پرسش :
چرا خداوند بعضى حاجات انسان را به سرعت اجابت مىكند و بعضى را اجابت نمىكند؟
پاسخ :
علامه طباطبايى (ره) با استفاده از دو آيه شريفه (وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ)(1) و آيه (ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ)(2) استفاده مىفرمايند كه در استجابت دعا دو چيز معتبر است:
يكم) دعوت، خواستن و طلب باشد، آن هم به راستى و صداقت نه كه اين لقلقه زبان باشد كه لفظ «ادعو» آن را مىرساند.
دوم) فقط از خداوند بخواهد كه لفظ «عنّى» همين را مىفهماند. بنابراين اگر به يك سبب از هزاران اسباب خارجى اعتماد كند، از خدا نخواسته و در اين جا «عنّى» محقق نشده است»(3) و خداوند قول نداده كه اگر از ديگران چيزى خواستيد، آن را مستجاب كند.
حال در هر دعايى اين دو شرط مهم تحقق داشته باشد، اجابت حتمى است و اگر هر يك از اين دو شرط نباشند در حقيقت دعايى نيست لاجرم خداوند استجابت آن را تضمين نفرموده است بلكه اگر كسى از غير خدا چيزى بخواهد، خداوند او را به غير خود واگذار مىفرمايد.
يك. موانع استجابت دعا
اهل بيت عصمت و طهارت- كه مفسران قرآن كريم هستند- براى استجابت دعا موانعى را ذكر نمودهاند كه به بعضى از آنها اشاره مىكنيم.
1. 1. غفلت قلب
دعا يعنى درخواست از خداى متعال براى برآورده ساختن حاجتى مىباشد و طبيعى است كه اين ارتباط در صورتى مؤثر است كه فقط ظاهر دعا مورد توجه نباشد، بلكه در باطن انسان توجه به خدا و تضرع به پيشگاه او شكل بگيرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اكرم (ص) مىفرمايد: «اعلموا ان الله لا يقبل دعاءً عن قلب غافل» «بدانيد كه خداوند دعائى كه از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمىكند».(4)
در واقع خداى متعال اين گونه بندگان خود را تأديب و تربيت مىكند تا از راه خطا بازگشته و مسير صحيح هدايت الهى را در زندگى خود انتخاب كنند.
1. 2. منافات داشتن با حكمت الهى
خداى متعال بر اساس حكمت خود، اين عالم را طبق قوانين خاص اداره مىكند و هيچگاه، اين قوانين را نقض نمىكند. بنابراين استجابت دعا بايد از مسير قوانين و سنن الهى جريان يابد و اگر دعايى نقض كننده اين مطلب باشد، مستجاب نمىشود زيرا خداى متعال فقط كريم نيست بلكه حكيم نيز هست و هيچ صفتى از صفات او، صفت ديگرش را نقض نمىكند.
امام على (ع) مىفرمايد: «ان الله سبحانه لا ينقض حكمته فلذلك لا يقع الاجابة فى كل دعوة» «خداوند سبحان حكمت خويش را نقض نمىكند بنابراين هر دعايى را مستجاب نمىسازد».(5)
1. 3. عدم مصلحت
در ضمن شمارش علل گوناگونى كه باعث مىشود حاجات انسان سريعاً اجابت نشود، يكى از مهمترين آنها اين است كه گاهى انسان از خداوند چيزهايى را درخواست مىنمايد و فكر مىكند اجابت آن به نفع او مىباشد حال آنكه در واقع اجابت آن درخواست به ضرر او است. اين حرف، اشاره به آيه 216 سوره «بقره» دارد كه مىفرمايد: (عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ) «چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد حال آنكه خير شما در آن است و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرّ شما در آن است». و همه اينها به خاطر جهل و يا محدوديتهايى است كه در انسان وجود دارد.
1. 4. گناهان اجتماعى
گناهان اجتماعى- مثل ترك امر به معروف و نهى از منكر- باعث عدم اجابت دعا است. پيامبر اكرم (ص) فرمودند: «اگر امر به معروف و نهى از منكر را ترك كنيد، بدترين شما بر شما چيره خواهند شد، آن گاه نيكان شما دست به دعا برمىدارند، ولى اجابت نمىشود».
دو. آداب دعا
در روايات نورانى معصومين (ع) امورى به عنوان آداب دعا بيان شده كه رعايت آنها مىتواند در استجابت دعا مؤثر باشد.
