پرسش :
این نعمت های بهشتی که در سوره انسان به خاطر سه روز غذا نخوردن علی و فاطمه و حسنین و یکی از همسران پیامبر بشارت داده شده است و آیه 22 سوره ذاریات اشاره به مختص بودن این نعمت ها می کند، در آیات دیگر در مورد اهل بهشت هم گفته شده است، پس چیز جدیدی نیست؟
پاسخ :
بر اساس روایات متواتر و معتبر، شأن نزول و سبب نزول سوره «هَلْ أَتَی» و یا برخی از آیات آن (از آیه 5 ـ 22) ایثار استثنائی و خاص امام علی ـ علیه السلام ـ و فاطمه و حسن و حسین و فضه ـ علیهم السلام ـ می باشد و روایات زیادی بر این مطلب دلالت می نماید.
در روایتی آمده است که امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ مریض شدند و پیامبر و جمعی از اصحاب به عیادت آنان رفتند و به علی ـ علیه السلام ـ پیشنهاد نمودند که برای شفای حسن و حسین ـ علیهم السلام ـ نذری به عهده بگیرد. به دنبال این پیشنهاد پیامبر اکرم ص امام علی و فاطمه و نیز خود امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ نذر کردند که در صورت شفا یافتن روزه بگیرند.
چیزی نگذشت که آن دو بزرگوار شفا یافتند در حالی که خانه علی از مواد غذایی خالی بود. آن حضرت سه من جو قرض کرد و فاطمه آن را آرد کرد و برای افطاری پنج عدد قرص جو تهیه کرد که ناگاه هنگام افطار سائلی بر در خانه کوبید و بر اهل خانه سلام کرد و گفت مستمندی از مستمندان مسلمانان هستم غذایی به من بدهید و در حق اهل بیت دعا کرد.آن بزرگواران در شب اوّل مسکین و در شب دوم یتیم و در شب سوم اسیری را بر خود مقدم داشتند و با آب افطار کردند.
صبح روز چهارم امام علی دست فرزندانش را گرفته و به خانه پیامبر اکرم تشریف بردند. هنگامی که پیامبر اکرم حالت آنان را مشاهده کرد که از گرسنگی می لرزیدند فرمود: این حالی که شما دارید برایم بسیار گران است سپس با آنان راهی خانه فاطمه شدند و آن حضرت را در محراب عبادت، مشغول نماز دیدند و در این هنگام بود که جبرئیل نازل شد و سلام خدا را به پیامبر رساند و گفت خدا با چنین خاندانی به تو تهنیت می گوید و سپس سوره هل اتی را بر حضرت خواند.
علامه امینی(ره) از 34 نفر از علمای معروف اهل سنت که این حدیث را در کتاب های شان آورده اند، با مشخصات جلد و صفحه آن کتاب ها، نام می برد.
بنابراین گذشته از اتفاق علمای شیعه مبنی بر این که سوره «هَلْ أَتَی» و یا برخی از آیات آن در مورد ایثار امام علی و فاطمه و فضه و حسن و حسین نازل شده؛ از روایات مشهور و متواتر اهل سنت نیز همین مطلب استفاده می شود.[1]
پس آن چه قطعی است این است که مورد و سبب نزول این سوره، ایثار اهل بیت ـ علیهم السلام ـ است امّا پاداشی که در آیات شریفه برای عمل آنان بیان شده اختصاص به آنان ندارد و آیات مربوطه و نیز آیه 22 ذاریات بر چنین اختصاصی دلالت ندارد بلکه همان طوری که علامه طباطبایی فرموده است: آیه «إِنَّ الْأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِن کأْسٍ کانَ مِزَاجُهَا کافُورًا» از آنجا که در مقابل آیه چهارم همین سوره که حال کفار را در قیامت بیان می کند، قرار گرفته است فهمیده می شود که حال ابرار را از حیث تنعم و برخورداری از نعمت های بهشتی در آخرت بیان می کند.[2] یعنی این پاداش ها از آن ابرار است و بدیهی است که ابرار منحصر در اهل بیت ـ علیهم السلام ـ نیست هر چند مصداق اکمل و اتم آن می باشند و آنان در شرایطی که به شدت نیاز به غذا داشتند ایثار کردند و اسیر و یتیم و مسکین را بر خود مقدم داشتند و با این عمل رضایت خداوند را جلب نمودند.
