پرسش :
آيا زيارت عاشورا از جهت سند معتبر است؟
پاسخ :
شيخ طوسى در كتاب مصباح المتهجد و سلاح المتعبد زيارت عاشورا را با سند ياد شده در زير نقل مىكند و مىگويد:
روى محمد بن إسماعيل بن بزيع عن صالح بن عقبه وسيف بن عميره عن علقمه بن محمد الحضرمى «قلت لأبى جعفر: علمنى دعاءً أدعو به ذلك اليوم إذا أنا زُرته من قرب، و دعاءً ادعو به إذا لم أَزَره مِن قُرب و أَومات مِن بَعد البلاد، و من دارى بالسلام إليه.
قال: فقال لى يا علقمه إذا أنت صليت ركعتينأ.«(1)
علقمه به امام باقر(علیه السلام) مىگويد:
[امروز دعايى (مقصود كيفيت زيارت امام همام است) ياد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از نزديك زيارت كنم، آن را بخوانم، ودعايى ياد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از دور و از خانهام زيارت كنم، بخوانم.]
علقمه مىگويد: امام به من گفت: هر موقع دو ركعت نماز گزاردىأ.
اكنون بايد ديد سند اين روايت چگونه است. شيخ روايت را از كتاب محمد بن اسماعيل بن بزيع بر گرفته، و سند خويش را در كتابش به نام «فهرست آثار علماء اماميه«(2) به آن كتاب چنين نقل كرده است.
ابن ابى جيد، او از محمد بن الحسن بن الوليد، او از على بن ابراهيم قمى، او از محمد بن اسماعيل بن بزيع و همه اين مشايخ از ثقات مىباشند، و ابن ابى جيد از مشايخ نجاشى و همه مشايخ او ثقه هستند و نيازى به بيان وثاقت اين افراد نيست، زيرا وثاقت همگان مورد پذيرش تمام علماء رجال مىباشد. سخن درباره سه نفر ديگر كه محمد بن اسماعيل از آنها نقل كرده است، آنها عبارتند از:
1. صالح بن عقبه،
2. سيف بن عميره،
3. علقمه بن محمد الحضرمى.
1. صالح بن عقبه
صالح بن عقبه بن قيس از اصحاب امام صادق (ع) مىباشد.(3) نجاشى نيز وى را از اصحاب امام باقر (ع) شمرده و سند خود را نسبت به كتاب ايشان ذكر كرده است.(4)
از اين كه شيخ و نجاشى او را در كتاب خود آورده، و درباره مذهب او گفتگو نكردهاند گواه بر اين است كه او امامى مذهب است.(5)
و دربارة او هر چند توثيق بالخصوص وارد نشده است، ولى در عين حال مىتوان وثاقت او را از طريق ديگر ثابت كرد و آن اينكه:
1. شخصيتهايى مانند محمد بن حسين بن ابى الخطاب (متوفاى 262 )و محمد بن اسماعيل بن بزيع از او نقل روايت نمودند.
2. شيخ طوسى و نجاشى سند خود را به كتاب او يادآور شده اند و اين خود حاكى از نوعى اعتنا به مقام اوست.
بنابراين مىتوان گفت او فرد ممدوح و تا حدى مقبول الروايه مىباشد. چيزى كه هست ابن غضائرى (متوفاى 411 ه،) او را تضعيف كرده و علامه نيز در رجال خود آن را نقل كرده است.(6) ولى انتقاد غضائرى ارزش علمى ندارد، زيرا او در جرح و تعديل غالباً پيرو سماع از مشايخ نبوده بلكه با موازين ديگر به نقد افراد مىپرداخت، و غالباً افراد را به خاطر غلو مؤاخذه مىكرد، همچنان كه در اين مورد چنين مىگويد:
غال، كذاب، لا يلتفت إليه. (مصدر پيشين.)
در آن روزگار برخى را به خاطر اعتقاد به نفى سهو از پيامبر يا آگاهى آنان از غيب به اذن الهى، غالى مىشمردند، در حالى كه اين نوع عقايد برگرفته از قرآن و سنت است و نمىتوان فردى را به خاطر آن غالى شمرد. بنابراين صالح بن عقبه راوى معتبرى است كه مىتوان به روايت او اعتماد كرد.
2. سيف بن عميره
سيف بن عميره نخعى، كوفى ثقه است، از امام صادق و كاظم (ع) نقل روايت كرده، و نجاشى و شيخ طوسى به وثاقت او تصريح كردهاند.
