پرسش :
آيا مي توان گفت: واقعه عاشورا معلول تعارضات قومي و قبيله اي و نتيجه خشونت پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در جنگ هاي بدر و احد و ... است. همچنان كه در هنگام آمدن كاروان اسيران كربلا به كاخ يزيد، وي مي گفت: »كاش بزرگان من كه در بدر حاضر شدند و گزند تيرهاي خزرج را ديدند امروز در چنين مجلسي حاضر بودند«.
پاسخ :
ريشه يابى حوادث واقعه عاشورا و تحليل آن نبايد صرفا به شعرى كه يزيد از قول شاعر بنى خندف كه در جاهليت با خزرجيان در گير بودند، خوانده استناد كرد، بلكه بايد آن را در بستر تاريخى خود و با توجه به بررسى اهداف قيام از زبان امام( ع )و نيز انگيزه هاى رويارويى يزيد با آن تحليل كرد. در آغاز بايد به اين نكته توجه داشت كه جنگ هاى ميان پيامبر( ص )و مشركان قريش را به هيچ وجه نمى توان جنگ هاى قبيله اى به حساب آورد، زيرا هم پيامبر( ص )و هم مردم مكه هر دو از قبيله بزرگ قريش بودند و در هيچ سند تاريخى اعم از اشعار، گفته ها و نقل ها پيرامون حوادث اين جنگ ها به سخنى كه از آن بوى قبيله گرى استشمام شود، بر خورد نمى كنيم. و اين كه از اين جنگ هاى با عنوان خشونت پيامبر( ص )ياد كنيم، به هيچ وجه از نظر تاريخى صحيح نيست، زيرا اگر تقابل مشركان قريش با پيامبر( ص )را در تاريخ بررسى كنيم، مشاهده مى كنيم كه اين قريشيان بودند كه با قساوت تمام در مقابل پيامبر( ص )ايستاده و با شكنجه ياران آن حضرت( ص )و به شهادت رساندن شخصيت هايى همچون ياسر و سميه و تحت فشار قرار دادن پيامبر( ص )در شعب ابى طالب و بالاخره قصد ترور آن حضرت( ص )، خشونت را به اعلا درجه خود رسانيدند. و كشته شدن تعدادى از بزرگان قريش و از جمله خويشان نزديك معاويه و يزيد در جنگ هاى بدر و احد طبق قوانين جنگ صورت گرفت زيرا آنان به ميدان آمده و مبارز طلبيدند و بالاخره مبارز مسلمانى همچون حضرت على( ع )يا بايد بكشد و يا كشته شود و كشتن در جنگ به هيچ عنوان نام خشونت به خود نمى گيرد. علاوه بر آن اگر نگاهى به برخورد پيامبر( ص )با قريشيان و از جمله بنى اميه بيفكنيم آن را سر تا سر عطوفت و مهربانى و گذشت و بزرگوارى مى بينيم تا آنجا كه در هنگام فتح مكه، پيامبر( ص )به شدت در مقابل سعد صحابى بزرگوار خود كه آن روز را روز جنگ و خشونت معرفى مى كرد، ايستادگى كرده و آن روز را به عنوان يوم الرحمه روز رحمت و عطوفت معرفى كرد و در هنگام فتح مكه، خانه ابوسفيان دشمن ديرين خود را به عنوان خانه امن معرفى كرد و به دنبال تسخير مكه، همه مكيان را بخشيده و آنها را طلقا يعنى آزاد شدگان ناميد و پس از آن در جنگى كه قريشيان به همراه پيامبر( ص )شركت كرده بودند، براى آنان سهم بيشترى از غنايم قرار داد و بالاخره در سال هاى پايانى عمر خود، ابوسفيان را به عنوان عامل جمع آورى صدقات نجران برگزيده بود. پس از وفات پيامبر( ص )نيز سخنى از تعارضات قومى نمى بينيم و اين مسأله چنان كم رنگ است كه شاهده آنيم كه ابوسفيان پس از ماجراى سقيفه به نزد حضرت على( ع )آمده و از آن كه ابوبكر كه از قبيله ضعيفى همچون »تميم« است، حكومت را در دست گرفته، ابراز