خودداری از سرزنش شخص گرفتار
امام على علیه السلام فرمودند:
ما کُلُّ مَفتُونٍ یعاتَبُ ؛
هر شخص گرفتاری را نمی‌توان سرزنش کرد (چه بسا بی‌تقصیر باشد).
نهج‌البلاغه، حکمت 15
شرح حدیث:
شرح حدیث توسط حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی مدظله‌العالی:
برای فهمیدن معنای کلام امام علی (علیه السلام) باید معنای فتنه و عتاب را بدانیم.
کلمه فتنه موارد استعمالش متعدد است یک معنایش وارد شدن در بلا و حوادث گوناگون است. معنای دیگرش امتحان و آزمایش است. «(إِنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَ أَوْلاَدُکُمْ فِتْنَةٌ)؛ اموال و فرزندانتان فقط وسیله‌ی آزمایش شما هستند». (1)
بین این دو معنا یک رابطه‌ی نزدیکی وجود دارد چون حوادث و بلاها و مصائب در بسیاری از موارد وسیله‌ی آزمایش و امتحان است.
معنای سومی هم برای فتنه ذکر شده که فریب خورده است و می‌شود با دو معنای قبل ارتباط داد که گاهی بلاها و حوادث باعث فریب انسان می‌شود، لذا می‌شود برای فتنه یک مشترک معنوی ذکر کرد.
عتاب به معنای سرزنش کردن است.
برای جمله‌ی امام (علیه السلام) دو احتمال و معنا ذکر شده است:
1. این معنا را ابن أبی الحدید در شرح خود بر نهج‌البلاغه بیان می‌کند: یعنی اگر کسی یک حادثه‌ای برای او اتّفاق افتاد خیلی به آن اهمیت ندهد و اعتنا نکند. شأن نزول هم برای این جمله‌ی امام (علیه السلام) ذکر شده که به هنگام حرکت امام (علیه السلام) برای سرکوب شورشیان بصره، سعد بن وقّاص، و محمد بن مسلمه، و اسامة بن زید و عبدالله بن عمر آماده‌ی حرکت نشدند، امام از آنها پرسید چرا آماده‌ی جهاد نمی‌شوید؟ گفتند از اینکه مسلمانی را بکشیم ناراحتیم. امام فرمود: بر بیعت من وفادارید؟ گفتند: آری، امام فرمود: به خانه‌هایتان بروید. آن گاه حضرت حکمت 15 را زمزمه کرد چون بعضی آمدند به حضرت گفتند: فلانی نیامده، حضرت این جمله را فرمود یعنی رهایشان کنید و اهمیت ندهید.
2. معنای دوّمی که برای این حدیث ذکر شده این است که: هر کس دچار بلا و مشکلی شده را نباید سرزنش کرد و هر منحرف را نمی‌توان سرزنش کرد، بلکه در خیلی از موارد باید هدایتش کرد، چون غیر از معصوم (علیه‌السلام) همه جایز‌الخطا هستند و نباید یک لغزش را به رخ او کشید و آبرویش را برد. چرا که مؤمن احترامش از کعبه بیشتر است: «المؤمِنُ أَعظَمُ حُرمَةً مِنَ الکَعبَةِ». (2)
در حدیثی آمده که کسی که مؤمنی را ملامت کند نمی‌میرد مگر اینکه خودش دچار همان بلا شود.
امیدواریم خداوند ما را از لغزش‌ها حفظ فرماید.
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی تغابن، آیه‌ی 15.
2. خصال، ج1، ص 27.
منبع: گفتار معصومین (ع)، جلد دوم (درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (ع)، چاپ سوم (1393).
برای فهمیدن معنای کلام امام علی (علیه السلام) باید معنای فتنه و عتاب را بدانیم.
کلمه فتنه موارد استعمالش متعدد است یک معنایش وارد شدن در بلا و حوادث گوناگون است. معنای دیگرش امتحان و آزمایش است. «(إِنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَ أَوْلاَدُکُمْ فِتْنَةٌ)؛ اموال و فرزندانتان فقط وسیله‌ی آزمایش شما هستند». (1)
بین این دو معنا یک رابطه‌ی نزدیکی وجود دارد چون حوادث و بلاها و مصائب در بسیاری از موارد وسیله‌ی آزمایش و امتحان است.
معنای سومی هم برای فتنه ذکر شده که فریب خورده است و می‌شود با دو معنای قبل ارتباط داد که گاهی بلاها و حوادث باعث فریب انسان می‌شود، لذا می‌شود برای فتنه یک مشترک معنوی ذکر کرد.
عتاب به معنای سرزنش کردن است.
برای جمله‌ی امام (علیه السلام) دو احتمال و معنا ذکر شده است:
1. این معنا را ابن أبی الحدید در شرح خود بر نهج‌البلاغه بیان می‌کند: یعنی اگر کسی یک حادثه‌ای برای او اتّفاق افتاد خیلی به آن اهمیت ندهد و اعتنا نکند. شأن نزول هم برای این جمله‌ی امام (علیه السلام) ذکر شده که به هنگام حرکت امام (علیه السلام) برای سرکوب شورشیان بصره، سعد بن وقّاص، و محمد بن مسلمه، و اسامة بن زید و عبدالله بن عمر آماده‌ی حرکت نشدند، امام از آنها پرسید چرا آماده‌ی جهاد نمی‌شوید؟ گفتند از اینکه مسلمانی را بکشیم ناراحتیم. امام فرمود: بر بیعت من وفادارید؟ گفتند: آری، امام فرمود: به خانه‌هایتان بروید. آن گاه حضرت حکمت 15 را زمزمه کرد چون بعضی آمدند به حضرت گفتند: فلانی نیامده، حضرت این جمله را فرمود یعنی رهایشان کنید و اهمیت ندهید.
2. معنای دوّمی که برای این حدیث ذکر شده این است که: هر کس دچار بلا و مشکلی شده را نباید سرزنش کرد و هر منحرف را نمی‌توان سرزنش کرد، بلکه در خیلی از موارد باید هدایتش کرد، چون غیر از معصوم (علیه‌السلام) همه جایز‌الخطا هستند و نباید یک لغزش را به رخ او کشید و آبرویش را برد. چرا که مؤمن احترامش از کعبه بیشتر است: «المؤمِنُ أَعظَمُ حُرمَةً مِنَ الکَعبَةِ». (2)
در حدیثی آمده که کسی که مؤمنی را ملامت کند نمی‌میرد مگر اینکه خودش دچار همان بلا شود.
امیدواریم خداوند ما را از لغزش‌ها حفظ فرماید.
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی تغابن، آیه‌ی 15.
2. خصال، ج1، ص 27.
منبع: گفتار معصومین (ع)، جلد دوم (درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (ع)، چاپ سوم (1393).
