پرسش :

در قديم زنان كار منزل و مردان خارج از منزل را انجام مي دادند و ارث دختر كمتر از پسر بود آيا الان كه خانمها بيرون از منزل نان آور خانه هستند مي توانند به اندازه پسر ارث ببرند؟ چرا؟ در صورت امكان علت تفاوت ارث را بفرماييد.

پاسخ :
بايد دانست ثبات احكام شرعي و تغيير آن‏ها بر اساس ملاكات و مبنايي ويژه‏اي است كه براي روشن‏بيني در اين باره توجه شما را به چند نكته مهم جلب مي‏كنيم.
1. احكام الهي را مي توان يك بار بر اساس پيش نگاه و يكبار بر اساس پس نگاه به طور واقع‏بينانه و فراگير، مورد دقت و ارزيابي قرار داد و تا مصالح انجام آنها و مفاسد ترك آنها آشكار شود.
2. از فوايد ثبات احكام، حفظ مصالح و دفع مفاسد به نگاهي دراز مدت است. به گونه‏اي كه هويت فرهنگي و ديني جامعه محفوظ مي‏ماند و از هنجارهاي جامعه و هجوم فرهنگ‏هاي بيگانه جلوگيري مي‏شود. به طور مثال اگر ما حكم وجوب نفقه بر مردان و نصف بودن ارث زنان را ثابت نگه داريم مسؤوليت اجرائي مرد را در جامعه پر رنگ كرده‏ايم. در نتيجه مشكل جايگزيني زنان در عرصه‏هاي كاري مردان به حداقل مي‏رسد و بحران اشتغال در جامعه به طور محسوسي كاهش مي‏يابد. علاوه بر آن كه به سالم ماندن لطافت احساسات زنان كمك كرديم و آنان را از هضم شدن در زندگي ماشيني نجات داده‏ايم.
3. با توجه به دو نكته فوق تغيير احكام به هيچ روي جايز نيست، مگر در دو صورت:
الف) هنگامي كه اجراي يكي از احكام با مصالح اهم اجتماعي تزاحم پيدا كند، به طور موقت، به حكم ولي فقيه و مجتهد جامع‏الشرايط مي‏توان مصلحت اهم را بر آن حكم مقدم داشت.
ب) هنگامي كه موضوع حكم با تمام جوانب آن براي كارشناسان و مجتهدان شناخته شده باشد و يقين به تغيير موضوع پيدا كنيم، مثلاً اگر به طور حتم كشف كرديم كه موضوع حرمت شراب، مستي‏آور بودن آن است. در صورتي كه مايعي باشد كه مست‏آور نباشد. حكم به حرمت نمي‏دهيم و يا اگر به طور حتم دانستيم ملاك حرمت شطرنج، وسيله بازي قماربازان است. اگر زماني يا جامعه از اين ويژگي خارج شد حكم به حرمت نمي‏دهيم. امّا اگر ندانيم كه ملاك حرمت شطرنج تنها وسيله بازي قماربازان بودن است و احتمال بدهيم دلايل ديگري نيز داشته و يا شك كنيم كه «موضوع» تغيير يافته هم‏چنان بايد به حرمت آن پاي‏بند باشيم.
درباره ديه و ارث زن نيز معلوم نيست كه فقط جنبه‏هاي اقتصادي آن حكم بوده است. بلكه چه بسا جنبه‏هاي فرهنگي و اجتماعي نيز دخالت داشته است. از اين رو تشخيص و تغيير موضوع بسيار مشكل است و به دنيال آن تغيير حكم نيز به آساني ميسر نيست.
يكي از نشانه‏هاي ثبات و تغيير حكم آن است كه اگر در آيات قرآن و سيره پيامبر(ص) و امامان(ع) همگي به يك گونه حكم را بيان داشته‏اند معلوم مي‏شود آن حكم از احكام ثابت و حتي ضروري اسلام است. امّا اگر بسته به اوضاع و شرايط حكم در حكم تغيير و تحول به وجود آمده معلوم مي‏شود از احكام قابل تغيير است.
درباره احكام ديه و ارث زن از آيات قرآن و سخنان معصومان ثبات فهميده مي‏شود.
گفتني است مسأله ارث و ديه زن در نظام حقوقي اسلام جزئي از كل است و نگاه به آن به صورت گسسته و بي‏ارتباط با ديگر اجزاي اين مجموعه راهزن انديشه و موجب برداشت‏هاي ناصواب مي‏شود، بنابراين نمي‏توان اين احكام را جدا از مجموعه نظام خانواده در اسلام مورد توجه قرار داد.
ديه و ارث زن در همه موارد كمتر از مرد نيست،؛ بلكه در مواردي كاملاً يكسان و در مواردي ارث زن بيش از مرد است، از جمله:
1. ديه زن در كمتر از ثلث با مرد برابر است.
2. ميراث پدر و مادر يا بستگان مادري، بين زن و مرد يكسان است. هم‏چنين در كلاله امي طرف مادري برطرف پدري مقدم مي‏شود و اگر زن نسبت به ميت نزديكتر از مرد باشد، چيزي به مرد نمي‏رسد.