نزول سوره «هل اتی» و یا آیاتی از آن به مناسبت ایثار اهل بیت یکی از بزرگترین افتخارات و فضایل آنان است و افتخار بودن این امر و ستایش و مدح اهل بیت به وسیله خداوند، هیچ منافاتی ندارد که پاداشی که در قبال ایثار آنان بیان شده شامل حال افراد دیگری از نیکان در آخرت بشود. چنان که در آیاتی از قرآن، پاداشی را که در آیات 5 ـ 22 سوره هل اتی بیان نموده، برای افراد دیگری از بهشتیان بیان نموده است.[3]
در تفسیر قمی از امام صادق ـ علیه السلام ـ آورده است که حضرت بعد از بیان شأن نزول آیات از سوره «هل اتی» و این که در مورد ایثار امام علی و فاطمه وفضه و حسن و حسین ـ علیهم السلام ـ نازل شده است فرموده است:
«و این آیات در مورد هر مؤمنی که در راه خدا چنین کاری کند، جاری است».[4]
پس آن چه در سوره «هل اتی» در مورد اهل بیت ـ علیهم السلام ـ بیان شده دو مطلب است که باید از هم دیگر تفکیک شود: یکی این که ایثار آنان دارای اجری است که در آخرت نصیب آنان می گردد و بدیهی است که اثبات و بیان پاداش برای عملی از اعمال کسی مستلزم نفی آن پاداش از دیگران نیست؛ دیگران هم ممکن است دارای اعمال خیری با همین پاداش باشند، نهایت این که اهل بیت ـ علیهم السلام ـ مصداق اکمل و اتم ابرار بوده و ایثار شان به دلیل این که صد در صد بخاطر رضایت خدا صورت گرفته و از کیفیت ویژه ای از نظر اخلاص برخوردار بوده، آنان سزاوارترین ایثار کنندگان به اجر و پاداشی اند که در این سوره بیان شده است.
دوّم این که در سوره مورد بحث سخن فقط و فقط بر محور پاداش نمی چرخد تا گفته شود همین اجر و یا نظیر آن برای دیگر بهشتیان هم بیان شده بلکه نحوه بیان قرآن در این آیات، بیان داستان مردمی است از مؤمنین که خدا پاره ای از کارهای شان یعنی وفای به نذر و اطعام دادن شان به مسکین و یتیم و اسیر را بیان کرده و در ضمن آن، آنان را به سبک ویژه ستوده است. و از همین جا معلوم می شود که سبب نزول آیات، همین داستان بوده که در خارج تحقق یافته و این مسأله غیر از وعده بهشت و نعمت های گوناگون آن است و چنین توصیف و تمجیدی در مورد عمل هیچ کس دیگری غیر از اهل بیت ـ علیهم السلام ـ صورت نگرفته است و آن عملی که امام علی و فاطمه و فضه و فرزندان حضرت زهرا بر آن مدح شدند، همانا ایثار مخلصانه آنها بوده و در این ایثار شان آن چه را ایثار کرده از نظر و مقیاس مادی قرص های نان جوین بوده نه قرص هایی که از طلا تهیه شده باشد و آن چه به عمل آنان اهمیت داده اخلاص و نیت صادقانه آنان بوده است و چنین عمل مخلصانه ای که مورد تأیید قرار گیرد و به مناسبت آن خداوند صاحب عمل را ستایش نماید، کار هر کس نیست.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، ج20، ص200 به بعد.
2ـ محمد صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج29، ص305.
پاورقی ها:
[1]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، ج25، ص344.
