صله رحم ولو با سلام
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند:
صِلُوا اَرحامَکُم وَ لَو بِالسَّلامِ؛
صلهی أرحام خود کنید حتی اینکه سلام کردن باشد.
تحف‌العقول، حکمت 165؛ بحارالانوار، ج 74، ص 104؛ میزان‌الحکمه، ج 4، ص 89
شرح حدیث:
شرح حدیث توسط حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی مدظله‌العالی:
در آیات و روایات تأکید فراوانی درباره‌ی صلهی رَحِم شده است. خداوند می‌فرماید: («وَیقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یوصَلَ وَیفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ»؛ و کسانی که پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روی زمین فساد می‌کنند، اینها زیانکارانند».(1)
مصداق صلهی رحم چیست؟ رحم کیانند؟ صله چیست؟ و فلسفه‌اش کدام است؟ بیشتر مردم صلهی رحم را مستحب می‌دانند و حال آنکه صلهی رحم یکی از واجبات و قطع رحم یکی از گناهان کبیره است.
ظاهر رحم که در روایات آمده، تمام ارحام را شامل می‌شود و دلیلی نداریم که فقط طبقه‌ی اوّل ارث، داخل ارحام باشد و طبقات دیگر داخل نباشد، منتها چگونگی صله مختلف است یعنی صله‌ای که درباره‌ی درجه‌ی اوّل مثل پدر، مادر و فرزند است، غیر از آن صله‌ای است که درباره‌ی وابستگان درجه‌ی دوم است.
صله چیست؟ صله یک معنای عرفی دارد که داشتن نوعی رابطه است که این رابطه مختلف است، گاهی رابطه به این است که زندگی پدر و مادری را که در مضیقه هستند تأمین کند، (وجوب نفقه مصداق صلهی رحم است) و گاهی وجوب نفقه نیست، بلکه خبر داشتن از بیماران آنها و کمک کردن به گرفتاریها و مشکلات آنها در حد توان، مصداق صله است، و گاهی با یک سلام، صلهی رحم صورت می‌گیرد، به عبارت دیگر طوری باشد که او را بیگانه ندانند.
فلسفه‌ی صلهی رحم چیست؟ اسلام روی مسأله‌ی وحدت و انسجام خیلی سرمایه‌گذاری می‌کند به همین جهت وحدت را چند مرحله‌ای کرده است، مرحله‌ی اوّل وحدت در خانواده و مرحله‌ی دوم وحدت در بین فامیلها و مرحله‌ی بعد وحدت در کل مؤمنان و جامعه‌ی اسلامی است، چرا که همیشه برای اصلاح، تقویت و پیشرفت جامعه، وحدت، از ضروریات است؛ و با پیشرفت و تقویت تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم، خودبه‌خود اصلاح خواهد شد. وحدت هزینه‌ی زیادی لازم دارد، در صورتی که تفرقه با یک سوء ظن حاصل می‌شود.
اهمیت صلهی رحم تا حدّی است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید:
«صِلَةُ الرَّحِمِ تَعمُرُ الدِّیارَ وَ تَزِیدُ فی الأعمارِ و إن کانَ أهلُها غَیرَ أخیارٍ؛ پیوند با خویشاوندان شهرها را آباد می‌سازد، و بر عمرها می‌افزاید، هر چند انجام دهندگان آن از نیکان نباشند».(2)
و نیز امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «صِل رَحِمَکَ وَلَو بَشَربَةٍ مِن ماءٍ، وأفضَلُ مایوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کَفُّ الأذی عنها؛ پیوند خویشاوندی خویش را حتّی با جرعه‌ای از آب محکم کن و بهترین راه برای خدمت به آنان این است که (لااقل) از تو آزار و مزاحمتی نبینند».(3)
زشتی و گناه قطع رحم به حدّی است که امام سجّاد علیه السلام به فرزندش نصیحت می‌کند که از همنشینی با پنج گروه دوری کن، یکی از آن پنج گروه کسانی هستند که قطع رحم کرده‌اند: «وَإیاکَ وَ مُصاحَبَةَ القاطِعِ لِرَحِمِه فإنّی وَجَدتُه مَلعوناً فی کِتابِ اللهِ عَزّوجَلّ فی ثلاث مَواضِعِ: قال‌الله عزّوجلّ: «فَهَلْ عَسَیتُمْ إِن تَوَلَّیتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ»؛ از مصاحبت قطع رحم کننده دوری کن چرا که من آنها را در سه آیه از قرآن ملعون یافتم» سپس حضرت آیه‌ی 22 سوره‌ی محمّد را تلاوت فرمود، امّا دو آیه‌ی دیگر که در ذیل حدیث آمده یکی آیه‌ی 25 سوره‌ی رعد و دیگری آیه‌ی 27 سوره‌ی بقره که در یکی لعن، صریحاً آمده و در دیگری کنایتاً.(4)