2. 1. اصرار در دعا
يكى از عواملى كه سبب استجابت دعا مىگردد، اصرار در دعا است خداى متعال بنا به دلايلى گاهى اوقات دعاى بنده خويش را سريعاً ا جابت نمىكند حال يا به علت گناهى كه انجام داده و بايد توبه كند و يا به علت عدم وجود شرايط لازم و نياز به فرصت براى استجابت دعا از مجراى طبيعى و يا به جهت اينكه خداى متعال مىخواهد بندهاش، ارتباط خود را با او بيشتر كند و به درگاه او توجه زيادتر داشته باشد. بنابراين اصرار در دعا خود مىتواند عاملى در استجابت دعا محسوب شود و خود اصرار ورزيدن در دعا، موجب خشنودى خداوند متعال است.
امام باقر (ع) مىفرمايد: «ان
الله عزوجل كره الحاح الناس بعضهم على بعض فى المسأله و أحب ذلك لنفسه» «بدرستى كه خداوند متعال كراهت دارد از اصرار مردم نسبت به يكديگر براى اداى حاجات، در حالى كه آن را براى خود دوست دارد».(6)
و نيز مىفرمايد: «والله لايلحّ عبد مؤمن على الله عزوجل فى حاجة الا قضاها له» «به خدا قسم اصرار نمىورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال براى حاجتى مگر اين كه آن را برآورده مىسازد».(7)
رسول اكرم (ص) مىفرمايد: «ان الله يحب السائل» «خداى متعال درخواستكننده را دوست دارد»،(8)
بنابراين اصرار در دعا به پيشگاه الهى، گذشته از اينكه موجب برآورده شدن حاجت مىشود. فى نفسه امرى مطلوب و مورد عنايت خداوند متعال است بدين جهت هيچگاه نبايد از تأخير در استجابت دعا دلگير و نا اميد شد.
پيامبر اسلام (ص) مىفرمايد: «رحم الله عبداً طلب من الله عزوجل حاجة فالّح فى الدعاء استجيب له او لم يستجيب» «خدا رحمت كند بندهاى را كه از خداوند متعال حاجتى را درخواست كند و بر آن اصرار بورزد. چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد»(9).(10)
2. 2. انجام كار نيك
همانطور كه گناه مانع استجابت دعا و سبب محروميت از لطف الهى است. انجام دادن كار نيك سبب استجابت دعا مىگردد و طبيعى است كه هر قدر اعمال نيك انسان زيادتر باشد، لطف الهى به او بيشتر است، به خصوص بعضى از اعمال كه بسيار در اين زمينه مؤثر بوده و عامل ايجاد ارتباط انسان با خدا است مانند نماز كه دريچه ملكوت را بر روى انسان باز مىكند و زمينهساز استجابت دعا مىگردد. بنابراين بعد از هر نمازى، مىتوان به استجابت دعايى اميدوار بود.
پيامبر اسلام (ص) مىفرمايد: «من ادّى فريضة فله عندالله دعوة مستجابة» «هر كس نماز واجبى را بجا آورد نزد خدا دعايى مستجاب خواهد داشت».(11)
2. 3. عجله نداشتن در اجابت دعا
انسان وقتى خواستهاى دارد، مىخواهد هر چه زودتر به آن برسد اما گاهى صلاح او در آن نيست و يا شرايطش فراهم نشده است و با مدتى صبر و تأمل به خواسته خود خواهد رسيد. اما بى تابى و عدم شكيبايى، گاهى سبب نااميدى مىشود و مانعى براى رسيدن به خواستههاى مورد نظر است. بدين جهت بهتر است همراه با اصرار در دعا، عجله بيش از حد نداشته باشيم. آنچه كه وظيفه انسان است دعا كردن و اميدوار بودن است و آنچه كه بر عهده خداوند است، اجابت است. بنابراين در آنچه كه به خداوند مربوط مىشود، مداخله نكنيم كه در غير اين صورت به زيان ما تمام شده و مانعى براى وصول رحمت الهى خواهد گشت. امام صادق (ع) فرمود: «هميشه مؤمن در خير و آسايش است تا هنگامى كه عجله نكند. در غير اين صورت نااميد مىشود و دعا را ترك مىكند. از امام (ع) پرسيده شد: چگونه عجله مىكند امام مىفرمايد: مىگويد از فلان زمان دعا كردم اما اجابت نشده است.(12)
بنابراين بايد اميد فراوان داشت و اصرار در دعا نيز ورزيد اما عجله نبايد داشت كه خود مانع تحقق استجابت دعا است.
