عامل پیروزی
امام علی علیه السلام فرمودند:
الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْی وَ الرَّأْی بِتَحْصِینِ الْأَسْرَارِ.
پیروزی در پرتو تدبیر و احتیاط است و تدبیر و احتیاط به فکر است و فکر صحیح به نگهداری [و رازداری] است.
نهج البلاغه، حکمت 48.
شرح حدیث:
شرح حدیث توسط حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدظله‌العالی:
حضرت در این سخن، سه جمله را که با هم ارتباط و پیوند دارند، بیان می‌کند و می‌فرماید: عامل پیروزی، «حزم»، یعنی محکم کاری و دوراندیشی است، و محکم کاری از جولان دادن فکر پیدا می‌شود که مشورت و بررسی به پشتوانه آن باشد و تفکّر و رأی درست هم با راز نگه داری به دست خواهد آمد.
از آن جا که در این کلام امام (علیه السلام) اشاره به پیروزی اشاره شده است، چند جمله درباره انقلاب اسلامی مطرح بکنیم. لذا اوّل فهرست عناوین را ذکر می‌کنیم و بعد در زمینه هر کدام مختصراً توضیح می‌دهیم:
1. واژه انقلاب از نظر لغت و اصطلاح.
2. برای پی بردن به اهمیت هر انقلاب، مطالعه دو چیز لازم است.
3. اصول مشترک انقلاب‌ها.
4. اهداف انقلاب اسلامی ایران.
5. ویژگی‌های نظام حکومتی و انقلاب اسلامی ایران.
1.«انقلاب» از نظر لغت، به معنای دگرگونی و بازگشت نمودن است.
خداوند متعال در آیه 144 سوره آل عمران می‌فرماید: (وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِکُمْ وَمَن ینقَلِبْ عَلَىَ عَقِبَیهِ فَلَن یضُرَّ اللّهَ شَیئاً). این آیه در جنگ احد نازل شد و به زمانی مربوط است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) مجروح گردید. در این حال شخصی با صدایی بلند گفت: «محمّد را کشتم، محمّد را کشتم!» این خبر باعث تزلزل در میان مسلمانان شد و بیشتر یاران حضرت پا به فرار گذاشتند. این آیه می‌فرماید که «اگر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) بمیرد یا کشته شود، شما به عقب برمی‌گردید و با مرگ او اسلام را رها کرده و به دوران کفر و بت پرستی بازگشت خواهید کرد؟!
همان طور که ملاحظه می‌فرمایید در این آیه دو کلمه «انقلبتم» و «ینقلب» از ماده «انقلاب» است و به معنای برگشت و رجعت و به طور مصداقی در این آیه، رجعت به نظام جاهلیت حاکم بر جزیرة العرب قبل از اسلام می‌باشد.
نیز در آیه 50 سوره شعرا آمده است که ساحران در پاسخ به فرعون که آن‌ها را به دلیل ایمان آوردن به موسی (علیه السلام) به مرگ تهدید می‌کرد، گفتند: (لَا ضَیرَ إِنّا إِلَی رَبِّنَا مُنقلِبُون). که مقصود از «منقلبون» بازگشت به خدای متعال می‌باشد که الگوی همه‌ی خوبی‌هاست.
در اصطلاح فقهی نیز انقلاب به دگرگونی بنیادینی که موجب تغییر ماهوی است، گفته می‌شود؛ مثل این که شراب، سرکه شود.
ولی انقلاب به معنای اصطلاحی آن، از دیدگاه دانشمندان علوم سیاسی عبارت از حرکتی است سریع و ناگهانی که به وسیله توده مردم بر اساس ایدئولوژی و مکتب خاصی در جامعه رخ داده و همه معیارها و روابط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حقوقی آن جامعه را دگرگون می‌سازد.
2. برای پی بردن به اهمیت هر انقلابی مطالعه دو چیز لازم است:
الف) مطالعه در سرمایه گذاری‌ها که برای آن صورت گرفته است. هر چه سرمایه‌های مصرف شده بیشتر و با اهمیت‌تر باشد، دلیل بر اهمیت آن انقلاب است.
ب) مطالعه در خصوص توانایی‌های بالقوّه آن انقلاب است؛ به طوری که مشخص شود آن انقلاب دارای چه توانایی‌ها و قدرت‌هایی است و چه می‌تواند صورت بدهد.
