امام علی علیه السلام فرمودند:
اَلا وَ اِنَّ الیومَ المِضمارُ وَ غَداً اَلسّباقُ وَ السَّبَقَةُ الجَنَّةُ وَ الغَایةُ النّارُ.
آگاه باشید که امروز (دنیا) روز آمادگی است و فردا (قیامت) روز مسابقه که جایزه‌ی پیشی گیرندگان، بهشت و پایان کار عقب ماندگان، جهنّم است.
نهج البلاغه، خطبه‌ی 28
شرح حدیث:
شرح حدیث توسط حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی مدظله‌العالی:
در این حدیث مولی امیر المؤمنین علی علیه السلام تفسیر بسیار روشنی از دنیا و آخرت و نیز از موقف انسان در آن دو نشئه به دست می‌دهد و آخرت را به میدان مسابقه تشبیه می‌کند می‌فرماید: امروز، روز آمادگی است. (1)
«مضمار»، از مادّه‌ی «ضمور» و «اضمار» به معنی آماده و ورزیده کردن اسب برای مسابقه است. کسانی که می‌خواستند مسابقه بدهند اسب‌ها را تمرین می‌دادند تا لاغر و ورزیده و آماده‌ی مسابقه بشوند که به آن دوره، «مضمار» یا دوره‌ی تمرین و آمادگی می‌گویند.
حضرت می‌فرماید: دنیا، دوران آمادگی و آخرت، میدان مسابقه و جایزه‌ی آن بهشت است و کار کسانی که عقب بمانند به جهنّم ختم می‌شود.
در واقع تمام جهان‌بینی اسلام درباره‌ی دنیا و آخرت در همین دو جمله‌ی «السَبَقَةُ الجَنَّةُ وَالغایةُ النّارُ» خلاصه می‌شود. بنابراین دنیا دوران آمادگی است و هدف نهایی و اصیل نیست. در این دوران، انسان باید دائماً در حال خودسازی باشد. اگر لحظه‌ای غفلت ورزد و آمادگی لازم را کسب نکند دیگر در میدان آخرت کاری از او ساخته نیست. شاید شنیده‌اید که فضانوردان در شرایط بسیار دشواری برای بی وزنی تمرین می‌کنند. می‌دانید هر چیز بیرون از محیط جاذبه‌ی زمین بی وزن می‌شود و انسان نیز از این قاعده مستثنا نیست. حالت بی وزنی برای کسانی که به جاذبه عادت کرده‌اند حالت سختی است لذا باید برای تمرین، حالت بی وزنی مصنوعی ایجاد کنند تا وقتی فضانورد در آن محیط گام نهاد بتواند خودش را وفق دهد. بدین صورت که فضانوردان را در صندوق‌های مخصوص می‌گذارند و مرتّب آنها را از بالا به پایین پرتاب می‌کنند، به طوری که برخی فضانوردان بعد از بیرون آمدن از آن محفظه، سرو صورت و پایشان ممکن است خون‌آلود باشد و هر قدر هم مراقب باشند سقوط آزاد به پایین چیزی نیست که انسان از آن سالم بیرون بیاید.
حالت بی وزنی در کره‌ی زمین تنها در حال سقوط آزاد پیدا می‌شود مثل اینکه انسان از بلندی به پایین می‌افتد، آن چند ثانیه‌ای که در هوا معلّق است حالت بی وزنی است؛ یعنی همان حالتی که مسافران فضا پیدا می‌کنند.
ملاحظه می‌کنید این مسافرت فضایی تمرین‌های زیادی را می‌طلبد که همراه با درد و رنج است تا چه رسد به مسافرت بزرگ اخروی. انسان باید چقدر تمرین کند، ناراحتی‌ها را به جان بخرد و با نفسش مخالفت ورزد تا بتواند به پیروزی بزرگ اخروی دست یابد. مگر می‌شود بی درد و رنج و نچشیدن محرومیت و مصائب به جایی رسید؟ بسیاری از کسانی که به رده‌های بالای نظامی دست یافته‌اند تمرین‌های سختی را گذرانده‌اند. تشنگی و گرسنگی می‌چشند، گاهی مدّتی در آب زندگی می‌کنند و بدن خویش را ورزیده می‌سازند.
