حدیث عاجزترین مردم
امام علی علیه السلام فرمودند:
أَعجَزُ النَّاسِ مَن عَجَزَ عَنِ اکتِسابِ الإخوَانِ، وَ أَعجَزُ مِنهُ مَن ضَیعَ مَن ظَفِرَ بِهِ مِنهُم ؛
ناتوان‌ترین مردم کسی است که در دوست‌یابی ناتوان باشد، و از او ناتوان‌تر کسی است که دوستان خود را از دست بدهد.
نهج‌البلاغه، حکمت 12
شرح حدیث:
شرح حدیث توسط حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی مدظله‌العالی:
در روایات و تعبیرات اسلامی، مسلمانان نسبت به یکدیگر به عنوان برادر شناخته شده‌اند و قرآن هم این تعبیر را دارد: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیکُمْ)؛ مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس بین دو برادر خود صلح و آشتی برقرار سازید». (1)
همچنین قرآن در مورد غیبت می‌فرماید: غیبت نکنید چون کسی که غیبت می‌کند مثل این است که گوشت برادر مرده‌اش را خورده است. این تعبیر بسیار پر معناست، معنایش این است که خداوند مسلمانان را مثل یک خانواده می‌داند و نزدیک‌ترین عواطف در کلمه برادر نهفته است. و حدیث مورد بحث هم به این نکته اشاره دارد که از همه ناتوان‌تر کسی است که نتواند برای خودش برادری کسب کند و عاجزتر از این شخص هم کسی است که دوستانی به دست آورده اما توان نگهداری آنها را ندارد.
درباره‌ی داشتن دوست و اخوت و برادری در اسلام بسیار تأکید شده است؛ چرا که انسان در زندگی مشکلات فراوانی اعم از مادّی و معنوی دارد و دوستان صمیمی انسان را از لغزش‌ها حفظ می‌کنند و مشاور خوبی برای انسان هستند، یک عقل، زیاد خطا دارد امّا اگر عقل‌ها با هم جمع شوند خطا کم می‌شود. انسان حبّ ذات دارد و عیب‌های خود را نمی‌بیند اما دوست خوب، عیب‌های او را می‌بیند و به او تذکّر می‌دهد و باعث کمال او می‌شود.
حس انزواطلبی کاملاً نکوهیده و ناپسند است. اساس اسلام بر اجتماع و زندگی گروهی است، چرا که همان گونه که «اَلشّاذُ مِنَ الغَنَمِ لِلذّئبِ؛ خوراک گرگ، گوسفندان تک‌رو هستند»، همین طور «اَلشّاذُ مِنَ النّاسِ لِلشَّیطان؛ خوراک شیطان هم انسان‌های تنها و گوشه‌گیر هستند»، زود گمراه و آلوده به انواع گناهان می‌شوند. اینکه حدیث می‌فرماید کسی که نتواند دوست پیدا کند شخص عاجزی است به خاطر این است که پیدا کردن دوست کار مشکلی است و اگر یک اصل در زندگی انسان رعایت شود می‌تواند دوستان زیادی پیدا کند و آن این است که حاضر باشد آنچه برای خود می‌خواهد برای دیگران هم بخواهد و آنچه برای خود می‌پسندد برای دیگران هم بپسندد.