امام صادق (ع) مىفرمايد: «ان العبد اذا دعا لم يزل الله تبارك و تعالى فى حاجته ما لم يستعجل» «به درستى كه بنده هنگامى كه دعا مىكند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت او است تا زمانى كه او عجله نكند».
2. 4. واسطه قرار دادن معصوم (ع)
خداوند متعال مىفرمايد: (وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ) «به سوى خداوند واسطه بجوييد»(13) و نيز مىفرمايد: «وقتى مردم به خود ستم نموده و نزد تو مىآمدند و طلب مغفرت مىكردند، پيامبر نيز براى آنان استغفار مىنمود، خدا را مهربان و توبهپذير مىيافتند».(14)
2. 5. دعا در مكانهاى مقدس
دعا در مساجد، حرم اهل بيت (ع)، تربت شهيدان و زمان هايى كه در مظان استجابت دعا هستند (مانند شب قدر، روز عرفه و ميلاد و شهادت ائمه اطهار و سحرها)، در سرعت استجابت آن بسيار مؤثر است.
پىنوشت
(1) بقره (2)، آيه 186» هرگاه بندگانم از من سؤال كردند، به درستى كه من نزديك هستم دعاى دعا كننده را هرگاه مرا بخواند اجابت مىكنم «.
(2) غافر (40)، آيه 60» بخوانيد مرا استجابت مىكنم شما را «.
(3) الميزان، 2، صص 30- 33.
(4) ميزان الحكمه، ج 2، ص 875.
(5) ميزان الحكمة، ج 2، ص 876.
(6) ميزان الحكمه، ج 2، ص 880.
(7) همان
(8) همان
(9) همان، ص 880.
(10) ميزان الحكمه، ج 2، ص 880.
(11) همان
(12) همان
(13) مائده، آيه 35.
(14) نساء، آيه 64.
علامه طباطبايى (ره) با استفاده از دو آيه شريفه (وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ)(1) و آيه (ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ)(2) استفاده مىفرمايند كه در استجابت دعا دو چيز معتبر است:
يكم) دعوت، خواستن و طلب باشد، آن هم به راستى و صداقت نه كه اين لقلقه زبان باشد كه لفظ «ادعو» آن را مىرساند.
دوم) فقط از خداوند بخواهد كه لفظ «عنّى» همين را مىفهماند. بنابراين اگر به يك سبب از هزاران اسباب خارجى اعتماد كند، از خدا نخواسته و در اين جا «عنّى» محقق نشده است»(3) و خداوند قول نداده كه اگر از ديگران چيزى خواستيد، آن را مستجاب كند.
حال در هر دعايى اين دو شرط مهم تحقق داشته باشد، اجابت حتمى است و اگر هر يك از اين دو شرط نباشند در حقيقت دعايى نيست لاجرم خداوند استجابت آن را تضمين نفرموده است بلكه اگر كسى از غير خدا چيزى بخواهد، خداوند او را به غير خود واگذار مىفرمايد.
يك. موانع استجابت دعا
اهل بيت عصمت و طهارت- كه مفسران قرآن كريم هستند- براى استجابت دعا موانعى را ذكر نمودهاند كه به بعضى از آنها اشاره مىكنيم.
1. 1. غفلت قلب
دعا يعنى درخواست از خداى متعال براى برآورده ساختن حاجتى مىباشد و طبيعى است كه اين ارتباط در صورتى مؤثر است كه فقط ظاهر دعا مورد توجه نباشد، بلكه در باطن انسان توجه به خدا و تضرع به پيشگاه او شكل بگيرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اكرم (ص) مىفرمايد: «اعلموا ان الله لا يقبل دعاءً عن قلب غافل» «بدانيد كه خداوند دعائى كه از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمىكند».(4)
در واقع خداى متعال اين گونه بندگان خود را تأديب و تربيت مىكند تا از راه خطا بازگشته و مسير صحيح هدايت الهى را در زندگى خود انتخاب كنند.