رسول اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید: «ثَلاثَةٌ لایدخُلونَ الجَنَّةَ: مُدمِنُ خَمرٍ وَ مَدمِنُ سِحرٍ وَ قاطِعُ رَحِمٍ؛ سه گروه هستند که هرگز داخل بهشت نمی‌شوند، شراب‌خواران، ساحران و قطع‌کنندگان رحم».(5)
از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله پرسیدند: «إنّ رَجُلاً من خثعم سأل رسول‌الله صلّی الله علیه و آله: أی الأعمالِ أبغَضُ إلَی اللهِ؟ فقال: الشِّرکُ بِالله. قال: ثمّ ماذا؟ قال: قَطِیعَةُ الرَّحِمِ؛ زشت‌ترین عمل در پیشگاه خداوند کدام است؟ فرمود: شرک به خدا. پرسیدند: بعد از آن؟ فرمود: قطع رحم».(6)
آثار و برکات صلهی رحم در زندگی:
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الحِسابَ یومَ القِیامَةِ وَ هِی مَنسَأَةٌ فی العُمُرِ و تَقِی مَصارِعَ السّوءِ؛ صله‌رحم حساب روز قیامت را آسان و عمر را طولانی می‌کند، و از مرگ ناگوار جلوگیری می‌کند».(7)
و همچنین فرمود: صلهی رحم:
1. اعمال انسان را پاک و پاکیزه می‌کند.
2. اموال را پر رونق و پر برکت می‌سازد.
3. بلاها و حوادث ناگوار را دفع می‌کند.
4. رزق و روزی را زیاد می‌کند.(8)
امام باقر علیه السلام از علی علیه السلام نقل می‌کند که فرمود: «ثَلاثُ خِصالٍ لایموتُ صاحِبُهُنَّ أَبَداً حتّی یری وَبالَهُنَّ: اَلبَغی وَ قطیعَةُ الرَّحِمِ وَالَیمینُ الکاذِبَةِ یبارِزُاللهَ بِها؛ سه خصلت است که دارندگان آن از دنیا نروند، تا مجازات و نتیجه‌ی آن را در دنیا ببینند: ستم کردن، قطع رحم کردن و قسم خوردن به دروغ که بوسیله‌ی آن با خدا مبارزه شود».(9)
مرحوم نراقی چند حدیث پرمعنا در باب صلهی رحم نقل می‌کند:
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید: «لاتَقطَع رَحِمَکَ و اِن قَطَعَتکَ؛ قطع رحم مکن، اگر چه با تو قطع رابطه کند».(10)
و فرمود: «رحم و امانت روز قیامت در دو طرف صراطند، چون صلهی رحم کننده و امانت‌گذار بر صراط بگذرد به بهشت درآید، و چون خائن امانت و قاطع رحم بگذرد هیچ عملی با این دو گناه به او سود نبخشد و صراط او را در آتش سرنگون کند».(11)
امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه‌ای می‌فرماید: «أعوذُبِاللهِ مِنَ الذُّنوبِ الّتی تُعَجِّلُ الفَناءَ؛ از گناهانی که در نابودی (گنه‌کار) شتاب کند به خدا پناه می‌برم»، عبدالله بن کَوّاء یشکُری عرض کرد: یا امیرالمؤمنین آیا گناهانی هست که در فنای آدمی شتاب کند؟ حضرت فرمود: «نَعَم وَیلَکَ، قَطِیعَةُ الرَّحِم؛ آری وای بر تو، آن قطع رحم است، خانوادهای هستند که گرد هم می‌آیند و یاری هم می‌کنند و با اینکه اهل گناهند خداوند به آنها روزی می‌دهد، و خانوادهای از هم جدا می‌شوند و از یکدیگر می‌برند، پس خداوند آنها را محروم می‌کند با اینکه اهل تقوا هستند».(12)
و فرمود: هرگاه مردم قطع رحم کنند، اموال و ثروتها در دست اشرار قرار می‌گیرد.(13)
پی‌نوشت‌ها :
1. بقره، آیه‌ی 27.
2. سفینة‌البحار، ج 1، ص 514.
3. همان مدرک.
4. اصول کافی، ج 2، باب من تکره مجالسته، ح 7.
5. خصال صدوق، ج 1، ص 179، شماره‌ی 243.
6. المحاسن، ج 1، ص 295، ح 460.
7. اصول کافی، ج 3، ص 229، ح 32.
8. اصول کافی، ج 2، باب من تکره مجالسة، ح 33.
9. خصال صدوق، ج 1، ص 124؛ ثواب الاعمال صدوق، ص 493.
10. جامع‌السادات، ج 2، باب صلهی رحم.
11. همان مدرک.