امام علی (علیه السلام) دوست و برادر حقیقی را این چنین توصیف می‌کند: «إنّ أخاکَ حَقّاً مَن غَفَر زَلّتک و سدّ خَلّتک و قِبلَ عُذرَکَ و سَتَرَ عَورَتَکَ و نَفی وَجَلَک و حَقّق أمَلَکَ؛ برادر حقیقی تو آن است که از لغزشت درگذرد، نیازت را برآورد، پوزش تو را بپذیرد، عیبت را بپوشاند، ترس را از تو دور کند و آرزویت را برآورد». (2)
و همچنین می‌فرمایند: «أخوکَ الّذی لا یخذِلُکَ عِندَ الشِّدَّةِ وَ لا یغفَلُ عَنکَ عِندَ الجَرِیرَةِ وَ لا یخدَعُکَ حِینَ تَسأَلُه؛ برادر تو آن کسی است که هنگام سختی تنهایت نگذارد و هنگام گناه از تو غافل نشود و هرگاه از او چیزی می‌پرسی فریبت ندهد. (3)
همان طور که قبلا گفتیم روایات ما افراد با ایمان را متّحد و یکی به حساب می‌آورد و تشبیهات جالبی در این زمینه وارد شده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «اَلمؤمِنُ لِلمُؤمِنِ کَالبُنیانِ یشَیدُ بَعضُهُ بَعضاً؛ افراد با ایمان نسبت به یکدیگر همانند اجزای یک ساختمانند که هر جزئی از آن جزء دیگر را محکم نگاه می‌دارد». (4)
و همچنین فرموده‌اند: «مَثَلُ المُؤمِنینَ کالنَّفسِ الواحِدَةِ؛ مؤمنان همچون یک روحند». (5)
و نیز از ایشان روایت شده است که: «مَثَلُ المُؤمِنینَ فی تَوَادِّهِم و تَراحُمِهِم وَ تَعَاطُفِهِم مَثَلُ الجَسَدِ إذا اشتَکی مِنهُ عُضوُ تَداعی لَهُ سائِرُ الجَسَدِ بالسِّهَرِ و الحَمَّی؛ مثل افراد با ایمان در دوستی و نیکی به یکدیگر همچون اعضای یک پیکر است که چون بعضی از آن رنجور شود و به درد آید اعضای دیگر را قرار و آرامش نخواهد بود. (6)
بنی آدم اعضای یک پیکرند *** که در آفرینش زیکدیگرند
چو عضوی به درد آورد روزگار *** دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی‌غمی *** نشاید که نامت نهند آدمی
حدیث جالبی از رسول خدا درباره‌ی بهترین برادران وارد شده که می‌فرمایند:
«خَیرُ اِخوانِکَ مَن اَعانَکَ عَلی طاعةِ اللهِ، وَ صَدَّکَ عَن مَعاصیهِ، و أَمَرَکَ بِرِضاهُ؛ بهترین برادر تو کسی است که در راه اطاعت خدا یاریت رساند و از نافرمانی‌های او بازت دارد و به خشنودی او فرمانت دهد». (7)
از مجموع روایات به دست می‌آید که بهترین برادر کسی است که این صفات را داشته باشد: تو را نصیحت کند، به تو کمک کند، اگر به تو نیازمند شد از تو بگذرد، دوستیش برای خدا باشد، برای انجام کارهای نیک بشتابد و تو را نیز به نیکوکاری بکشاند و به نیکی فرمانت دهد و در انجام آن کمکت کند، عیب‌هایت را به تو پیشکش کند.
در حدیثی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده‌اند: «المُومِنُ مِرآةُ لأخیهِ المُؤمنِ، ینصَحُهُ إذا غابَ عنه، ویمیطُ عنه ما یکرَهُ إذا شَهِدَ؛ مؤمن آینه‌ی برادر مؤمن خویش است. در غیابش خیرخواهی او می‌کند و در حضورش، امور ناخوشایند را از او دور می‌گرداند». (8)
و در زمینه‌ی برآوردن حاجت برادر دینی، امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «مَن قَضی لأخیهِ المُؤمنِ حَاجةً قَضی اللهُ لَهُ یومُ القیامةِ مائةَ ألفِ حاجةٍ؛ هر کس یک نیاز از برادر مؤمن خود را بر طرف سازد، خداوند بزرگ در روز رستاخیز صد هزار نیاز او را برآورده خواهد کرد». (9)
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی حجرات، آیه‌ی 10.
2. میزان الحکمه، ج1، ص 54.
3. بحارالانوار، ج77، ص 269.
4. تفسیر ابوالفتوح رازی، ج2، ص 450.