گلايه مى كند و پيشنهاد همكارى به حضرت على( ع )براى سرنگونى ابوبكر را مى دهد، كه البته مورد پذيرش حضرت( ع )قرار نمى گيرد. اگر بخواهيم نمودى از اين تعارضات را ببينيم، قاعدتا بايد آن را در جنگ صفين مشاهده مى كرديم، در حالى كه كوچكترين اشاره اى به اين تعارضات در اين جنگ كه ميان على بن ابى طالب( ع )قاتل خويشان معاويه و معاويه بن ابو سفيان است، در وقايع تاريخى و حتى در اشعار مبارزان طرفين نشده است. فشار آوردن يزيد به امام حسين( ع )مبنى بر بيعت كردن، نيز به هيچ وجه رنگ و بوى قبيله اى نداشت، زيرا كه اين فشار همزمان از سوى يزيد بر عبدالله بن زبير( از طايفه بنى اسد )و عبدالله بن عمر( از قبيله بنى عدى )نيز وارد شد. كه بعدها ابن زبير نيز قيام مسلحانه اى عليه يزيد بر پا كرد. در ميان اهداف امام حسين( ع )از قيام در برابر يزيد كه در لابلاى سخنان آن حضرت( ع )يافت مى شود، نيز هيچ اشاره اى به مسائل قبيله اى نشده است، بلكه آن حضرت( ع )اهداف خود را از قيام، مسائلى همچون امر به معروف و نهى از منكر، اصلاح دين پيامبر( ص )، عمل به سيره پيامبر( ص )و حضرت على( ع )و بالاخره قيام در برابر فساد و تباهى مطرح مى كند. همچنين در رجزهاى واقعه عاشورا كه از سوى طرفين نبرد خوانده شده نيز هيچ اشاره اى به تعارضات قومى ديده نمى شود. و بالاخره به جز اين شعر يزيد در هيچ موردى پس از واقعه عاشورا به شعر يا سخنى كه دلالت بر وقوع واقعه عاشورا در اثر تعارضات قومى بنمايد، مشاهده نمى شود. بنابراين، بسيار سخيفانه است كه اهداف عالى نهضت عاشورا را كه در كلمات امام حسين( ع )و نيز در گزارش هاى تاريخى بيان شده ناديده گرفته و تنها آن را با امرى موهوم همچون تعارضات قومى و قبيله اى تحليل نماييم.
ريشه يابى حوادث واقعه عاشورا و تحليل آن نبايد صرفا به شعرى كه يزيد از قول شاعر بنى خندف كه در جاهليت با خزرجيان در گير بودند، خوانده استناد كرد، بلكه بايد آن را در بستر تاريخى خود و با توجه به بررسى اهداف قيام از زبان امام( ع )و نيز انگيزه هاى رويارويى يزيد با آن تحليل كرد. در آغاز بايد به اين نكته توجه داشت كه جنگ هاى ميان پيامبر( ص )و مشركان قريش را به هيچ وجه نمى توان جنگ هاى قبيله اى به حساب آورد، زيرا هم پيامبر( ص )و هم مردم مكه هر دو از قبيله بزرگ قريش بودند و در هيچ سند تاريخى اعم از اشعار، گفته ها و نقل ها پيرامون حوادث اين جنگ ها به سخنى كه از آن بوى قبيله گرى استشمام شود، بر خورد نمى كنيم. و اين كه از اين جنگ هاى با عنوان خشونت پيامبر( ص )ياد كنيم، به هيچ وجه از نظر تاريخى صحيح نيست، زيرا اگر تقابل مشركان قريش با پيامبر( ص )را در تاريخ بررسى كنيم، مشاهده مى كنيم كه اين قريشيان بودند كه با قساوت تمام در مقابل پيامبر( ص )ايستاده و با شكنجه ياران آن حضرت( ص )و به شهادت رساندن شخصيت هايى همچون ياسر و سميه و تحت فشار قرار دادن پيامبر( ص )در شعب ابى طالب و بالاخره قصد ترور آن حضرت( ص )، خشونت را به اعلا درجه خود رسانيدند. و كشته شدن تعدادى از بزرگان قريش و از جمله خويشان نزديك معاويه و يزيد در جنگ هاى بدر