12. جامع‌السعادات، ج 2، باب صلهی رحم.
13. همان مدرک.
منبع: گفتار معصومین علیهم‌السلام، جلد اول (درس اخلاق حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله‌زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چاپ سوم، 1391.
در آیات و روایات تأکید فراوانی درباره‌ی صلهی رَحِم شده است. خداوند می‌فرماید: («وَیقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یوصَلَ وَیفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ»؛ و کسانی که پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روی زمین فساد می‌کنند، اینها زیانکارانند».(1)
مصداق صلهی رحم چیست؟ رحم کیانند؟ صله چیست؟ و فلسفه‌اش کدام است؟ بیشتر مردم صلهی رحم را مستحب می‌دانند و حال آنکه صلهی رحم یکی از واجبات و قطع رحم یکی از گناهان کبیره است.
ظاهر رحم که در روایات آمده، تمام ارحام را شامل می‌شود و دلیلی نداریم که فقط طبقه‌ی اوّل ارث، داخل ارحام باشد و طبقات دیگر داخل نباشد، منتها چگونگی صله مختلف است یعنی صله‌ای که درباره‌ی درجه‌ی اوّل مثل پدر، مادر و فرزند است، غیر از آن صله‌ای است که درباره‌ی وابستگان درجه‌ی دوم است.
صله چیست؟ صله یک معنای عرفی دارد که داشتن نوعی رابطه است که این رابطه مختلف است، گاهی رابطه به این است که زندگی پدر و مادری را که در مضیقه هستند تأمین کند، (وجوب نفقه مصداق صلهی رحم است) و گاهی وجوب نفقه نیست، بلکه خبر داشتن از بیماران آنها و کمک کردن به گرفتاریها و مشکلات آنها در حد توان، مصداق صله است، و گاهی با یک سلام، صلهی رحم صورت می‌گیرد، به عبارت دیگر طوری باشد که او را بیگانه ندانند.
فلسفه‌ی صلهی رحم چیست؟ اسلام روی مسأله‌ی وحدت و انسجام خیلی سرمایه‌گذاری می‌کند به همین جهت وحدت را چند مرحله‌ای کرده است، مرحله‌ی اوّل وحدت در خانواده و مرحله‌ی دوم وحدت در بین فامیلها و مرحله‌ی بعد وحدت در کل مؤمنان و جامعه‌ی اسلامی است، چرا که همیشه برای اصلاح، تقویت و پیشرفت جامعه، وحدت، از ضروریات است؛ و با پیشرفت و تقویت تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم، خودبه‌خود اصلاح خواهد شد. وحدت هزینه‌ی زیادی لازم دارد، در صورتی که تفرقه با یک سوء ظن حاصل می‌شود.
اهمیت صلهی رحم تا حدّی است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید:
«صِلَةُ الرَّحِمِ تَعمُرُ الدِّیارَ وَ تَزِیدُ فی الأعمارِ و إن کانَ أهلُها غَیرَ أخیارٍ؛ پیوند با خویشاوندان شهرها را آباد می‌سازد، و بر عمرها می‌افزاید، هر چند انجام دهندگان آن از نیکان نباشند».(2)
و نیز امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «صِل رَحِمَکَ وَلَو بَشَربَةٍ مِن ماءٍ، وأفضَلُ مایوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کَفُّ الأذی عنها؛ پیوند خویشاوندی خویش را حتّی با جرعه‌ای از آب محکم کن و بهترین راه برای خدمت به آنان این است که (لااقل) از تو آزار و مزاحمتی نبینند».(3)
زشتی و گناه قطع رحم به حدّی است که امام سجّاد علیه السلام به فرزندش نصیحت می‌کند که از همنشینی با پنج گروه دوری کن، یکی از آن پنج گروه کسانی هستند که قطع رحم کرده‌اند: «وَإیاکَ وَ مُصاحَبَةَ القاطِعِ لِرَحِمِه فإنّی وَجَدتُه مَلعوناً فی کِتابِ اللهِ عَزّوجَلّ فی ثلاث مَواضِعِ: قال‌الله عزّوجلّ: «فَهَلْ عَسَیتُمْ إِن تَوَلَّیتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ»؛ از مصاحبت قطع رحم کننده دوری کن چرا که من آنها را در سه آیه از قرآن ملعون یافتم» سپس حضرت آیه‌ی 22 سوره‌ی محمّد را تلاوت فرمود، امّا دو آیه‌ی دیگر که در ذیل حدیث آمده یکی آیه‌ی 25 سوره‌ی رعد و دیگری آیه‌ی 27 سوره‌ی بقره که در یکی لعن، صریحاً آمده و در دیگری کنایتاً.(4)
رسول اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید: «ثَلاثَةٌ لایدخُلونَ الجَنَّةَ: مُدمِنُ خَمرٍ وَ مَدمِنُ سِحرٍ وَ قاطِعُ رَحِمٍ؛ سه گروه هستند که هرگز داخل بهشت نمی‌شوند، شراب‌خواران، ساحران و قطع‌کنندگان رحم».(5)
از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله پرسیدند: «إنّ رَجُلاً من خثعم سأل رسول‌الله صلّی الله علیه و آله: أی الأعمالِ أبغَضُ إلَی اللهِ؟ فقال: الشِّرکُ بِالله. قال: ثمّ ماذا؟ قال: قَطِیعَةُ الرَّحِمِ؛ زشت‌ترین عمل در پیشگاه خداوند کدام است؟ فرمود: شرک به خدا. پرسیدند: بعد از آن؟ فرمود: قطع رحم».(6)
آثار و برکات صلهی رحم در زندگی:
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الحِسابَ یومَ القِیامَةِ وَ هِی مَنسَأَةٌ فی العُمُرِ و تَقِی مَصارِعَ السّوءِ؛ صله‌رحم حساب روز قیامت را آسان و عمر را طولانی می‌کند، و از مرگ ناگوار جلوگیری می‌کند».(7)
و همچنین فرمود: صلهی رحم:
1. اعمال انسان را پاک و پاکیزه می‌کند.
