شب‌ها و انجام امور مستحب بوده است.
منابع براي مطالعه بيشتر:
1. سيد يوسف ابراهيميان آملي، خودشناسي در تربيت اسلامي، ناشر مؤلف، 1378، ج 1 و 2 و 3.
2. محمد تقي مصباح يزدي، ره توشه، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1375، ج 1 و 2.
3. محمد حسن آموزگار، اسلام و تزكيه نفس، انتشارات انجمن اولياء و مربيان، 1381.
4. فريده مصطفوي و همكاران، روش خودسازي، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1380.
5. چهل حديث امام خميني (ره)، كتاب بسيار ارزشمندي است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد تقي مصباح يزدي، ره توشه، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1375، ج 1، ص 21.
[2] . همان منبع، ص 25.
[3] . همان منبع، ص 26.
[4] . حر عاملي، وسائل الشيعه، انتشارات احياء التراث العربي، لبنان، 1403 ق، ج 7، ص 289.
[5] . توبه، 119.
[6] . ميزان الحكمة، ج 5، ص 286، انتشارات مكتب الاعلام الاسلامي، 1362.
[7] . فريده مصطفوي، روش خودسازي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1380، ص 116ـ80.
[8] . عبدالواحد آمري، غرر الحكم، (بي‌جا)، 1337، ص 43.
[9] . فريده مصطفوي، روش خودسازي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1380، ص 197.
[10] . عباس قمي، ترجمة سفينة البحار، مترجم: محمد باقر ساعدي، (بي‌جا)، 1400 ق، ج 1، ص 410.
درپاسخ اين سوال به نكاتي اشاره مي كنيم
الف) شناخت خدا و پرستش او:
گفتني است كه جوهرة انساني در عبوديت و بندگي خدا نهفته است و انسان بدون عبادت، امتيازي بر ساير حيوانات ندارد و تنها از امتيازات تكويني برخوردار است، بدون اينكه حق آنها را ادا كرده باشد. كسي كه از عبادت خدا خودداري كند در حقيقت راه كمال انساني را بر خويش مسدود كرده است، چرا كه رسيدن به كمال انساني تنهااز اين طريق ميسر است. و اگر شيوة زندگي مردان بزرگ را مورد توجه قرار دهيم، خواهيم ديد كه از اصول جدا ناشدني زندگي آنان، بندگي خداست و اينكه مطيع اوامر الهي باشند و دستورات الهي را با نيت خالص انجام دهند و در مقابل دستورات الهي استكبار و خود رأيي نداشته باشند و حلال و حرام خدا را در نظر داشته باشند.[1]
ب) ايمان به پيامبر و اعتراف به رسالت او:
اگر ايمان به پيامبر و رسالت او در ما وجود داشته باشد و تقويت شود، باعث نجات ما از انحرافات و شبههها ميگردد زيرا فرمان پيامبر همان فرمان خداوند است و رمز نجات انسان در اطاعت از فرمايش خداوند و پيامبر گرامي اسلام حضرت محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ است و احكامي كه توسط پيامبر آورده شده و ابلاغ شده تأمين كننده سعادت انسان در دنيا و آخرت است.[2]
ج) ايمان به روز قيامت و علاقه به اهل بيت و امام معصوم ـ عليهم السلام ـ :
اگر انسان بخواهد به قلههاي معرفت نائل آيد و از نظر اعتقادي سالم باشد بايد بداند كه قيامت و روز جزائي در كار است و روزي انسانها براي عرضة اعمال خود در دادگاه عدل الهي حاضر ميشوند و هر كس در آن روز به مجازات عمل خود نائل مي‌شود. و بايد ايمان و اعتقاد به امامان معصوم و عترت پيامبر ـ عليهم السّلام ـ داشته باشد و آنان را دوست بدارد و به فرمايشات نوراني آنان گوش داده و عمل نمايد زيرا كه به فرموده پيامبر گرامي اسلام تنها راه نجات عمل به قرآن و فرمايش اهل بيت پيامبر ـ عليهم السلام ـ است. و لذا پيامبر گرامي اسلام در ضمن حديث شريف بيان فرموده كه: «اِني تارك فيكم الثقلين كِتابَ الله و عترتي لإن تمسكتُم بهما لن تضلوا مِن بعدي ابداً؛ من دو چيز گرانبها و ارزشمند به يادگار ميگذارم، قرآن كريم و اهل بيت و هر كس به آنان عمل كنند هرگز گمراه نميشود».[3]
د) احياي فضائل در وجود خود:
براي رسيدن به فضائل اخلاقي بايد كارهايي را انجام داد كه در اينجا به مصاديق چندي اشاره مي‌شود.
1. ذكر خدا: يكي از راههاي رسيدن به قرب الهي و فضائل عالي، ذكر و ياد خداست و ذكر خدا در نماز و دعا تجلي پيدا ميكند و اگر انسان به نماز و دعا اهميت دهد و با حضور دل آنها را انجام دهد يك نورانيت و صفائي در دلش ايجاد مي‌شود و از طرفي اين نماز و دعا باعث مي‌شود كه از معصيت دوري كند و مقرب درگاه الهي گردد.