[2]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، جامعه مدرسین، بی تا، ج20، ص200.
[3]. مطففین / 22 و 25 و 35؛ یس / 56؛ کهف / 31.
[4]. تفسیر المیزان، همان، ج20، ص214.
بر اساس روایات متواتر و معتبر، شأن نزول و سبب نزول سوره «هَلْ أَتَی» و یا برخی از آیات آن (از آیه 5 ـ 22) ایثار استثنائی و خاص امام علی ـ علیه السلام ـ و فاطمه و حسن و حسین و فضه ـ علیهم السلام ـ می باشد و روایات زیادی بر این مطلب دلالت می نماید.
در روایتی آمده است که امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ مریض شدند و پیامبر و جمعی از اصحاب به عیادت آنان رفتند و به علی ـ علیه السلام ـ پیشنهاد نمودند که برای شفای حسن و حسین ـ علیهم السلام ـ نذری به عهده بگیرد. به دنبال این پیشنهاد پیامبر اکرم ص امام علی و فاطمه و نیز خود امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ نذر کردند که در صورت شفا یافتن روزه بگیرند.
چیزی نگذشت که آن دو بزرگوار شفا یافتند در حالی که خانه علی از مواد غذایی خالی بود. آن حضرت سه من جو قرض کرد و فاطمه آن را آرد کرد و برای افطاری پنج عدد قرص جو تهیه کرد که ناگاه هنگام افطار سائلی بر در خانه کوبید و بر اهل خانه سلام کرد و گفت مستمندی از مستمندان مسلمانان هستم غذایی به من بدهید و در حق اهل بیت دعا کرد.آن بزرگواران در شب اوّل مسکین و در شب دوم یتیم و در شب سوم اسیری را بر خود مقدم داشتند و با آب افطار کردند.
صبح روز چهارم امام علی دست فرزندانش را گرفته و به خانه پیامبر اکرم تشریف بردند. هنگامی که پیامبر اکرم حالت آنان را مشاهده کرد که از گرسنگی می لرزیدند فرمود: این حالی که شما دارید برایم بسیار گران است سپس با آنان راهی خانه فاطمه شدند و آن حضرت را در محراب عبادت، مشغول نماز دیدند و در این هنگام بود که جبرئیل نازل شد و سلام خدا را به پیامبر رساند و گفت خدا با چنین خاندانی به تو تهنیت می گوید و سپس سوره هل اتی را بر حضرت خواند.
علامه امینی(ره) از 34 نفر از علمای معروف اهل سنت که این حدیث را در کتاب های شان آورده اند، با مشخصات جلد و صفحه آن کتاب ها، نام می برد.
بنابراین گذشته از اتفاق علمای شیعه مبنی بر این که سوره «هَلْ أَتَی» و یا برخی از آیات آن در مورد ایثار امام علی و فاطمه و فضه و حسن و حسین نازل شده؛ از روایات مشهور و متواتر اهل سنت نیز همین مطلب استفاده می شود.[1]
پس آن چه قطعی است این است که مورد و سبب نزول این سوره، ایثار اهل بیت ـ علیهم السلام ـ است امّا پاداشی که در آیات شریفه برای عمل آنان بیان شده اختصاص به آنان ندارد و آیات مربوطه و نیز آیه 22 ذاریات بر چنین اختصاصی دلالت ندارد بلکه همان طوری که علامه طباطبایی فرموده است: آیه «إِنَّ الْأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِن کأْسٍ کانَ مِزَاجُهَا کافُورًا» از آنجا که در مقابل آیه چهارم همین سوره که حال کفار را در قیامت بیان می کند، قرار گرفته است فهمیده می شود که حال ابرار را از حیث تنعم و برخورداری از نعمت های بهشتی در آخرت بیان می کند.[2] یعنی این پاداش ها از آن ابرار است و بدیهی است که ابرار منحصر در اهل بیت ـ علیهم السلام ـ نیست هر چند مصداق اکمل و اتم آن می باشند و آنان در شرایطی که به شدت نیاز به غذا داشتند ایثار کردند و اسیر و یتیم و مسکین را بر خود مقدم داشتند و با این عمل رضایت خداوند را جلب نمودند.
