پرسش :

دروغ مصلحت آميز در اسلام چه حكمى دارد و آيا پيامبران و پيشوايان بزرگ چنين دروغى مى گفته اند؟

پاسخ :
دروغ ذاتا كار فوق العاده بدى است و بسيارى از مشكلات و بدبختيها و نابسامانيهاى اجتماع كنونى ما بر اثر همين دروغ است. در بعضى از بياناتى كه از ائمه اهل بيت- عليهم السلام- رسيده، دروغ را كليد ساير گناهان شمرده اند ولى در عين حال در پاره اى از موارد استثنايى، پيش آمدهايى مى كند كه اگر انسان در آنجا راست بگويد فتنه و فساد بزرگى برپا مى شود در حالى كه اگر راست نگويدآتش فتنه خاموش مى گردد؛ مثلا، هرگاه ميان دو نفر اختلاف شديدى باشد و يكى ازآنها پشت سر ديگرى بدگويى كند و ما هم بشنويم و بدانيم كه اگر در برابر سوالاتى كه مى شود راست بگوييم و بدگوييهاى او را فاش كنيم، آتش فتنه اى برپا مى شود كه ممكن است تلفات و خسارات مهمى به بار آورد؛ بديهى است در چنين موردى راست گفتن كار غلطى است و هيچ عاقلى نمى تواند بگويد در چنين موردى هم بايد راست گفت، اين يك قانون مسلم عقلى است هرگاه فساد چيزى از اصلاح آن بيشتر باشد، ما بايد ازآن چيز بپرهيزيم. قوانين اسلامى نيز اين حكم عقلى را تاييد نموده و در چنين موارد استثنايى، ازروى ضرورت دروغ گفتن را تجويز مى كند. ولى به دو موضوع بايد موكدا توجه داشت: نخست اين كه اين موضوع كاملا جنبه استثنايى دارد و جز در شرايط خاصى دروغ گفتن جايز نيست و نبايد عده اى موضوع دروغ مصلحت آميز را دستاويز كرده و بدون جهت و يا براى به دست آوردن منافع شخصى دروغ بگويند و اين عمل زشت را به نام اين كه مصلحت ايجاب كرده، مرتكب شوند. دوم اين كه اسلام بقدرى به موضوع دروغ اهميت داده كه حتى در مواردى كه ضرورت ايجاب مى كند كه انسان دروغ بگويد، دستور توريه) 1 (داده است و در ميان دانشمندان و فقهاى ما اين فتوا مشهور است.
منظور از توريه اين است كه در موارد ضرورى به جاى دروغ گفتن، جمله اى گفته شود كه شنونده به گمان خود از آن مطلبى استفاده كند در حالى كه منظور گوينده چيز ديگرى بوده است؛ مثلا: كسى از ما بپرسد آيا فلان كس درباره من چنين حرف بدى زده؟ ما در جواب بگوييم: نه و منظورمان اين باشد كه به اين عبارت نگفته- اگر چه همان مطلب را به عبارت ديگر گفته است- ولى شنونده از كلمه نه چنين مى پندارد كه اصلا آن حرف درباره او گفته نشده است. اگر در كلمات پيشوايان دين- به مقتضاى ضرورت و حفظ جان و مال مردم و جلوگيرى از اختلافات و فتنه ها- دروغ مصلحت آميزى بوده باشد، حتما از قبيل توريه است كه دروغ محسوب نمى گردد. اين نكته هم ناگفته نماند، در مواردى كه وظيفه انسان توريه يا دروغ مصلحت آميزباشد، اگر راست بگويد گناه كرده و هر فسادى به وجود بيايد او مسوول است روشن است كه در آيات قرآن هيچ گونه دروغ مصلحت آميز و توريه وجود ندارد، يعنى درباره آيات و احكام الهى اصولا چنين ضرورتى مفهوم ندارد.
1- توريه بر وزن توصيه سخنى است كه دو معنى دارد، گوينده از آن معنى خاصى را كه حقيقت است اراده كرده و شنونده معنى ديگرى مى فهمد.
منبع: پاسخ به پرسشهاى مذهبى، آیت الله العظمی مكارم شيرازى و ناصر و آیت الله جعفر سبحانى