نابرده رنج گنج میسّر نمی‌شود *** مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
اینجاست که باید بدانیم در این دنیا چکاره‌ایم و در کدام جایگاه ایستاده‌ایم. (2)
اگر می‌خواهیم مقاممان بلند و والا باشد و بر بساط قرب الهی بنشینیم، باید ناراحتی و مشکلات را تحمّل کنیم و با نفس خویش به مبارزه برخیزیم. اهل دنیا هم دنیا را بی زحمت به دست نمی‌آورند، چگونه انتظار داریم بی زحمت آخرت را به چنگ آوریم؟ دنیا خانه‌ی بلا و امتحان است. در آن امتحان‌های اولیای خدا سخت‌تر و سنگین‌تر است.
هر که در این بزم مقرّب‌تر است *** جام بلا بیشترش می‌دهند
امتحان‌های عمومی داریم و امتحان‌های خصوصی. مردم عوام به گونه‌ای آزمون می‌دهند و اولیای خدا به گونه‌ای دیگر. لذا باید دنیا دائماً برای همه روز مسابقه باشد. البتّه برخی انسان‌ها به مقتضای عصرشان امتحان ویژه‌ای نسبت به آن مقطع زمانی دارند،مثلاً کسانی که در میدان کربلا یا در جنگ بدر بودند امتحان خاصّی داشتند. در انقلاب اسلامی دوران بعد از انقلاب مقطع حسّاس و ویژه‌ای بود که برخی در آن مردود شدند، غربالی بود که ناخالصی‌ها را بیرون ریخت و ناب‌ها را نگاه داشت. در آن مقطع خاص از انقلاب، گذشت‌ها، آگاهی‌ها، اخلاص‌ها، شناخته شد. دورانی بود که از یک نظر خطرناک و ناراحت کننده و از طرف دیگر پربار و شادی برانگیز بود. بنابراین جایی که طوفان‌های سخت آزمایش الهی می‌وزد، هم محیطی است که عدّه‌ای از آن سود می‌برند و هم محیط خطرناکی برای آماده نشده‌هاست که در دام آن گرفتار می‌شوند و سقوط می‌کنند.
پی‌نوشت‌ها:
1.در آیه‌ی 6 سوره‌ی انشقاق آمده است: یا اَیهَا الإِنسَانُ اِنَّکَ کَادِحٌ اِلَی رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقِیهِ: ای انسان، تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می‌روی و او را ملاقات خواهی کرد». اشاره به اینکه طبیعت زندگی این جهان در هیچ مرحله خالی از مشکلات و ناراحتی‌ها و رنج و مشقّت نیست، خواه این مشکلات جنبه‌ی جسمانی و بدنی داشته باشد، یا جنبه‌ی روحی و فکری و یا هر دو.
در حدیثی از امام علی بن الحسین علیه السلام می‌خوانیم که فرمود: وَالرَّاحَةُ لَم تُخلَق فِی الدُّنیا وَ لا لِأهلِ الدُّنیا إِنَّما خُلِقَتِ الرَّاحَةُ فی الجَنَّةِ وَ لِأهلِ الجَنَّةِ وَ التَّعَبُ وَ النَّصَبُ خُلِقا فِی الدُّنیا وَ لِأهلِ الدُّنیا وَ مَا اُعطِی اَحَدٌ مِنها جَفنَةً إِلا اُعطِی مِن الحِرصِ مِثلَیها وَ مَن أصابَ مِن الدُّنیا أکثَرَ کانَ فیها أَشَدَّ فَقراً لأَنَّهُ یفتَقِرُ إلَی النّاسِ فی حِفظِ أموالِهِ وَ یفتَقِرُ إِلی کُلِّ آلَةٍ مِن آلاتِ الدُّنیا فَلَیسَ فی غِنَی الدُّنیا راحَةٌ: «راحتی و آسایش در دنیا و برای اهل دنیا وجود ندارد، راحتی و آسایش تنها در بهشت است و برای اهل بهشت. رنج و تعب در دنیا آفریده شده و برای اهل دنیا و (به همین دلیل) هر کس پیمانه‌ای از آن به دست می‌آورد دو برابر آن، حرص نصیب او می‌شود. به عبارت دیگر، هر کس از دنیا بهره‌ی بیشتری دارد فقیرتر است. زیرا محتاج است که دیگران اموال او را حفظ کنند و برای این کار به وسایل و ادوات زیادی نیازمند است. بنابراین در ثروت دنیا راحتی وجود ندارد».