5. همان مدرک.
6. همان مدرک.
7. میزان الحکمه، ج1، ص 57.
8. بحارالانوار، ج75، ص 233.
9. میزان الحکمه، ج1، ص 62.
منبع: گفتار معصومین (ع)، جلد دوم (درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (ع)، چاپ سوم (1393).
در روایات و تعبیرات اسلامی، مسلمانان نسبت به یکدیگر به عنوان برادر شناخته شده‌اند و قرآن هم این تعبیر را دارد: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیکُمْ)؛ مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس بین دو برادر خود صلح و آشتی برقرار سازید». (1)
همچنین قرآن در مورد غیبت می‌فرماید: غیبت نکنید چون کسی که غیبت می‌کند مثل این است که گوشت برادر مرده‌اش را خورده است. این تعبیر بسیار پر معناست، معنایش این است که خداوند مسلمانان را مثل یک خانواده می‌داند و نزدیک‌ترین عواطف در کلمه برادر نهفته است. و حدیث مورد بحث هم به این نکته اشاره دارد که از همه ناتوان‌تر کسی است که نتواند برای خودش برادری کسب کند و عاجزتر از این شخص هم کسی است که دوستانی به دست آورده اما توان نگهداری آنها را ندارد.
درباره‌ی داشتن دوست و اخوت و برادری در اسلام بسیار تأکید شده است؛ چرا که انسان در زندگی مشکلات فراوانی اعم از مادّی و معنوی دارد و دوستان صمیمی انسان را از لغزش‌ها حفظ می‌کنند و مشاور خوبی برای انسان هستند، یک عقل، زیاد خطا دارد امّا اگر عقل‌ها با هم جمع شوند خطا کم می‌شود. انسان حبّ ذات دارد و عیب‌های خود را نمی‌بیند اما دوست خوب، عیب‌های او را می‌بیند و به او تذکّر می‌دهد و باعث کمال او می‌شود.
حس انزواطلبی کاملاً نکوهیده و ناپسند است. اساس اسلام بر اجتماع و زندگی گروهی است، چرا که همان گونه که «اَلشّاذُ مِنَ الغَنَمِ لِلذّئبِ؛ خوراک گرگ، گوسفندان تک‌رو هستند»، همین طور «اَلشّاذُ مِنَ النّاسِ لِلشَّیطان؛ خوراک شیطان هم انسان‌های تنها و گوشه‌گیر هستند»، زود گمراه و آلوده به انواع گناهان می‌شوند. اینکه حدیث می‌فرماید کسی که نتواند دوست پیدا کند شخص عاجزی است به خاطر این است که پیدا کردن دوست کار مشکلی است و اگر یک اصل در زندگی انسان رعایت شود می‌تواند دوستان زیادی پیدا کند و آن این است که حاضر باشد آنچه برای خود می‌خواهد برای دیگران هم بخواهد و آنچه برای خود می‌پسندد برای دیگران هم بپسندد.