نزول سوره «هل اتی» و یا آیاتی از آن به مناسبت ایثار اهل بیت یکی از بزرگترین افتخارات و فضایل آنان است و افتخار بودن این امر و ستایش و مدح اهل بیت به وسیله خداوند، هیچ منافاتی ندارد که پاداشی که در قبال ایثار آنان بیان شده شامل حال افراد دیگری از نیکان در آخرت بشود. چنان که در آیاتی از قرآن، پاداشی را که در آیات 5 ـ 22 سوره هل اتی بیان نموده، برای افراد دیگری از بهشتیان بیان نموده است.[3]
در تفسیر قمی از امام صادق ـ علیه السلام ـ آورده است که حضرت بعد از بیان شأن نزول آیات از سوره «هل اتی» و این که در مورد ایثار امام علی و فاطمه وفضه و حسن و حسین ـ علیهم السلام ـ نازل شده است فرموده است:
«و این آیات در مورد هر مؤمنی که در راه خدا چنین کاری کند، جاری است».[4]
پس آن چه در سوره «هل اتی» در مورد اهل بیت ـ علیهم السلام ـ بیان شده دو مطلب است که باید از هم دیگر تفکیک شود: یکی این که ایثار آنان دارای اجری است که در آخرت نصیب آنان می گردد و بدیهی است که اثبات و بیان پاداش برای عملی از اعمال کسی مستلزم نفی آن پاداش از دیگران نیست؛ دیگران هم ممکن است دارای اعمال خیری با همین پاداش باشند، نهایت این که اهل بیت ـ علیهم السلام ـ مصداق اکمل و اتم ابرار بوده و ایثار شان به دلیل این که صد در صد بخاطر رضایت خدا صورت گرفته و از کیفیت ویژه ای از نظر اخلاص برخوردار بوده، آنان سزاوارترین ایثار کنندگان به اجر و پاداشی اند که در این سوره بیان شده است.
دوّم این که در سوره مورد بحث سخن فقط و فقط بر محور پاداش نمی چرخد تا گفته شود همین اجر و یا نظیر آن برای دیگر بهشتیان هم بیان شده بلکه نحوه بیان قرآن در این آیات، بیان داستان مردمی است از مؤمنین که خدا پاره ای از کارهای شان یعنی وفای به نذر و اطعام دادن شان به مسکین و یتیم و اسیر را بیان کرده و در ضمن آن، آنان را به سبک ویژه ستوده است. و از همین جا معلوم می شود که سبب نزول آیات، همین داستان بوده که در خارج تحقق یافته و این مسأله غیر از وعده بهشت و نعمت های گوناگون آن است و چنین توصیف و تمجیدی در مورد عمل هیچ کس دیگری غیر از اهل بیت ـ علیهم السلام ـ صورت نگرفته است و آن عملی که امام علی و فاطمه و فضه و فرزندان حضرت زهرا بر آن مدح شدند، همانا ایثار مخلصانه آنها بوده و در این ایثار شان آن چه را ایثار کرده از نظر و مقیاس مادی قرص های نان جوین بوده نه قرص هایی که از طلا تهیه شده باشد و آن چه به عمل آنان اهمیت داده اخلاص و نیت صادقانه آنان بوده است و چنین عمل مخلصانه ای که مورد تأیید قرار گیرد و به مناسبت آن خداوند صاحب عمل را ستایش نماید، کار هر کس نیست.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، ج20، ص200 به بعد.
2ـ محمد صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج29، ص305.
پاورقی ها:
[1]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374ش، ج25، ص344.
[2]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، جامعه مدرسین، بی تا، ج20، ص200.
[3]. مطففین / 22 و 25 و 35؛ یس / 56؛ کهف / 31.
[4]. تفسیر المیزان، همان، ج20، ص214.