امّا سرمایه‌ای که در انقلاب اسلامی ایران گذارده شده، برترین سرمایه بود. بعضی افراد صرفاً به شهدای قبل از انقلاب و در طول و بعد از انقلاب می‌نگرد که مثلاً این همه شهید دادیم. گرچه هر خونی عظمت دارد، به خصوص که در میان این شهدا، افراد مخلص و بزرگ، فراوان بودند؛ در عین حال تنها سرمایه‌گذاری انقلاب به این‌ها منحصر نمی‌گردد؛ حتی زندان رفتن‌ها و تبلیغات هم نبود، بلکه سرمایه گذاری اصلی از زمان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) شروع شد؛ چون ما به اتّکای عقاید مردم به این صحنه قدم گذاشتیم و اگر تعلیمات این چهارده قرن و زحمات رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام) و علمای اسلام در طول این قرون نبود، نسل حاضر این حرکت را صورت نمی‌داد. مثلاً مفهوم شهید و شهادت که الآن به آن افتخار می‌کنند، 14 قرن فرهنگ سازی را پشتوانه دارد.
امّا توانایی‌های بالقوه انقلاب اسلامی آن است که اگر بتوانیم آن را از خطرات دور نگه داریم، قدرت آن را دارد که به کل جهان صادر شود؛ ولی خطراتی از بیرون و درون، آن را تهدید می‌کند. بر همین مبناست که می‌گویند اهمیت نگهداری یک انقلاب بیشتر از خود انقلاب است. لذا اخلاصی مکه از زمان شروع انقلاب، رخ نمود باید حفظ شود. بایستی کارها برای خدا باشد، تا خداوند دست اندرکاران را یاری کند؛ چرا که خداوند می‌فرماید: (وَالَّذینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهدِینَّهم سُبُلَنا) (1) یعنی اگر دو کار و دو ویژگی از تو باشد، بقیه‌اش را من انجام می‌دهم: یکی تلاش و کوشش و دیگری اخلاص در کارها. در این صورت، ما شما را هدایت کرده و پیشرفت می‌دهیم و موانع را از پیش روی شما برمی‌داریم. لذا اگر در جایی ملاحظه می‌کنیم که کارمان لنگ شده و در چاله افتاده‌ایم، احتمالاً در یکی از این دو امر نقصی حاصل شده است: یا تلاش وجود ندارد، یا اخلاص در کارها بی رنگ شده است.
3. اصول مشترک انقلاب‌ها:
عواملی که به عنوان عوامل مشترک در تمامی انقلاب‌ها مطرح می‌گردد، عبارت است از: الف) عامل رهبری؛ ب) عامل مردمی؛
ج) عامل مکتب.
توده‌ای که فاقد مقام راهبری و رهبری باشد، نمی‌تواند بقا و استمرار و ثبات اجتماعی داشته باشد. از طرفی دیگر مقام رهبری نیز بدون همکاری و تأیید مردم از ایجاد و استمرار حرکت انقلابی عاجز خواهد بود؛ زیرا در حقیقت، توده مردم هستند که گستره‌ی دگرگونی و انقلاب بنیادی را پذیرا شده، آن را در زندگی اجتماعی خود اجرا می‌کنند.
سومین عامل در پیدایش انقلاب، عامل مکتب است. توضیح این که هرگونه دگرگونی بنیادی در یک جامعه که به تغییر دیدگاه‌ها و ارزش‌های حاکم بر آن می‌انجامد، بدون وجود مکتبی که مردم بدان گرویده و صحّت آن را تأیید نموده باشند، امکان پذیر نخواهد بود.
4. اهداف انقلاب اسلامی ایران:
انقلابی که به وسیله ملّت مسلمان ایران، برای احیای اصول، معیارها و ارزش‌های اسلامی تحقق یافت، نمی‌تواند و نبایستی هدفی غیر از اهداف مقدّس شریعت اسلام داشته باشد. در ادامه به پاره‌ای از اهداف اساسی این انقلاب اشاره می‌کنیم:
الف) مبارزه با خودکامگی مستبدان داخلی از طریق آگاهی دادن به مردم مسلمان. این نکته بر این اصل متکی است که مبارزه سیاسی با مستبدان وظیفه‌ای شرعی و مذهبی است و سیاست از دین و دین از سیاست جدا نیست.
ب) مجهّز شدن به علوم و فنون جدید؛ زیرا در واقع سلاح مهم غرب نیز در زمینه هرگونه پیشرفت و ترقی، همین سلاح علم و صنعت است: (وَأعِدُّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ). (2)
ج) بازگشت به اسلام نخستین و دور ریختن خرافات و پیرایه‌هایی که در طول تاریخ، به اسلام بسته شده است.