سپس امام علیه السلام در ذیل این سخن فرمود: «هرگز دوستان خدا در دنیا به خاطر دنیا رنج و سختی نمی‌کشند، بلکه رنج و سختی آنها در دنیا برای آخرت است». (تفسیر نمونه، ج 26، ص 304).
2. علاوه بر مسابقه‌ی آخرت، در این دنیا مسابقه‌ای وجود دارد به نام مسابقه در مسیر سعادت. در آیه‌ی 133 سوره‌ی آل عمران می‌فرماید: وَ سَارِعُوا إِلَی مَغفِرَةٍ مِن رَبِّکُم: «و بشتابید برای رسیدن به آمرزش پروردگارتان». این آیه تلاش نیکوکاران را به مسابقه‌ای معنوی تشبیه کرده که هدف نهایی آن آمرزش الهی و نعمت‌های جاویدان بهشت است.
در حقیقت، قرآن در اینجا از نکته‌ای روانی استفاده کرده و آن اینکه انسان برای انجام دادن کاری، اگر تنها باشد معمولاً کار را بدون سرعت و به طور عادی انجام می‌دهد، ولی اگر جنبه‌ی مسابقه به خود بگیرد، آن هم مسابقه‌ای که جایزه‌ی با ارزشی برای آن تعیین شده، تمام نیرو و انرژی خود را به کار می‌گیرد و با سرعت هر چه بیشتر به سوی هدف پیش می‌تازد. و اگر می‌بینیم که هدف این مسابقه در درجه‌ی اوّل مغفرت قرار داده شده، برای این است که رسیدن به هر مقام معنوی بدون آمرزش و شست و شوی از گناه ممکن نیست. نخست باید خود را از گناه شست و سپس به مقام قرب پروردگار گام نهاد: «شست‌وشوی کن و آنگه به خرابات درآی» (رجوع شود به: تفسیر نمونه، ذیل آیه‌ی 133 سوره‌ی آل عمران).
منبع: انوار هدایت (مجموعه مباحث اخلاقی)، آیت‌الله العظمی ناصر مکارم شیرازی، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چاپ اول، 1390.
در این حدیث مولی امیر المؤمنین علی علیه السلام تفسیر بسیار روشنی از دنیا و آخرت و نیز از موقف انسان در آن دو نشئه به دست می‌دهد و آخرت را به میدان مسابقه تشبیه می‌کند می‌فرماید: امروز، روز آمادگی است. (1)
«مضمار»، از مادّه‌ی «ضمور» و «اضمار» به معنی آماده و ورزیده کردن اسب برای مسابقه است. کسانی که می‌خواستند مسابقه بدهند اسب‌ها را تمرین می‌دادند تا لاغر و ورزیده و آماده‌ی مسابقه بشوند که به آن دوره، «مضمار» یا دوره‌ی تمرین و آمادگی می‌گویند.
حضرت می‌فرماید: دنیا، دوران آمادگی و آخرت، میدان مسابقه و جایزه‌ی آن بهشت است و کار کسانی که عقب بمانند به جهنّم ختم می‌شود.
در واقع تمام جهان‌بینی اسلام درباره‌ی دنیا و آخرت در همین دو جمله‌ی «السَبَقَةُ الجَنَّةُ وَالغایةُ النّارُ» خلاصه می‌شود. بنابراین دنیا دوران آمادگی است و هدف نهایی و اصیل نیست. در این دوران، انسان باید دائماً در حال خودسازی باشد. اگر لحظه‌ای غفلت ورزد و آمادگی لازم را کسب نکند دیگر در میدان آخرت کاری از او ساخته نیست. شاید شنیده‌اید که فضانوردان در شرایط بسیار دشواری برای بی وزنی تمرین می‌کنند. می‌دانید هر چیز بیرون از محیط جاذبه‌ی زمین بی وزن می‌شود و انسان نیز از این قاعده مستثنا نیست. حالت بی وزنی برای کسانی که به جاذبه عادت کرده‌اند حالت سختی است لذا باید برای تمرین، حالت بی وزنی مصنوعی ایجاد کنند تا وقتی فضانورد در آن محیط گام نهاد بتواند خودش را وفق دهد. بدین صورت که فضانوردان را در صندوق‌های مخصوص می‌گذارند و مرتّب آنها را از بالا به پایین پرتاب می‌کنند، به طوری که برخی فضانوردان بعد از بیرون آمدن از آن محفظه، سرو صورت و پایشان ممکن است خون‌آلود باشد و هر قدر هم مراقب باشند سقوط آزاد به پایین چیزی نیست که انسان از آن سالم بیرون بیاید.