1. 2. منافات داشتن با حكمت الهى
خداى متعال بر اساس حكمت خود، اين عالم را طبق قوانين خاص اداره مىكند و هيچگاه، اين قوانين را نقض نمىكند. بنابراين استجابت دعا بايد از مسير قوانين و سنن الهى جريان يابد و اگر دعايى نقض كننده اين مطلب باشد، مستجاب نمىشود زيرا خداى متعال فقط كريم نيست بلكه حكيم نيز هست و هيچ صفتى از صفات او، صفت ديگرش را نقض نمىكند.
امام على (ع) مىفرمايد: «ان الله سبحانه لا ينقض حكمته فلذلك لا يقع الاجابة فى كل دعوة» «خداوند سبحان حكمت خويش را نقض نمىكند بنابراين هر دعايى را مستجاب نمىسازد».(5)
1. 3. عدم مصلحت
در ضمن شمارش علل گوناگونى كه باعث مىشود حاجات انسان سريعاً اجابت نشود، يكى از مهمترين آنها اين است كه گاهى انسان از خداوند چيزهايى را درخواست مىنمايد و فكر مىكند اجابت آن به نفع او مىباشد حال آنكه در واقع اجابت آن درخواست به ضرر او است. اين حرف، اشاره به آيه 216 سوره «بقره» دارد كه مىفرمايد: (عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ) «چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد حال آنكه خير شما در آن است و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرّ شما در آن است». و همه اينها به خاطر جهل و يا محدوديتهايى است كه در انسان وجود دارد.
1. 4. گناهان اجتماعى
گناهان اجتماعى- مثل ترك امر به معروف و نهى از منكر- باعث عدم اجابت دعا است. پيامبر اكرم (ص) فرمودند: «اگر امر به معروف و نهى از منكر را ترك كنيد، بدترين شما بر شما چيره خواهند شد، آن گاه نيكان شما دست به دعا برمىدارند، ولى اجابت نمىشود».
دو. آداب دعا
در روايات نورانى معصومين (ع) امورى به عنوان آداب دعا بيان شده كه رعايت آنها مىتواند در استجابت دعا مؤثر باشد.
2. 1. اصرار در دعا
يكى از عواملى كه سبب استجابت دعا مىگردد، اصرار در دعا است خداى متعال بنا به دلايلى گاهى اوقات دعاى بنده خويش را سريعاً ا جابت نمىكند حال يا به علت گناهى كه انجام داده و بايد توبه كند و يا به علت عدم وجود شرايط لازم و نياز به فرصت براى استجابت دعا از مجراى طبيعى و يا به جهت اينكه خداى متعال مىخواهد بندهاش، ارتباط خود را با او بيشتر كند و به درگاه او توجه زيادتر داشته باشد. بنابراين اصرار در دعا خود مىتواند عاملى در استجابت دعا محسوب شود و خود اصرار ورزيدن در دعا، موجب خشنودى خداوند متعال است.
امام باقر (ع) مىفرمايد: «ان
الله عزوجل كره الحاح الناس بعضهم على بعض فى المسأله و أحب ذلك لنفسه» «بدرستى كه خداوند متعال كراهت دارد از اصرار مردم نسبت به يكديگر براى اداى حاجات، در حالى كه آن را براى خود دوست دارد».(6)
و نيز مىفرمايد: «والله لايلحّ عبد مؤمن على الله عزوجل فى حاجة الا قضاها له» «به خدا قسم اصرار نمىورزد بنده مؤمن بر خداوند متعال براى حاجتى مگر اين كه آن را برآورده مىسازد».(7)
رسول اكرم (ص) مىفرمايد: «ان الله يحب السائل» «خداى متعال درخواستكننده را دوست دارد»،(8)
بنابراين اصرار در دعا به پيشگاه الهى، گذشته از اينكه موجب برآورده شدن حاجت مىشود. فى نفسه امرى مطلوب و مورد عنايت خداوند متعال است بدين جهت هيچگاه نبايد از تأخير در استجابت دعا دلگير و نا اميد شد.