2. روزه: يكي از عبادات بزرگ كه در تزكيه و تهذيب نفس و خودسازي آثار فراواني دارد روزه است و در فضيلت آن احاديث زيادي وارد شده است. رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «روزه سپري است براي حفظ از آتش دوزخ».[4]
3. صداقت و راستي: يكي از فضائل اخلاقي كه نقش بزرگي در سازندگي انسان دارد صداقت در عمل و گفتار است به همين جهت خداوند فرمان ميدهد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ؛ اي كساني كه ايمان آوردهايد از خدا بترسيد و با صادقان باشيد.»[5]
صداقت منشأ خير و بركت و پاكي است و دروغ منشأ زشتيها و مشكلات. و كسي كه آلوده به زشتيها باشد نميتواند به قرب الهي نائل آيد و محبت الهي در دلش ايجاد نميشود.
امام صادق ـ عليه السلام ـ فرموند: «مُن صَدَقَ لِسانُهُ زكي عَمَلُهْ؛ كسي كه زبان راست گويي داشته باشد عملش پاك مي‌شود».[6]
4. صبر و مقاومت: يكي ديگر از عواملي كه در سازندگي انسان نقش بسزايي دارد، شكيبايي در برابر مشكلات است؛ زيرا بر اثر صبر روح آدمي قوي مي‌شود و در نتيجه سختيهاي روزگار او را از پاي در نميآورد، بلكه چون كوهي استوار از عهدة امتحانات الهي پيروزمندانه بر ميآيد و سرانجام ميتواند به قرب الهي دست يابد. البته صبر به معناي تن دادن به خواري و خفت و تسليم شدن در برابر مشكلات نيست. از اين رو بسياري از عالمان اخلاق براي صبر سه شاخه ذكر كردهاند كه در حقيقت برگرفته از روايات است:
الف. صبر و مقاومت در مقام اطاعت دستورهاي الهي.
ب. شكيبايي در برابر انگيزههاي گناه و شهوات سركش.
ج. استواري و صبوري به هنگام نزول مصيبت.[7]
5. اخلاص در عقيده و عمل: يكي از عوامل تهذيب نفس اخلاص است. اخلاص يعني هر گفتار و هر كرداري كه شخص انجام ميدهد تنها و تنها براي پروردگار جهان باشد. هر عبادتي كه چنين نباشد اخلاص در آن نيست. مثلاً اگر نماز بخواند و قصدش اين باشد كه مردم او را ببينند و از او تعريف كنند، اين عمل فايدهاي ندارد. امام علي ـ عليه السلام ـ فرمودهاند: «اِمارات السَعادةِ إِخلاصُ العَمَلِ؛ اخلاص در عمل از علايم سعادت است».[8]
6. حسن خلق: يكي از راههاي خودسازي اين است كه هرگاه نفس غضب كرد و افسار گسيخت؛ آن را رام كند و به آرامش دعوت كند. چه اگر نفس آدمي سركشي كند، خانمانها را بر باد ميدهد و انسان بداخلاق دين خود را تباه ميسازد و لذا انسان مؤمن بايد سعي كند اخلاق نيكو و محبت آميز با خانواده و هم نوعان داشته باشد.[9] پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: «اكثر ما يدخل الناس الجنةَ تقوي الله و حسن الخلق؛ بيشتر چيزي كه مردم را وارد بهشت ميكند تقوي و حسن خلق است».[10]
7. انجام نوافل مخصوصاً انجام نمازهاي مستحبي و بالخصوص نماز شب آثار و بركات خاصي در خودسازي و تزكيه درون دارد و بيشتر علماي ما كه به مقامات عالي معرفتي رسيده‌اند به خاطر نماز شب‌ها و انجام امور مستحب بوده است.
منابع براي مطالعه بيشتر:
1. سيد يوسف ابراهيميان آملي، خودشناسي در تربيت اسلامي، ناشر مؤلف، 1378، ج 1 و 2 و 3.
2. محمد تقي مصباح يزدي، ره توشه، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1375، ج 1 و 2.
3. محمد حسن آموزگار، اسلام و تزكيه نفس، انتشارات انجمن اولياء و مربيان، 1381.
4. فريده مصطفوي و همكاران، روش خودسازي، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1380.
5. چهل حديث امام خميني (ره)، كتاب بسيار ارزشمندي است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد تقي مصباح يزدي، ره توشه، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1375، ج 1، ص 21.
[2] . همان منبع، ص 25.
[3] . همان منبع، ص 26.
[4] . حر عاملي، وسائل الشيعه، انتشارات احياء التراث العربي، لبنان، 1403 ق، ج 7، ص 289.
[5] . توبه، 119.
[6] . ميزان الحكمة، ج 5، ص 286، انتشارات مكتب الاعلام الاسلامي، 1362.
[7] . فريده مصطفوي، روش خودسازي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1380، ص 116ـ80.
[8] . عبدالواحد آمري، غرر الحكم، (بي‌جا)، 1337، ص 43.
[9] . فريده مصطفوي، روش خودسازي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1380، ص 197.
[10] . عباس قمي، ترجمة سفينة البحار، مترجم: محمد باقر ساعدي، (بي‌جا)، 1400 ق، ج 1، ص 410.