د) مبارزه با استعمار خارجی، اعم از استعمار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی.
هـ) اتّحاد جهان اسلام. بدین معنی که مسلمین در صف واحد در برابر شرق و غرب به پا خیزند و اختلافات مذهبی را که در واقع یکی از عوامل بزرگ منزوی شدن اسلام است، کنار بگذارند.
و) تحقق عدالت اقتصادی و قضایی و احیای دیگر ارزش‌های فردی و اجتماعی.
آنچه گفته شد، مهم‌ترین اهداف انقلاب اسلامی ایران است.
5. ویژگی‌های نظام حکومتی و انقلاب اسلامی ایران:
نظام اسلام و انقلاب اسلامی ایران، دارای ویژگی‌های فراوانی است که به بخشی از این ویژگی‌ها اشاره می‌کنیم:
الف) حاکمیت خدا بر مردم، در عین حاکمیت مردم بر خودشان. آنچه امروزه «مردم سالاری دینی» گفته می‌شود، در حاکمیتی که گفته شد، تحقق می‌یابد.
ب) امتزاج عنصر دین با سیاست، برخلاف مسیحیت کنونی که دین را امری فردی و مناسب امری فردی و مناسب با صومعه نشینی می‌داند.
ج) حفظ کرامت انسان از دیگر ویژگی‌های نظام حکومت دینی و انقلاب اسلامی است؛ زیرا اسلام، مقام و منزلت و ارزش‌های معنوی انسان مرا ستوده و بشر را به عنوان گل سرسبد مخلوقات و خلیفة الله و مسجود فرشتگان و امانت دار الهی معرفی کرده است.
د) حریت انسان و وحدت نژادی و برابری حقوق آنان.
هـ) قبول سازمانی به اسم دولت عدل و لزوم مقام رهبری در جامعه.
و) حرکت به طرف جامعه بی طبقه و جانبداری از مستضعفین.
آنچه مطرح گردید، عمده ویژگی‌های اسلام در تفکّر مربوط به حاکمیت بر جوامع است و از آن جا که انقلاب اسلامی ایران بر پایه اسلام شکل گرفت، این انقلاب دارای همان ویژگی‌هایی است که عنوان گردید.
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 69.
2. سوره انفال، آیه‌ی 60.
منبع: گفتار معصومین (علیهم السلام)، جلد سوم (درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)، چاپ سوم (1394).
حضرت در این سخن، سه جمله را که با هم ارتباط و پیوند دارند، بیان می‌کند و می‌فرماید: عامل پیروزی، «حزم»، یعنی محکم کاری و دوراندیشی است، و محکم کاری از جولان دادن فکر پیدا می‌شود که مشورت و بررسی به پشتوانه آن باشد و تفکّر و رأی درست هم با راز نگه داری به دست خواهد آمد.
از آن جا که در این کلام امام (علیه السلام) اشاره به پیروزی اشاره شده است، چند جمله درباره انقلاب اسلامی مطرح بکنیم. لذا اوّل فهرست عناوین را ذکر می‌کنیم و بعد در زمینه هر کدام مختصراً توضیح می‌دهیم:
1. واژه انقلاب از نظر لغت و اصطلاح.
2. برای پی بردن به اهمیت هر انقلاب، مطالعه دو چیز لازم است.
3. اصول مشترک انقلاب‌ها.
4. اهداف انقلاب اسلامی ایران.
5. ویژگی‌های نظام حکومتی و انقلاب اسلامی ایران.
1.«انقلاب» از نظر لغت، به معنای دگرگونی و بازگشت نمودن است.
خداوند متعال در آیه 144 سوره آل عمران می‌فرماید: (وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِکُمْ وَمَن ینقَلِبْ عَلَىَ عَقِبَیهِ فَلَن یضُرَّ اللّهَ شَیئاً). این آیه در جنگ احد نازل شد و به زمانی مربوط است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) مجروح گردید. در این حال شخصی با صدایی بلند گفت: «محمّد را کشتم، محمّد را کشتم!» این خبر باعث تزلزل در میان مسلمانان شد و بیشتر یاران حضرت پا به فرار گذاشتند. این آیه می‌فرماید که «اگر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) بمیرد یا کشته شود، شما به عقب برمی‌گردید و با مرگ او اسلام را رها کرده و به دوران کفر و بت پرستی بازگشت خواهید کرد؟!
