پرسش :
آيا در اسلام بين مقتول كافر و مسلمان تفاوتى هست؟
پاسخ :
مفسّران و فقها بر واجب نبودن قصاص مسلمان در برابر كافر ذمّى اتّفاق نظر دارند و قايل اند كه مسلمان در برابر كفار ذمّى قصاص نمى شود.
لكن سيّدمرتضى مى نويسد:
اگر مسلمانى در قتل كافر ذمّى معتاد شده است و برآن اصرار مىورزد، در برابر، قاتل قصاص مى شود و ولى دم كافر، تفاوتى را كه بين ديه ى مسلمان و كافر است، به ولى دم مسلمان مى پردازد.[1]
امّا فقهاى اهل سنّت ديدگاه هاى متفاوتى دارند:
1. جمعى از فقهاى اهل سنت به قصاص نظر داشته اند؛ چنان كه جصاص نقل مى كند:
ابوحنيفه، ابويوسف، محمّد و زفرو ابن ابى ليلى و عثمان البتى، قايل اند كه مسلمان در برابر ذمّى قصاص مى شود.[2]
2. برخى نيز قصاص را جايز نمى دانند. ابن شبرمه، سفيان ثورى، اوزاعى و شافعى مى گويند: مسلم در برابر كفار ذمّى قصاص نمى شود.[3]
3. جمعى ديگر مثل مالك، ليث بن سعد و... تفصيل داده اند و مى گويند: اگر مسلمان، ذمّى را ناگهانى (به شكل ترور) كشته است، قصاص مى شود وگرنه قصاص نمى شود.[4]
آن عدّه از فقهاى اهل سنت كه قصاص مسلمان را در برابر كفار ذمّى پذيرفته اند به عموم آيه ى 178 سوره ى بقره و 45 سوره ى مائده و روايات نبوى استدلال كرده اند. بدين صورت كه:
جمله ى (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى ) عام است و دربرگيرنده ى مسلمان و ذمّى است؛ و نيز جمله ى (الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى)دربرگيرنده ى مسلمان و كافر است؛ و نيز جمله ى (فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ) بر خصوص مسلمان دلالت ندارد؛ زيرا ممكن است كافر و مسلمان از حيث نسب با هم برادر باشند.[5]
و جمله ى (وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ)، حكم قصاص در برابر كافر ذمّى را دربر دارد.[6]
ولى از دو آيه ى ياد شده، قصاص در برابر كافر استفاده نمى شود؛ زيرا آيه ى اوّل خطاب به مؤمنان است، نه كافران؛ (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ).[7]
زمخشرى مى نويسد:
مخاطب آيه مسلمانان اند و در آن، وجوب قصاص برآنان بيان شده است.[8]
اكثر مفسران معتقدند كه مقصود از كلمه ى (مِنْ أَخِيهِ) در آيه ى (فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ) برادر دينى است. از اين واژه مى توان فهميد كه مقصود آيه، قصاص مسلمان در برابر مسلمان است؛ و آيه ى دوّم، حكم قصاص در بنى اسراييل و نيز واجب بودن قصاص را ـ به طور كلى ـ بيان مى كند كه جزئيات آن در آيه ى 178 سوره ى بقره به تفصيل آمده است؛ «جنايت يا نفسى است (مثل اين كه شخصى عمداً ديگرى را بكشد) و يا اجزايى (مثل اين كه شخصى يكى از اجزاى بدن انسانى را قطع يا مجروح نمايد). پس از برخى آيات قرآنى و روايات استفاده مى شود كه تساوى در قصاص شرط است، مثلا اگر فرد آزادى، بنده اى را بكشد، آن فرد آزاد را قصاص نمى كنند.