و احد طبق قوانين جنگ صورت گرفت زيرا آنان به ميدان آمده و مبارز طلبيدند و بالاخره مبارز مسلمانى همچون حضرت على( ع )يا بايد بكشد و يا كشته شود و كشتن در جنگ به هيچ عنوان نام خشونت به خود نمى گيرد. علاوه بر آن اگر نگاهى به برخورد پيامبر( ص )با قريشيان و از جمله بنى اميه بيفكنيم آن را سر تا سر عطوفت و مهربانى و گذشت و بزرگوارى مى بينيم تا آنجا كه در هنگام فتح مكه، پيامبر( ص )به شدت در مقابل سعد صحابى بزرگوار خود كه آن روز را روز جنگ و خشونت معرفى مى كرد، ايستادگى كرده و آن روز را به عنوان يوم الرحمه روز رحمت و عطوفت معرفى كرد و در هنگام فتح مكه، خانه ابوسفيان دشمن ديرين خود را به عنوان خانه امن معرفى كرد و به دنبال تسخير مكه، همه مكيان را بخشيده و آنها را طلقا يعنى آزاد شدگان ناميد و پس از آن در جنگى كه قريشيان به همراه پيامبر( ص )شركت كرده بودند، براى آنان سهم بيشترى از غنايم قرار داد و بالاخره در سال هاى پايانى عمر خود، ابوسفيان را به عنوان عامل جمع آورى صدقات نجران برگزيده بود. پس از وفات پيامبر( ص )نيز سخنى از تعارضات قومى نمى بينيم و اين مسأله چنان كم رنگ است كه شاهده آنيم كه ابوسفيان پس از ماجراى سقيفه به نزد حضرت على( ع )آمده و از آن كه ابوبكر كه از قبيله ضعيفى همچون »تميم« است، حكومت را در دست گرفته، ابراز گلايه مى كند و پيشنهاد همكارى به حضرت على( ع )براى سرنگونى ابوبكر را مى دهد، كه البته مورد پذيرش حضرت( ع )قرار نمى گيرد. اگر بخواهيم نمودى از اين تعارضات را ببينيم، قاعدتا بايد آن را در جنگ صفين مشاهده مى كرديم، در حالى كه كوچكترين اشاره اى به اين تعارضات در اين جنگ كه ميان على بن ابى طالب( ع )قاتل خويشان معاويه و معاويه بن ابو سفيان است، در وقايع تاريخى و حتى در اشعار مبارزان طرفين نشده است. فشار آوردن يزيد به امام حسين( ع )مبنى بر بيعت كردن، نيز به هيچ وجه رنگ و بوى قبيله اى نداشت، زيرا كه اين فشار همزمان از سوى يزيد بر عبدالله بن زبير( از طايفه بنى اسد )و عبدالله بن عمر( از قبيله بنى عدى )نيز وارد شد. كه بعدها ابن زبير نيز قيام مسلحانه اى عليه يزيد بر پا كرد. در ميان اهداف امام حسين( ع )از قيام در برابر يزيد كه در لابلاى سخنان آن حضرت( ع )يافت مى شود، نيز هيچ اشاره اى به مسائل قبيله اى نشده است، بلكه آن حضرت( ع )اهداف خود را از قيام، مسائلى همچون امر به معروف و نهى از منكر، اصلاح دين پيامبر( ص )، عمل به سيره پيامبر( ص )و حضرت على( ع )و بالاخره قيام در برابر فساد و تباهى مطرح مى كند. همچنين در رجزهاى واقعه عاشورا كه از سوى طرفين نبرد خوانده شده نيز هيچ اشاره اى به تعارضات قومى ديده نمى شود. و بالاخره به جز اين شعر يزيد در هيچ موردى پس از واقعه عاشورا به شعر يا سخنى كه دلالت بر وقوع واقعه عاشورا در اثر تعارضات قومى بنمايد، مشاهده نمى شود. بنابراين، بسيار سخيفانه است كه اهداف عالى نهضت عاشورا را كه در كلمات امام حسين( ع )و نيز در گزارش هاى تاريخى بيان شده ناديده گرفته و تنها آن را با امرى موهوم همچون تعارضات قومى و قبيله اى تحليل نماييم.