همان طور که ملاحظه می‌فرمایید در این آیه دو کلمه «انقلبتم» و «ینقلب» از ماده «انقلاب» است و به معنای برگشت و رجعت و به طور مصداقی در این آیه، رجعت به نظام جاهلیت حاکم بر جزیرة العرب قبل از اسلام می‌باشد.
نیز در آیه 50 سوره شعرا آمده است که ساحران در پاسخ به فرعون که آن‌ها را به دلیل ایمان آوردن به موسی (علیه السلام) به مرگ تهدید می‌کرد، گفتند: (لَا ضَیرَ إِنّا إِلَی رَبِّنَا مُنقلِبُون). که مقصود از «منقلبون» بازگشت به خدای متعال می‌باشد که الگوی همه‌ی خوبی‌هاست.
در اصطلاح فقهی نیز انقلاب به دگرگونی بنیادینی که موجب تغییر ماهوی است، گفته می‌شود؛ مثل این که شراب، سرکه شود.
ولی انقلاب به معنای اصطلاحی آن، از دیدگاه دانشمندان علوم سیاسی عبارت از حرکتی است سریع و ناگهانی که به وسیله توده مردم بر اساس ایدئولوژی و مکتب خاصی در جامعه رخ داده و همه معیارها و روابط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حقوقی آن جامعه را دگرگون می‌سازد.
2. برای پی بردن به اهمیت هر انقلابی مطالعه دو چیز لازم است:
الف) مطالعه در سرمایه گذاری‌ها که برای آن صورت گرفته است. هر چه سرمایه‌های مصرف شده بیشتر و با اهمیت‌تر باشد، دلیل بر اهمیت آن انقلاب است.
ب) مطالعه در خصوص توانایی‌های بالقوّه آن انقلاب است؛ به طوری که مشخص شود آن انقلاب دارای چه توانایی‌ها و قدرت‌هایی است و چه می‌تواند صورت بدهد.
امّا سرمایه‌ای که در انقلاب اسلامی ایران گذارده شده، برترین سرمایه بود. بعضی افراد صرفاً به شهدای قبل از انقلاب و در طول و بعد از انقلاب می‌نگرد که مثلاً این همه شهید دادیم. گرچه هر خونی عظمت دارد، به خصوص که در میان این شهدا، افراد مخلص و بزرگ، فراوان بودند؛ در عین حال تنها سرمایه‌گذاری انقلاب به این‌ها منحصر نمی‌گردد؛ حتی زندان رفتن‌ها و تبلیغات هم نبود، بلکه سرمایه گذاری اصلی از زمان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) شروع شد؛ چون ما به اتّکای عقاید مردم به این صحنه قدم گذاشتیم و اگر تعلیمات این چهارده قرن و زحمات رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام) و علمای اسلام در طول این قرون نبود، نسل حاضر این حرکت را صورت نمی‌داد. مثلاً مفهوم شهید و شهادت که الآن به آن افتخار می‌کنند، 14 قرن فرهنگ سازی را پشتوانه دارد.
امّا توانایی‌های بالقوه انقلاب اسلامی آن است که اگر بتوانیم آن را از خطرات دور نگه داریم، قدرت آن را دارد که به کل جهان صادر شود؛ ولی خطراتی از بیرون و درون، آن را تهدید می‌کند. بر همین مبناست که می‌گویند اهمیت نگهداری یک انقلاب بیشتر از خود انقلاب است. لذا اخلاصی مکه از زمان شروع انقلاب، رخ نمود باید حفظ شود. بایستی کارها برای خدا باشد، تا خداوند دست اندرکاران را یاری کند؛ چرا که خداوند می‌فرماید: (وَالَّذینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهدِینَّهم سُبُلَنا) (1) یعنی اگر دو کار و دو ویژگی از تو باشد، بقیه‌اش را من انجام می‌دهم: یکی تلاش و کوشش و دیگری اخلاص در کارها. در این صورت، ما شما را هدایت کرده و پیشرفت می‌دهیم و موانع را از پیش روی شما برمی‌داریم. لذا اگر در جایی ملاحظه می‌کنیم که کارمان لنگ شده و در چاله افتاده‌ایم، احتمالاً در یکی از این دو امر نقصی حاصل شده است: یا تلاش وجود ندارد، یا اخلاص در کارها بی رنگ شده است.
3. اصول مشترک انقلاب‌ها:
عواملی که به عنوان عوامل مشترک در تمامی انقلاب‌ها مطرح می‌گردد، عبارت است از: الف) عامل رهبری؛ ب) عامل مردمی؛
ج) عامل مکتب.