3. اگر در مواردي ارث و ديه زن كمتر از مرد مي‏باشد، اين مسأله مبتني بر مصالحي در نظام خانوادگي و روابط زن و مرد مي‏باشد و در مقابل نه تنها به نيكوترين وجهي جبران شده است،؛ بلكه اساساً حقوق زن در چنين نظامي بسيار بيش از مرد و فراتر از چيزي است كه در «فمنيسم» غربي وجود دارد. توضيح اينكه:
الف. اسلام در شرايطي به زن حق ارث بردن داد كه به كلي زن از اين حق محروم بود و نه تنها از مرد ارث نمي‏برد،؛ بلكه خود همچون كالايي به ارث برده مي‏شد.
ب. اسلام به زن استقلال اقتصادي داد و او را در تصرف دارايي خود استقلال بخشيد.
ج. علاوه بر استقلال اقتصادي، اسلام در هيچ شرايطي زن را موظف به تأمين نيازمندي‏هاي خود و خانواده قرار نداده است. بنابراين دارايي‏هاي خود را در هر راه مشروعي مي‏تواند صرف كند و در عين حال براي رفع نيازمندي‏هاي خود تأمين جداگانه دارد؛ يعني، نفقه او در هر حال بر عهده مرد است و اگر خودش نيز درآمد اقتصادي داشته باشد مالك شخصي آن درآمدها است و موظف نيست كه آنها را در جهت نيازمندي‏هاي خانواده و يا حتي نيازمندي‏هاي خود صرف كند، ليكن مرد در هر حال موظف است كه نيازهاي زن را تأمين نمايد، بنابراين شرايط جديد زندگي با احكام اسلام هيچ تعارضي ندارد.
ه. اسلام دو حق اقتصادي براي زن بر عهده مرد قرار داده است:
1. مهريه؛ كه افزون بر اصل مهريه، حق تعيين ميزان آن نيز به دست خود زن مي‏باشد.
2. نفقه؛ نفقه و تأمين مالي نيازمندي‏هاي زن در زندگي نيز بر عهده مرد است.
اما در كشورهاي غربي و داراي نگرش فمينيستي كه در تبليغات پرهياهوي جهاني خود را بزرگترين حاميان حقوق زن قلمداد مي‏كنند، چه مي‏گذرد؟ در آنجا:
اولاً. چيزي به نام حق نفقه وجود ندارد و زن نيز مجبور است براي تأمين معاش خود به تلاش و فعاليت بپردازد. در حالي كه در حقوق اسلامي زن اگر كاري هم بكند، درآمد بالايي نيز كسب كند دارايي‏اش براي خودش محفوظ است و تأمين نيازمندي‏هاي او بر عهده مرد است.
ثانياً. در جهان غرب شخص مي‏تواند با وصيت خود، شخص واحدي را وارث تمام دارايي خود بگرداند و اندكي از آن را به زن ندهد. شگفت اينجا است كه در موارد متعددي ديده شده است كه ثروتمندان بزرگي تمام دارايي خود را طبق وصيت براي گربه يا سگ خود به ارث نهاده‏اند و تمام اعضاي خانواده را از آن محروم ساخته‏اند! در حالي كه در حقوق اسلامي ميراث ميت براساس حكم معين الهي تقسيم و توزيع مي‏شود و كسي نمي‏تواند زن و فرزند را از حقوق خود محروم سازد. بنابراين اگر مشاهده مي‏شود كه در مواردي در حقوق اسلامي ديه و يا ميراث زن نصف مرد مي‏باشد ازاين‏رو است كه مرد بايد دارايي خود را براي زن به مصرف برساند، در حالي كه چنين وظيفه‏اي براي زن مقرر نشده است. علامه طباطبايي در تفسير گرانسنگ «الميزان» مي‏نويسد: «نتيجه اين گونه تقسيم ارث بين مرد و زن آن است كه در مرحله «تملك»، مرد دو برابر زن، مالك مي‏شود. ولي در مرحله «مصرف»، هميشه زن دو برابر مرد بهره مي‏برد. زيرا زن، سهم و دارايي خود را براي خود نگه مي‏دارد ولي مرد بايد نفقه زن را نيز بپردازد و در واقع نيمي از دارايي خود را صرف زن مي‏كند». (الميزان في تفسير القرآن، ج 4، ص 215.)
براي آگاهي بيشتر ر.ك:
1. مطهري، مرتضي، نظام حقوق زن در اسلام؛
2. جوادي آملي، عبدالله، زن در آيينه جمال و جلال؛
3. كمالي، سيدعلي، قرآن و مقام زن؛
4. مهرپور، حسين، بررسي ميراث زوجه در حقوق اسلام و ايران؛
5. صبحي محمصاني، قوانين فقه اسلامي، ج 1 ترجمه: جمال‏الدين جمالي محلاتي‏
6. الهامي، داود، روشنفكر و روشنفكرنما؛
7. رباني خلخالي، زن از ديدگاه اسلام؛
8. محمدرضا زيبايي‏نژاد - محمد تقي سبحاني، درآمدي بر نظام شخصيت زن در اسلام.
www.eporsesh.com