هرگاه فرض كنيم وثاقت صالح بن عقبه ثابت نشود، ضررى به صحت روايت نمىرساند، زيرا محمد بن اسماعيل بن بزيع حديث را از اين دو نفر در عرض هم نقل كرده، و ثابت نشدن و ثاقت يكى ضررى بر صحت روايت ج به خاطر وثاقت راوى ديگر ج نمىزند.
3. علقمة بن محمد الحضرمى
علقمه از اصحاب امام باقر و صادق (ع) است، و در كتابهاى رجالى توثيق در حق او وارد نشده است.(7) ولى مىتوان وثاقت او را از قرائن ثابت نمود:
الف: در بررسى سند دوم شيخ طوسى خواهيم ديد كه سيف بن عميره ثقه، با صفوان بن مهران ثقه در كيفيت زيارت امام حسين (ع) اختلاف پيدا مىكند، و سيف بن عميره به صفوان مىگويد: اين دعايى كه پس از زيارت مىخوانيد در روايت علقمه كه از امام باقر (ع) نقل كرده است، نيامده است.
او در پاسخ مىگويد: من اين دعا را از امام صادق (ع) شنيدم، اين مذاكره گواه برآن است كه هر دو نفر بر وثاقت علقمه اتفاق نظر داشتهاند و لذا سيف بن عميره با عمل او احتجاج كرده و صفوان بن مهران بدون انكار عمل او، به روايت امام صادق (ع) احتجاج نموده است.(8)
گذشته از اين مذاكره اى كه وى با برادرش زيد بن على نمودند، حاكى است كه هر دو برادر در امامت امام صادق (ع) ثابت قدم بودند.(9)
تا اينجا بررسى سند نخست به پايان رسيد و روشن شد اين سند قابل اعتماد مىباشد. شيخ طوسى زيارت عاشورا را با سند ديگرى به شرح زير چنين بيان كرده است:
«روى محمد بن خالد الطيالسى عن سيف بن عميره، قال أخرجت مع صفوان بن مهران الجمال وعندنا جماعه من أصحابنا إلى الغرى، بعد ما خرج أبو عبدالله (ع) من الحيره إلى المدينه فلما فرغنا من الزياره (أى زيارة الإمام إمير المؤمنين (ع «صرف صفوان وجهه إلى ناحيه (قبر أبى عبدالله الحسين (ع «فقال لنا: تزورونا الحسين (ع) من هذا المكان عند رأس أميرالمؤمنين. و من هنا أومأ إليه أبو عبدالله الصادق و أنا معه، قال: فدعا صفوان بالزياره التى رواها علقمه بن محمد الحضرمى عن أبى جعفر (ع) فى يوم عاشوراءأ«(10)
[محمد بن خالد طيالسى از سيف بن عميره نقل مىكند كه من با صفوان بن مهران جمال بسوى نجف حركت كرديم، آنگاه كه امام صادق (ع) از حيره (اطراف كوفه) به مدينه منوره رفته بود. آنگاه كه از زيارت اميرمؤمنان (ع) فارغ شديم صفوان رو به سوى قبر ابى عبدالله حسين بن على (ع) كرد، و گفت از همين جا، يعنى از بالاى سر اميرمؤمنان، حسين بن على (ع) را زيارت خواهيم كرد، زيرا خود ديدم كه امام صادق (ع) از همانجا اشاره كرد، و من همراه او بودم. سيف مىگويد: صفوان همان زيارتى را كه علقمه حضرمى از امام باقر (ع) نقل كرده بود قرائت كرد. آنگاه سيف به صفوان بن مهران مىگويد: دعايى كه خوانديد، در روايت علقمه از امام باقر (ع) موجود نيست، او پاسخ داد كه من اين دعا را از امام صادق (ع) شنيدهام.]
اكنون بايد ديد سند اين روايت چگونه است: شيخ طوسى روايت را از كتاب محمد بن خالد طيالسى گرفته است.
و سند شيخ طوسى به كتاب او در غايت اتقان و صحت است.(11)
ولى بايد راويان بعدى را مورد بررسى قرار دهيم و آنان عبارتند از:
1. محمد بن خالد طيالسى.
2. سيف بن عميره.
3. صفوان بن مهران جمال.