از حضرت صادق(عليه السلام) روايت است كه فرمود:
اولا: مرد آزاد را براى قصاص بنده نمى كشند، بلكه او را به شدت تمام مى زنند و قيمت آن را از قاتل گرفته و به مولاى آن بنده مى دهند؛
ثانياً: پدر را به جهت كشتن فرزند قصاص نمى كنند؛
ثالثاً: عاقل را به جهت كشتن ديوانه اى قصاص نخواهند كرد؛
رابعاً: هرگاه مردى قصد زنا با زنى را داشته و آن زن براى دفاع، آن مرد را بكشد، زن قصاص نمى شود و خون مرد به هدر رفته است.[9]
اگر مسلمانى كافرى را بكشد او را قصاص نمى كنند، مگر اين كه به قتل آنان معتاد شده باشد.[10]
در پايان آنچه قابل ذكر است اين كه قاعده ى نفى سبيل كافران بر مسلمانان نيز قصاص مسلمان در برابر ذمّى را مردود مى كند.[11]
در اسلام، ارزش انسان بر اساس خدامحورى است:
(إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ)؛[12] گرامى ترين شما نزد خداوند باتقواترين شماست.
براين اساس نمى توان گفت كه يك مؤمن مسلمان و يك كافر احكام برابرى دارند.
پی نوشتها:
[1]. سيدمرتضى، الانتصار، ص 272.
[2]. احمد جصاص، احكام القرآن، ج 1، ص 140، باب قتل المؤمن بالكافر.
[3]. همان.
[4]. همان.
[5]. همان.
[6]. همان.
[7]. سوره ى بقره، آيه ى 178.
[8]. زمخشرى، كشّاف، ج 1، ص 220.
[9]. به نقل از سيد ابراهيم بروجردى، تفسير جامع، ج 1، ص 286.
[10]. شيخ حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 19، ص 79، ج 1؛ كلينى، فروع كافى، ج 7، ص 309، ح 4.
[11]. الهام گرفته از: فصلنامه ى پژوهش هاى قرآنى، ش 5 ـ 8، ص 408، حسين اسماعيل زاده، «فقه و حقوق»، سال دوّم، ش 5 ـ 8، ص 408.
[12]. سوره ى حجرات، آيه ى 13.
منبع: اسلام و اقليّت هاى مذهبى، محمد باقر طاهرى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1384).
مفسّران و فقها بر واجب نبودن قصاص مسلمان در برابر كافر ذمّى اتّفاق نظر دارند و قايل اند كه مسلمان در برابر كفار ذمّى قصاص نمى شود.
لكن سيّدمرتضى مى نويسد:
اگر مسلمانى در قتل كافر ذمّى معتاد شده است و برآن اصرار مىورزد، در برابر، قاتل قصاص مى شود و ولى دم كافر، تفاوتى را كه بين ديه ى مسلمان و كافر است، به ولى دم مسلمان مى پردازد.[1]
امّا فقهاى اهل سنّت ديدگاه هاى متفاوتى دارند:
1. جمعى از فقهاى اهل سنت به قصاص نظر داشته اند؛ چنان كه جصاص نقل مى كند:
ابوحنيفه، ابويوسف، محمّد و زفرو ابن ابى ليلى و عثمان البتى، قايل اند كه مسلمان در برابر ذمّى قصاص مى شود.[2]
2. برخى نيز قصاص را جايز نمى دانند. ابن شبرمه، سفيان ثورى، اوزاعى و شافعى مى گويند: مسلم در برابر كفار ذمّى قصاص نمى شود.[3]
3. جمعى ديگر مثل مالك، ليث بن سعد و... تفصيل داده اند و مى گويند: اگر مسلمان، ذمّى را ناگهانى (به شكل ترور) كشته است، قصاص مى شود وگرنه قصاص نمى شود.[4]
آن عدّه از فقهاى اهل سنت كه قصاص مسلمان را در برابر كفار ذمّى پذيرفته اند به عموم آيه ى 178 سوره ى بقره و 45 سوره ى مائده و روايات نبوى استدلال كرده اند. بدين صورت كه:
جمله ى (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى ) عام است و دربرگيرنده ى مسلمان و ذمّى است؛ و نيز جمله ى (الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى)دربرگيرنده ى مسلمان و كافر است؛ و نيز جمله ى (فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ) بر خصوص مسلمان دلالت ندارد؛ زيرا ممكن است كافر و مسلمان از حيث نسب با هم برادر باشند.[5]
و جمله ى (وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ)، حكم قصاص در برابر كافر ذمّى را دربر دارد.[6]
ولى از دو آيه ى ياد شده، قصاص در برابر كافر استفاده نمى شود؛ زيرا آيه ى اوّل خطاب به مؤمنان است، نه كافران؛ (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ).[7]
زمخشرى مى نويسد:
مخاطب آيه مسلمانان اند و در آن، وجوب قصاص برآنان بيان شده است.[8]
اكثر مفسران معتقدند كه مقصود از كلمه ى (مِنْ أَخِيهِ) در آيه ى (فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ) برادر دينى است. از اين واژه مى توان فهميد كه مقصود آيه، قصاص مسلمان در برابر مسلمان است؛ و آيه ى دوّم، حكم قصاص در بنى اسراييل و نيز واجب بودن قصاص را ـ به طور كلى ـ بيان مى كند كه جزئيات آن در آيه ى 178 سوره ى بقره به تفصيل آمده است؛ «جنايت يا نفسى است (مثل اين كه شخصى عمداً ديگرى را بكشد) و يا اجزايى (مثل اين كه شخصى يكى از اجزاى بدن انسانى را قطع يا مجروح نمايد). پس از برخى آيات قرآنى و روايات استفاده مى شود كه تساوى در قصاص شرط است، مثلا اگر فرد آزادى، بنده اى را بكشد، آن فرد آزاد را قصاص نمى كنند.
از حضرت صادق(عليه السلام) روايت است كه فرمود:
اولا: مرد آزاد را براى قصاص بنده نمى كشند، بلكه او را به شدت تمام مى زنند و قيمت آن را از قاتل گرفته و به مولاى آن بنده مى دهند؛
ثانياً: پدر را به جهت كشتن فرزند قصاص نمى كنند؛
ثالثاً: عاقل را به جهت كشتن ديوانه اى قصاص نخواهند كرد؛
رابعاً: هرگاه مردى قصد زنا با زنى را داشته و آن زن براى دفاع، آن مرد را بكشد، زن قصاص نمى شود و خون مرد به هدر رفته است.[9]
اگر مسلمانى كافرى را بكشد او را قصاص نمى كنند، مگر اين كه به قتل آنان معتاد شده باشد.[10]
در پايان آنچه قابل ذكر است اين كه قاعده ى نفى سبيل كافران بر مسلمانان نيز قصاص مسلمان در برابر ذمّى را مردود مى كند.[11]
در اسلام، ارزش انسان بر اساس خدامحورى است:
(إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ)؛[12] گرامى ترين شما نزد خداوند باتقواترين شماست.
براين اساس نمى توان گفت كه يك مؤمن مسلمان و يك كافر احكام برابرى دارند.
پی نوشتها:
[1]. سيدمرتضى، الانتصار، ص 272.
[2]. احمد جصاص، احكام القرآن، ج 1، ص 140، باب قتل المؤمن بالكافر.
[3]. همان.
[4]. همان.
[5]. همان.
[6]. همان.
[7]. سوره ى بقره، آيه ى 178.
[8]. زمخشرى، كشّاف، ج 1، ص 220.
[9]. به نقل از سيد ابراهيم بروجردى، تفسير جامع، ج 1، ص 286.
[10]. شيخ حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 19، ص 79، ج 1؛ كلينى، فروع كافى، ج 7، ص 309، ح 4.
[11]. الهام گرفته از: فصلنامه ى پژوهش هاى قرآنى، ش 5 ـ 8، ص 408، حسين اسماعيل زاده، «فقه و حقوق»، سال دوّم، ش 5 ـ 8، ص 408.
[12]. سوره ى حجرات، آيه ى 13.
منبع: اسلام و اقليّت هاى مذهبى، محمد باقر طاهرى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه قم (1384).