امام علی (علیه السلام) دوست و برادر حقیقی را این چنین توصیف می‌کند: «إنّ أخاکَ حَقّاً مَن غَفَر زَلّتک و سدّ خَلّتک و قِبلَ عُذرَکَ و سَتَرَ عَورَتَکَ و نَفی وَجَلَک و حَقّق أمَلَکَ؛ برادر حقیقی تو آن است که از لغزشت درگذرد، نیازت را برآورد، پوزش تو را بپذیرد، عیبت را بپوشاند، ترس را از تو دور کند و آرزویت را برآورد». (2)
و همچنین می‌فرمایند: «أخوکَ الّذی لا یخذِلُکَ عِندَ الشِّدَّةِ وَ لا یغفَلُ عَنکَ عِندَ الجَرِیرَةِ وَ لا یخدَعُکَ حِینَ تَسأَلُه؛ برادر تو آن کسی است که هنگام سختی تنهایت نگذارد و هنگام گناه از تو غافل نشود و هرگاه از او چیزی می‌پرسی فریبت ندهد. (3)
همان طور که قبلا گفتیم روایات ما افراد با ایمان را متّحد و یکی به حساب می‌آورد و تشبیهات جالبی در این زمینه وارد شده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «اَلمؤمِنُ لِلمُؤمِنِ کَالبُنیانِ یشَیدُ بَعضُهُ بَعضاً؛ افراد با ایمان نسبت به یکدیگر همانند اجزای یک ساختمانند که هر جزئی از آن جزء دیگر را محکم نگاه می‌دارد». (4)
و همچنین فرموده‌اند: «مَثَلُ المُؤمِنینَ کالنَّفسِ الواحِدَةِ؛ مؤمنان همچون یک روحند». (5)
و نیز از ایشان روایت شده است که: «مَثَلُ المُؤمِنینَ فی تَوَادِّهِم و تَراحُمِهِم وَ تَعَاطُفِهِم مَثَلُ الجَسَدِ إذا اشتَکی مِنهُ عُضوُ تَداعی لَهُ سائِرُ الجَسَدِ بالسِّهَرِ و الحَمَّی؛ مثل افراد با ایمان در دوستی و نیکی به یکدیگر همچون اعضای یک پیکر است که چون بعضی از آن رنجور شود و به درد آید اعضای دیگر را قرار و آرامش نخواهد بود. (6)
بنی آدم اعضای یک پیکرند *** که در آفرینش زیکدیگرند
چو عضوی به درد آورد روزگار *** دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی‌غمی *** نشاید که نامت نهند آدمی
حدیث جالبی از رسول خدا درباره‌ی بهترین برادران وارد شده که می‌فرمایند:
«خَیرُ اِخوانِکَ مَن اَعانَکَ عَلی طاعةِ اللهِ، وَ صَدَّکَ عَن مَعاصیهِ، و أَمَرَکَ بِرِضاهُ؛ بهترین برادر تو کسی است که در راه اطاعت خدا یاریت رساند و از نافرمانی‌های او بازت دارد و به خشنودی او فرمانت دهد». (7)
از مجموع روایات به دست می‌آید که بهترین برادر کسی است که این صفات را داشته باشد: تو را نصیحت کند، به تو کمک کند، اگر به تو نیازمند شد از تو بگذرد، دوستیش برای خدا باشد، برای انجام کارهای نیک بشتابد و تو را نیز به نیکوکاری بکشاند و به نیکی فرمانت دهد و در انجام آن کمکت کند، عیب‌هایت را به تو پیشکش کند.
در حدیثی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده‌اند: «المُومِنُ مِرآةُ لأخیهِ المُؤمنِ، ینصَحُهُ إذا غابَ عنه، ویمیطُ عنه ما یکرَهُ إذا شَهِدَ؛ مؤمن آینه‌ی برادر مؤمن خویش است. در غیابش خیرخواهی او می‌کند و در حضورش، امور ناخوشایند را از او دور می‌گرداند». (8)
و در زمینه‌ی برآوردن حاجت برادر دینی، امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «مَن قَضی لأخیهِ المُؤمنِ حَاجةً قَضی اللهُ لَهُ یومُ القیامةِ مائةَ ألفِ حاجةٍ؛ هر کس یک نیاز از برادر مؤمن خود را بر طرف سازد، خداوند بزرگ در روز رستاخیز صد هزار نیاز او را برآورده خواهد کرد». (9)
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی حجرات، آیه‌ی 10.
2. میزان الحکمه، ج1، ص 54.
3. بحارالانوار، ج77، ص 269.
4. تفسیر ابوالفتوح رازی، ج2، ص 450.
5. همان مدرک.
6. همان مدرک.
7. میزان الحکمه، ج1، ص 57.
8. بحارالانوار، ج75، ص 233.
9. میزان الحکمه، ج1، ص 62.
منبع: گفتار معصومین (ع)، جلد دوم (درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (ع)، چاپ سوم (1393).