سيف بن عميره راوى دوم همانطورى كه يادآور شديم ثقه مىباشد و نجاشى به وثاثت او تصريح كرده است، همچنين صفوان بن مهران از اصحاب امام صادق وامام كاظم (ع) است، او نيز از ثقات مىباشد.(12) ولى سخن دربارة محمد بن خالد طيالسى است كه در سال( 259 )در سن 97 سالگى درگذشته است. در كتابهاى رجال توثيق خاص دربارة او وارد نشده است، ولى بزرگان حديث از او نقل روايت نموده و بر او اعتماد كردند مانند:
1. على بن حسن بن فضال.
2. سعد بن عبدالله قمى.
3. على بن ابراهيم قمى.
4. محمد بن على بن محبوب
5. محمد بن يحيى معادى.
6. معاويه بن حكيم.(13)
شيخ طوسى در فهرست مىنويسد: محمد بن خالد طيالسى مكنى به ابا عبدالله، حميد بن زياد، اصول زيادى از او نقل كرده است. در اينجا دو سند شيخ طوسى نسبت به زيارت عاشورا مورد بررسى قرار گرفت و به اين نتيجه رسيديم كه سند نخست شيخ كاملًا صحيح است، و نبايد در وثاقت علقمه بن محمد حضرمى ترديد كرد. و اما سند دوم به غير از محمد بن خالد طيالسى همگى از ثقات بوده و مىتوان گفت طيالسى نيز از روايان مقبول الروايه است، زيرا مشايخ بزرگ از او نقل روايت كردهاند.
پی نوشتها:
(1)مصباح المتهجد: 215.
(2)فهرست: به شماره 364.
(3) رجال شيخ طوسى: باب اصحاب امام صادق(ع )، شماره 47.
(4) رجال نجاشى، شماره 35.
(5) فوائد رجاليه، بحر العلوم: 4/ 114.
(6)الخلاصه، قسم دوم/ 23.
(7) رجال شيخ طوسى: اصحاب امام باقر(ع )به شماره 38، و اصحاب امام صادق(ع )به شماره 346.
(8) مصباح المتهجد: 723.
(9) رجال كشى: ترجمه به شماره 416 و 417.
(10)مصباح المتهجد: 718.
(11) فهرست شيخ به شماره 648.
(12) رجال نجاشى به شماره 523.
(13) معجم رجال الحديث: 17/ 76.
شيخ طوسى در كتاب مصباح المتهجد و سلاح المتعبد زيارت عاشورا را با سند ياد شده در زير نقل مىكند و مىگويد:
روى محمد بن إسماعيل بن بزيع عن صالح بن عقبه وسيف بن عميره عن علقمه بن محمد الحضرمى «قلت لأبى جعفر: علمنى دعاءً أدعو به ذلك اليوم إذا أنا زُرته من قرب، و دعاءً ادعو به إذا لم أَزَره مِن قُرب و أَومات مِن بَعد البلاد، و من دارى بالسلام إليه.
قال: فقال لى يا علقمه إذا أنت صليت ركعتينأ.«(1)
علقمه به امام باقر(علیه السلام) مىگويد:
[امروز دعايى (مقصود كيفيت زيارت امام همام است) ياد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از نزديك زيارت كنم، آن را بخوانم، ودعايى ياد من بده كه هر موقع خواستم آن حضرت را از دور و از خانهام زيارت كنم، بخوانم.]
علقمه مىگويد: امام به من گفت: هر موقع دو ركعت نماز گزاردىأ.
اكنون بايد ديد سند اين روايت چگونه است. شيخ روايت را از كتاب محمد بن اسماعيل بن بزيع بر گرفته، و سند خويش را در كتابش به نام «فهرست آثار علماء اماميه«(2) به آن كتاب چنين نقل كرده است.
ابن ابى جيد، او از محمد بن الحسن بن الوليد، او از على بن ابراهيم قمى، او از محمد بن اسماعيل بن بزيع و همه اين مشايخ از ثقات مىباشند، و ابن ابى جيد از مشايخ نجاشى و همه مشايخ او ثقه هستند و نيازى به بيان وثاقت اين افراد نيست، زيرا وثاقت همگان مورد پذيرش تمام علماء رجال مىباشد. سخن درباره سه نفر ديگر كه محمد بن اسماعيل از آنها نقل كرده است، آنها عبارتند از:
1. صالح بن عقبه،
2. سيف بن عميره،
3. علقمه بن محمد الحضرمى.