توده‌ای که فاقد مقام راهبری و رهبری باشد، نمی‌تواند بقا و استمرار و ثبات اجتماعی داشته باشد. از طرفی دیگر مقام رهبری نیز بدون همکاری و تأیید مردم از ایجاد و استمرار حرکت انقلابی عاجز خواهد بود؛ زیرا در حقیقت، توده مردم هستند که گستره‌ی دگرگونی و انقلاب بنیادی را پذیرا شده، آن را در زندگی اجتماعی خود اجرا می‌کنند.
سومین عامل در پیدایش انقلاب، عامل مکتب است. توضیح این که هرگونه دگرگونی بنیادی در یک جامعه که به تغییر دیدگاه‌ها و ارزش‌های حاکم بر آن می‌انجامد، بدون وجود مکتبی که مردم بدان گرویده و صحّت آن را تأیید نموده باشند، امکان پذیر نخواهد بود.
4. اهداف انقلاب اسلامی ایران:
انقلابی که به وسیله ملّت مسلمان ایران، برای احیای اصول، معیارها و ارزش‌های اسلامی تحقق یافت، نمی‌تواند و نبایستی هدفی غیر از اهداف مقدّس شریعت اسلام داشته باشد. در ادامه به پاره‌ای از اهداف اساسی این انقلاب اشاره می‌کنیم:
الف) مبارزه با خودکامگی مستبدان داخلی از طریق آگاهی دادن به مردم مسلمان. این نکته بر این اصل متکی است که مبارزه سیاسی با مستبدان وظیفه‌ای شرعی و مذهبی است و سیاست از دین و دین از سیاست جدا نیست.
ب) مجهّز شدن به علوم و فنون جدید؛ زیرا در واقع سلاح مهم غرب نیز در زمینه هرگونه پیشرفت و ترقی، همین سلاح علم و صنعت است: (وَأعِدُّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ). (2)
ج) بازگشت به اسلام نخستین و دور ریختن خرافات و پیرایه‌هایی که در طول تاریخ، به اسلام بسته شده است.
د) مبارزه با استعمار خارجی، اعم از استعمار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی.
هـ) اتّحاد جهان اسلام. بدین معنی که مسلمین در صف واحد در برابر شرق و غرب به پا خیزند و اختلافات مذهبی را که در واقع یکی از عوامل بزرگ منزوی شدن اسلام است، کنار بگذارند.
و) تحقق عدالت اقتصادی و قضایی و احیای دیگر ارزش‌های فردی و اجتماعی.
آنچه گفته شد، مهم‌ترین اهداف انقلاب اسلامی ایران است.
5. ویژگی‌های نظام حکومتی و انقلاب اسلامی ایران:
نظام اسلام و انقلاب اسلامی ایران، دارای ویژگی‌های فراوانی است که به بخشی از این ویژگی‌ها اشاره می‌کنیم:
الف) حاکمیت خدا بر مردم، در عین حاکمیت مردم بر خودشان. آنچه امروزه «مردم سالاری دینی» گفته می‌شود، در حاکمیتی که گفته شد، تحقق می‌یابد.
ب) امتزاج عنصر دین با سیاست، برخلاف مسیحیت کنونی که دین را امری فردی و مناسب امری فردی و مناسب با صومعه نشینی می‌داند.
ج) حفظ کرامت انسان از دیگر ویژگی‌های نظام حکومت دینی و انقلاب اسلامی است؛ زیرا اسلام، مقام و منزلت و ارزش‌های معنوی انسان مرا ستوده و بشر را به عنوان گل سرسبد مخلوقات و خلیفة الله و مسجود فرشتگان و امانت دار الهی معرفی کرده است.
د) حریت انسان و وحدت نژادی و برابری حقوق آنان.
هـ) قبول سازمانی به اسم دولت عدل و لزوم مقام رهبری در جامعه.
و) حرکت به طرف جامعه بی طبقه و جانبداری از مستضعفین.
آنچه مطرح گردید، عمده ویژگی‌های اسلام در تفکّر مربوط به حاکمیت بر جوامع است و از آن جا که انقلاب اسلامی ایران بر پایه اسلام شکل گرفت، این انقلاب دارای همان ویژگی‌هایی است که عنوان گردید.
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 69.
2. سوره انفال، آیه‌ی 60.
منبع: گفتار معصومین (علیهم السلام)، جلد سوم (درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی)، گردآوری: سید محمد عبدالله زاده، قم: انتشارات امام علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)، چاپ سوم (1394).