2. اموال را پر رونق و پر برکت می‌سازد.
3. بلاها و حوادث ناگوار را دفع می‌کند.
4. رزق و روزی را زیاد می‌کند.(8)
امام باقر علیه السلام از علی علیه السلام نقل می‌کند که فرمود: «ثَلاثُ خِصالٍ لایموتُ صاحِبُهُنَّ أَبَداً حتّی یری وَبالَهُنَّ: اَلبَغی وَ قطیعَةُ الرَّحِمِ وَالَیمینُ الکاذِبَةِ یبارِزُاللهَ بِها؛ سه خصلت است که دارندگان آن از دنیا نروند، تا مجازات و نتیجه‌ی آن را در دنیا ببینند: ستم کردن، قطع رحم کردن و قسم خوردن به دروغ که بوسیله‌ی آن با خدا مبارزه شود».(9)
مرحوم نراقی چند حدیث پرمعنا در باب صلهی رحم نقل می‌کند:
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید: «لاتَقطَع رَحِمَکَ و اِن قَطَعَتکَ؛ قطع رحم مکن، اگر چه با تو قطع رابطه کند».(10)
و فرمود: «رحم و امانت روز قیامت در دو طرف صراطند، چون صلهی رحم کننده و امانت‌گذار بر صراط بگذرد به بهشت درآید، و چون خائن امانت و قاطع رحم بگذرد هیچ عملی با این دو گناه به او سود نبخشد و صراط او را در آتش سرنگون کند».(11)
امیرمؤمنان علیه السلام در خطبه‌ای می‌فرماید: «أعوذُبِاللهِ مِنَ الذُّنوبِ الّتی تُعَجِّلُ الفَناءَ؛ از گناهانی که در نابودی (گنه‌کار) شتاب کند به خدا پناه می‌برم»، عبدالله بن کَوّاء یشکُری عرض کرد: یا امیرالمؤمنین آیا گناهانی هست که در فنای آدمی شتاب کند؟ حضرت فرمود: «نَعَم وَیلَکَ، قَطِیعَةُ الرَّحِم؛ آری وای بر تو، آن قطع رحم است، خانوادهای هستند که گرد هم می‌آیند و یاری هم می‌کنند و با اینکه اهل گناهند خداوند به آنها روزی می‌دهد، و خانوادهای از هم جدا می‌شوند و از یکدیگر می‌برند، پس خداوند آنها را محروم می‌کند با اینکه اهل تقوا هستند».(12)
و فرمود: هرگاه مردم قطع رحم کنند، اموال و ثروتها در دست اشرار قرار می‌گیرد.(13)
پی‌نوشت‌ها :
1. بقره، آیه‌ی 27.
2. سفینة‌البحار، ج 1، ص 514.
3. همان مدرک.
4. اصول کافی، ج 2، باب من تکره مجالسته، ح 7.
5. خصال صدوق، ج 1، ص 179، شماره‌ی 243.
6. المحاسن، ج 1، ص 295، ح 460.
7. اصول کافی، ج 3، ص 229، ح 32.
8. اصول کافی، ج 2، باب من تکره مجالسة، ح 33.
9. خصال صدوق، ج 1، ص 124؛ ثواب الاعمال صدوق، ص 493.
10. جامع‌السادات، ج 2، باب صلهی رحم.
11. همان مدرک.
12. جامع‌السعادات، ج 2، باب صلهی رحم.
13. همان مدرک.
منبع: گفتار معصومین علیهم‌السلام، جلد اول (درس اخلاق حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله‌زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چاپ سوم، 1391.