1. صالح بن عقبه
صالح بن عقبه بن قيس از اصحاب امام صادق (ع) مىباشد.(3) نجاشى نيز وى را از اصحاب امام باقر (ع) شمرده و سند خود را نسبت به كتاب ايشان ذكر كرده است.(4)
از اين كه شيخ و نجاشى او را در كتاب خود آورده، و درباره مذهب او گفتگو نكردهاند گواه بر اين است كه او امامى مذهب است.(5)
و دربارة او هر چند توثيق بالخصوص وارد نشده است، ولى در عين حال مىتوان وثاقت او را از طريق ديگر ثابت كرد و آن اينكه:
1. شخصيتهايى مانند محمد بن حسين بن ابى الخطاب (متوفاى 262 )و محمد بن اسماعيل بن بزيع از او نقل روايت نمودند.
2. شيخ طوسى و نجاشى سند خود را به كتاب او يادآور شده اند و اين خود حاكى از نوعى اعتنا به مقام اوست.
بنابراين مىتوان گفت او فرد ممدوح و تا حدى مقبول الروايه مىباشد. چيزى كه هست ابن غضائرى (متوفاى 411 ه،) او را تضعيف كرده و علامه نيز در رجال خود آن را نقل كرده است.(6) ولى انتقاد غضائرى ارزش علمى ندارد، زيرا او در جرح و تعديل غالباً پيرو سماع از مشايخ نبوده بلكه با موازين ديگر به نقد افراد مىپرداخت، و غالباً افراد را به خاطر غلو مؤاخذه مىكرد، همچنان كه در اين مورد چنين مىگويد:
غال، كذاب، لا يلتفت إليه. (مصدر پيشين.)
در آن روزگار برخى را به خاطر اعتقاد به نفى سهو از پيامبر يا آگاهى آنان از غيب به اذن الهى، غالى مىشمردند، در حالى كه اين نوع عقايد برگرفته از قرآن و سنت است و نمىتوان فردى را به خاطر آن غالى شمرد. بنابراين صالح بن عقبه راوى معتبرى است كه مىتوان به روايت او اعتماد كرد.
2. سيف بن عميره
سيف بن عميره نخعى، كوفى ثقه است، از امام صادق و كاظم (ع) نقل روايت كرده، و نجاشى و شيخ طوسى به وثاقت او تصريح كردهاند.
هرگاه فرض كنيم وثاقت صالح بن عقبه ثابت نشود، ضررى به صحت روايت نمىرساند، زيرا محمد بن اسماعيل بن بزيع حديث را از اين دو نفر در عرض هم نقل كرده، و ثابت نشدن و ثاقت يكى ضررى بر صحت روايت ج به خاطر وثاقت راوى ديگر ج نمىزند.
3. علقمة بن محمد الحضرمى
علقمه از اصحاب امام باقر و صادق (ع) است، و در كتابهاى رجالى توثيق در حق او وارد نشده است.(7) ولى مىتوان وثاقت او را از قرائن ثابت نمود:
الف: در بررسى سند دوم شيخ طوسى خواهيم ديد كه سيف بن عميره ثقه، با صفوان بن مهران ثقه در كيفيت زيارت امام حسين (ع) اختلاف پيدا مىكند، و سيف بن عميره به صفوان مىگويد: اين دعايى كه پس از زيارت مىخوانيد در روايت علقمه كه از امام باقر (ع) نقل كرده است، نيامده است.