حالت بی وزنی در کره‌ی زمین تنها در حال سقوط آزاد پیدا می‌شود مثل اینکه انسان از بلندی به پایین می‌افتد، آن چند ثانیه‌ای که در هوا معلّق است حالت بی وزنی است؛ یعنی همان حالتی که مسافران فضا پیدا می‌کنند.
ملاحظه می‌کنید این مسافرت فضایی تمرین‌های زیادی را می‌طلبد که همراه با درد و رنج است تا چه رسد به مسافرت بزرگ اخروی. انسان باید چقدر تمرین کند، ناراحتی‌ها را به جان بخرد و با نفسش مخالفت ورزد تا بتواند به پیروزی بزرگ اخروی دست یابد. مگر می‌شود بی درد و رنج و نچشیدن محرومیت و مصائب به جایی رسید؟ بسیاری از کسانی که به رده‌های بالای نظامی دست یافته‌اند تمرین‌های سختی را گذرانده‌اند. تشنگی و گرسنگی می‌چشند، گاهی مدّتی در آب زندگی می‌کنند و بدن خویش را ورزیده می‌سازند.
نابرده رنج گنج میسّر نمی‌شود *** مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
اینجاست که باید بدانیم در این دنیا چکاره‌ایم و در کدام جایگاه ایستاده‌ایم. (2)
اگر می‌خواهیم مقاممان بلند و والا باشد و بر بساط قرب الهی بنشینیم، باید ناراحتی و مشکلات را تحمّل کنیم و با نفس خویش به مبارزه برخیزیم. اهل دنیا هم دنیا را بی زحمت به دست نمی‌آورند، چگونه انتظار داریم بی زحمت آخرت را به چنگ آوریم؟ دنیا خانه‌ی بلا و امتحان است. در آن امتحان‌های اولیای خدا سخت‌تر و سنگین‌تر است.
هر که در این بزم مقرّب‌تر است *** جام بلا بیشترش می‌دهند
امتحان‌های عمومی داریم و امتحان‌های خصوصی. مردم عوام به گونه‌ای آزمون می‌دهند و اولیای خدا به گونه‌ای دیگر. لذا باید دنیا دائماً برای همه روز مسابقه باشد. البتّه برخی انسان‌ها به مقتضای عصرشان امتحان ویژه‌ای نسبت به آن مقطع زمانی دارند،مثلاً کسانی که در میدان کربلا یا در جنگ بدر بودند امتحان خاصّی داشتند. در انقلاب اسلامی دوران بعد از انقلاب مقطع حسّاس و ویژه‌ای بود که برخی در آن مردود شدند، غربالی بود که ناخالصی‌ها را بیرون ریخت و ناب‌ها را نگاه داشت. در آن مقطع خاص از انقلاب، گذشت‌ها، آگاهی‌ها، اخلاص‌ها، شناخته شد. دورانی بود که از یک نظر خطرناک و ناراحت کننده و از طرف دیگر پربار و شادی برانگیز بود. بنابراین جایی که طوفان‌های سخت آزمایش الهی می‌وزد، هم محیطی است که عدّه‌ای از آن سود می‌برند و هم محیط خطرناکی برای آماده نشده‌هاست که در دام آن گرفتار می‌شوند و سقوط می‌کنند.