پيامبر اسلام (ص) مىفرمايد: «رحم الله عبداً طلب من الله عزوجل حاجة فالّح فى الدعاء استجيب له او لم يستجيب» «خدا رحمت كند بندهاى را كه از خداوند متعال حاجتى را درخواست كند و بر آن اصرار بورزد. چه حاجتش برآورده شود و چه برآورده نگردد»(9).(10)
2. 2. انجام كار نيك
همانطور كه گناه مانع استجابت دعا و سبب محروميت از لطف الهى است. انجام دادن كار نيك سبب استجابت دعا مىگردد و طبيعى است كه هر قدر اعمال نيك انسان زيادتر باشد، لطف الهى به او بيشتر است، به خصوص بعضى از اعمال كه بسيار در اين زمينه مؤثر بوده و عامل ايجاد ارتباط انسان با خدا است مانند نماز كه دريچه ملكوت را بر روى انسان باز مىكند و زمينهساز استجابت دعا مىگردد. بنابراين بعد از هر نمازى، مىتوان به استجابت دعايى اميدوار بود.
پيامبر اسلام (ص) مىفرمايد: «من ادّى فريضة فله عندالله دعوة مستجابة» «هر كس نماز واجبى را بجا آورد نزد خدا دعايى مستجاب خواهد داشت».(11)
2. 3. عجله نداشتن در اجابت دعا
انسان وقتى خواستهاى دارد، مىخواهد هر چه زودتر به آن برسد اما گاهى صلاح او در آن نيست و يا شرايطش فراهم نشده است و با مدتى صبر و تأمل به خواسته خود خواهد رسيد. اما بى تابى و عدم شكيبايى، گاهى سبب نااميدى مىشود و مانعى براى رسيدن به خواستههاى مورد نظر است. بدين جهت بهتر است همراه با اصرار در دعا، عجله بيش از حد نداشته باشيم. آنچه كه وظيفه انسان است دعا كردن و اميدوار بودن است و آنچه كه بر عهده خداوند است، اجابت است. بنابراين در آنچه كه به خداوند مربوط مىشود، مداخله نكنيم كه در غير اين صورت به زيان ما تمام شده و مانعى براى وصول رحمت الهى خواهد گشت. امام صادق (ع) فرمود: «هميشه مؤمن در خير و آسايش است تا هنگامى كه عجله نكند. در غير اين صورت نااميد مىشود و دعا را ترك مىكند. از امام (ع) پرسيده شد: چگونه عجله مىكند امام مىفرمايد: مىگويد از فلان زمان دعا كردم اما اجابت نشده است.(12)
بنابراين بايد اميد فراوان داشت و اصرار در دعا نيز ورزيد اما عجله نبايد داشت كه خود مانع تحقق استجابت دعا است.
امام صادق (ع) مىفرمايد: «ان العبد اذا دعا لم يزل الله تبارك و تعالى فى حاجته ما لم يستعجل» «به درستى كه بنده هنگامى كه دعا مىكند خداوند متعال در صدد برآورده ساختن حاجت او است تا زمانى كه او عجله نكند».
2. 4. واسطه قرار دادن معصوم (ع)
خداوند متعال مىفرمايد: (وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ) «به سوى خداوند واسطه بجوييد»(13) و نيز مىفرمايد: «وقتى مردم به خود ستم نموده و نزد تو مىآمدند و طلب مغفرت مىكردند، پيامبر نيز براى آنان استغفار مىنمود، خدا را مهربان و توبهپذير مىيافتند».(14)
2. 5. دعا در مكانهاى مقدس
دعا در مساجد، حرم اهل بيت (ع)، تربت شهيدان و زمان هايى كه در مظان استجابت دعا هستند (مانند شب قدر، روز عرفه و ميلاد و شهادت ائمه اطهار و سحرها)، در سرعت استجابت آن بسيار مؤثر است.
پىنوشت
(1) بقره (2)، آيه 186» هرگاه بندگانم از من سؤال كردند، به درستى كه من نزديك هستم دعاى دعا كننده را هرگاه مرا بخواند اجابت مىكنم «.
(2) غافر (40)، آيه 60» بخوانيد مرا استجابت مىكنم شما را «.
(3) الميزان، 2، صص 30- 33.
(4) ميزان الحكمه، ج 2، ص 875.
(5) ميزان الحكمة، ج 2، ص 876.
(6) ميزان الحكمه، ج 2، ص 880.
(7) همان
(8) همان
(9) همان، ص 880.
(10) ميزان الحكمه، ج 2، ص 880.
(11) همان
(12) همان
(13) مائده، آيه 35.
(14) نساء، آيه 64.