او در پاسخ مىگويد: من اين دعا را از امام صادق (ع) شنيدم، اين مذاكره گواه برآن است كه هر دو نفر بر وثاقت علقمه اتفاق نظر داشتهاند و لذا سيف بن عميره با عمل او احتجاج كرده و صفوان بن مهران بدون انكار عمل او، به روايت امام صادق (ع) احتجاج نموده است.(8)
گذشته از اين مذاكره اى كه وى با برادرش زيد بن على نمودند، حاكى است كه هر دو برادر در امامت امام صادق (ع) ثابت قدم بودند.(9)
تا اينجا بررسى سند نخست به پايان رسيد و روشن شد اين سند قابل اعتماد مىباشد. شيخ طوسى زيارت عاشورا را با سند ديگرى به شرح زير چنين بيان كرده است:
«روى محمد بن خالد الطيالسى عن سيف بن عميره، قال أخرجت مع صفوان بن مهران الجمال وعندنا جماعه من أصحابنا إلى الغرى، بعد ما خرج أبو عبدالله (ع) من الحيره إلى المدينه فلما فرغنا من الزياره (أى زيارة الإمام إمير المؤمنين (ع «صرف صفوان وجهه إلى ناحيه (قبر أبى عبدالله الحسين (ع «فقال لنا: تزورونا الحسين (ع) من هذا المكان عند رأس أميرالمؤمنين. و من هنا أومأ إليه أبو عبدالله الصادق و أنا معه، قال: فدعا صفوان بالزياره التى رواها علقمه بن محمد الحضرمى عن أبى جعفر (ع) فى يوم عاشوراءأ«(10)
[محمد بن خالد طيالسى از سيف بن عميره نقل مىكند كه من با صفوان بن مهران جمال بسوى نجف حركت كرديم، آنگاه كه امام صادق (ع) از حيره (اطراف كوفه) به مدينه منوره رفته بود. آنگاه كه از زيارت اميرمؤمنان (ع) فارغ شديم صفوان رو به سوى قبر ابى عبدالله حسين بن على (ع) كرد، و گفت از همين جا، يعنى از بالاى سر اميرمؤمنان، حسين بن على (ع) را زيارت خواهيم كرد، زيرا خود ديدم كه امام صادق (ع) از همانجا اشاره كرد، و من همراه او بودم. سيف مىگويد: صفوان همان زيارتى را كه علقمه حضرمى از امام باقر (ع) نقل كرده بود قرائت كرد. آنگاه سيف به صفوان بن مهران مىگويد: دعايى كه خوانديد، در روايت علقمه از امام باقر (ع) موجود نيست، او پاسخ داد كه من اين دعا را از امام صادق (ع) شنيدهام.]
اكنون بايد ديد سند اين روايت چگونه است: شيخ طوسى روايت را از كتاب محمد بن خالد طيالسى گرفته است.
و سند شيخ طوسى به كتاب او در غايت اتقان و صحت است.(11)
ولى بايد راويان بعدى را مورد بررسى قرار دهيم و آنان عبارتند از:
1. محمد بن خالد طيالسى.
2. سيف بن عميره.
3. صفوان بن مهران جمال.
سيف بن عميره راوى دوم همانطورى كه يادآور شديم ثقه مىباشد و نجاشى به وثاثت او تصريح كرده است، همچنين صفوان بن مهران از اصحاب امام صادق وامام كاظم (ع) است، او نيز از ثقات مىباشد.(12) ولى سخن دربارة محمد بن خالد طيالسى است كه در سال( 259 )در سن 97 سالگى درگذشته است. در كتابهاى رجال توثيق خاص دربارة او وارد نشده است، ولى بزرگان حديث از او نقل روايت نموده و بر او اعتماد كردند مانند:
1. على بن حسن بن فضال.
2. سعد بن عبدالله قمى.
3. على بن ابراهيم قمى.
4. محمد بن على بن محبوب
5. محمد بن يحيى معادى.
6. معاويه بن حكيم.(13)
شيخ طوسى در فهرست مىنويسد: محمد بن خالد طيالسى مكنى به ابا عبدالله، حميد بن زياد، اصول زيادى از او نقل كرده است. در اينجا دو سند شيخ طوسى نسبت به زيارت عاشورا مورد بررسى قرار گرفت و به اين نتيجه رسيديم كه سند نخست شيخ كاملًا صحيح است، و نبايد در وثاقت علقمه بن محمد حضرمى ترديد كرد. و اما سند دوم به غير از محمد بن خالد طيالسى همگى از ثقات بوده و مىتوان گفت طيالسى نيز از روايان مقبول الروايه است، زيرا مشايخ بزرگ از او نقل روايت كردهاند.
پی نوشتها:
(1)مصباح المتهجد: 215.
(2)فهرست: به شماره 364.
(3) رجال شيخ طوسى: باب اصحاب امام صادق(ع )، شماره 47.
(4) رجال نجاشى، شماره 35.
(5) فوائد رجاليه، بحر العلوم: 4/ 114.
(6)الخلاصه، قسم دوم/ 23.
(7) رجال شيخ طوسى: اصحاب امام باقر(ع )به شماره 38، و اصحاب امام صادق(ع )به شماره 346.
(8) مصباح المتهجد: 723.
(9) رجال كشى: ترجمه به شماره 416 و 417.
(10)مصباح المتهجد: 718.
(11) فهرست شيخ به شماره 648.
(12) رجال نجاشى به شماره 523.
(13) معجم رجال الحديث: 17/ 76.