پی‌نوشت‌ها:
1.در آیه‌ی 6 سوره‌ی انشقاق آمده است: یا اَیهَا الإِنسَانُ اِنَّکَ کَادِحٌ اِلَی رَبِّکَ کَدحاً فَمُلاقِیهِ: ای انسان، تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می‌روی و او را ملاقات خواهی کرد». اشاره به اینکه طبیعت زندگی این جهان در هیچ مرحله خالی از مشکلات و ناراحتی‌ها و رنج و مشقّت نیست، خواه این مشکلات جنبه‌ی جسمانی و بدنی داشته باشد، یا جنبه‌ی روحی و فکری و یا هر دو.
در حدیثی از امام علی بن الحسین علیه السلام می‌خوانیم که فرمود: وَالرَّاحَةُ لَم تُخلَق فِی الدُّنیا وَ لا لِأهلِ الدُّنیا إِنَّما خُلِقَتِ الرَّاحَةُ فی الجَنَّةِ وَ لِأهلِ الجَنَّةِ وَ التَّعَبُ وَ النَّصَبُ خُلِقا فِی الدُّنیا وَ لِأهلِ الدُّنیا وَ مَا اُعطِی اَحَدٌ مِنها جَفنَةً إِلا اُعطِی مِن الحِرصِ مِثلَیها وَ مَن أصابَ مِن الدُّنیا أکثَرَ کانَ فیها أَشَدَّ فَقراً لأَنَّهُ یفتَقِرُ إلَی النّاسِ فی حِفظِ أموالِهِ وَ یفتَقِرُ إِلی کُلِّ آلَةٍ مِن آلاتِ الدُّنیا فَلَیسَ فی غِنَی الدُّنیا راحَةٌ: «راحتی و آسایش در دنیا و برای اهل دنیا وجود ندارد، راحتی و آسایش تنها در بهشت است و برای اهل بهشت. رنج و تعب در دنیا آفریده شده و برای اهل دنیا و (به همین دلیل) هر کس پیمانه‌ای از آن به دست می‌آورد دو برابر آن، حرص نصیب او می‌شود. به عبارت دیگر، هر کس از دنیا بهره‌ی بیشتری دارد فقیرتر است. زیرا محتاج است که دیگران اموال او را حفظ کنند و برای این کار به وسایل و ادوات زیادی نیازمند است. بنابراین در ثروت دنیا راحتی وجود ندارد».
سپس امام علیه السلام در ذیل این سخن فرمود: «هرگز دوستان خدا در دنیا به خاطر دنیا رنج و سختی نمی‌کشند، بلکه رنج و سختی آنها در دنیا برای آخرت است». (تفسیر نمونه، ج 26، ص 304).
2. علاوه بر مسابقه‌ی آخرت، در این دنیا مسابقه‌ای وجود دارد به نام مسابقه در مسیر سعادت. در آیه‌ی 133 سوره‌ی آل عمران می‌فرماید: وَ سَارِعُوا إِلَی مَغفِرَةٍ مِن رَبِّکُم: «و بشتابید برای رسیدن به آمرزش پروردگارتان». این آیه تلاش نیکوکاران را به مسابقه‌ای معنوی تشبیه کرده که هدف نهایی آن آمرزش الهی و نعمت‌های جاویدان بهشت است.
در حقیقت، قرآن در اینجا از نکته‌ای روانی استفاده کرده و آن اینکه انسان برای انجام دادن کاری، اگر تنها باشد معمولاً کار را بدون سرعت و به طور عادی انجام می‌دهد، ولی اگر جنبه‌ی مسابقه به خود بگیرد، آن هم مسابقه‌ای که جایزه‌ی با ارزشی برای آن تعیین شده، تمام نیرو و انرژی خود را به کار می‌گیرد و با سرعت هر چه بیشتر به سوی هدف پیش می‌تازد. و اگر می‌بینیم که هدف این مسابقه در درجه‌ی اوّل مغفرت قرار داده شده، برای این است که رسیدن به هر مقام معنوی بدون آمرزش و شست و شوی از گناه ممکن نیست. نخست باید خود را از گناه شست و سپس به مقام قرب پروردگار گام نهاد: «شست‌وشوی کن و آنگه به خرابات درآی» (رجوع شود به: تفسیر نمونه، ذیل آیه‌ی 133 سوره‌ی آل عمران).
منبع: انوار هدایت (مجموعه مباحث اخلاقی)، آیت‌الله العظمی ناصر مکارم شیرازی، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چاپ اول، 1390.
