شمشیر عقل و پوشش حلم
امام علی علیه السلام فرمودند:
اَلْحِلْمُ غِطاءٌ ساتِرٌ، وَالْعَقْلُ حُسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْخَلَلَ خُلُقِکَ بِحِلْمِکَ، وَ قاتِلْ هَواکَ بِعَقْلِکَ؛
حلم پرده اى است پوشاننده، و عقل شمشیرى برّان، پس عیوب اخلاقى ات را با (پرده) حلم بپوشان، و هوس هاى سرکشت را با (شمشیر) عقل بکش.
نهج البلاغه، حکمت 424.
شرح حدیث:
نیروى محرّکه و بازدارنده
در تمام عالم هستى دو نیرو با هم قرین شده است: نیروى محرّکه و نیروى بازدارنده. تعادل این دو نیرو باعث نظم در عالم هستى مى گردد.
در فضا نیروى محرّکه اى وجود دارد که باعث دور شدن سیّاراتِ منظومه شمسى مى شود (نیروى گریز از مرکز)، و درمقابل، نیروى بازدارنده اى نیز وجود دارد که آن ها را به سمت خورشید مى کشد (نیروى جاذبه). وجود هم زمان این دو نیرو تعادل را ایجاد مى کند.
در بدن انسان نیز این دو نیرو وجود دارد: قسمتى از اعصاب، نیروى محرّکه است و بخشى از آن نیروى بازدارنده، و این دو نیرو باعث تعادل در تمام اعضاى بدن انسان مى شود. اعصاب «سمپاتیک» و «پاراسمپاتیک» عوامل محرّک و بازدارنده درون بدن آدمى هستند.
انذار و تبشیر
انبیا نیز در دعوت خود از این دو ابزار استفاده کرده اند و به تعبیر قرآن، هم بشارت دهنده بودند و هم انذارکننده، هم وعده بهشت مى دادند و هم مردم را از آتش سوزان جهنّم مى ترساندند.
قوانین شرع مقدّس نیز چنین است. تشویق هاى اسلامى، مانند آن بخشى از زکات که براى (مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ){1} در نظر گرفته شده، نیروى محرّکه است، و قانون مجازات اسلامى، از قبیل قصاص و دیات و حدود، نیروى بازدارنده. به هر حال مجموعه عالم مجموعه تعادل این دو نیروست.
عقل و حلم
روایت مورد بحث نیز همین مطلب را گوشزد مى کند، مى گوید: انسان باید داراى دو نیرو باشد: عقل و حلم. نیروى محرّکه عقل که همچون شمشیر برّان، باعث حرکت سریع انسان است و نیروى بازدارنده حلم که اعمال انسان را کنترل مى کند. هوى وهوس را با شمشیر برّان عقل قلع و قمع کن و لنگى و نقص خلقیات را با نیروى حلم و بردبارى بپوشان. اگر انسان ها این دو نیرو را با هم ترکیب کنند جامعه اى سالم خواهند داشت.{2}
روایاتى در مورد حلم و عقل
در حدیثى از امام علىّ بن موسى الرضا (علیه السلام) آمده است:
«لا یَکُونُ الرَّجُلُ عابِداً حَتّى یَکُونَ حَلیماً؛ انسان بنده واقعى خدا نخواهد بود مگر زمانى که صاحب حلم و بردبارى شود».{3}
در روایت پرمعناى دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم:
«اِذْا وَقَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ مُنْازَعَةٌ نَزَلَ مَلَکانِ فَیَقُولانِ لِلسَّفیهِ مِنْهُما قُلْتَ وَقُلْتَ وَاَنْتَ اَهْلٌ لِمْا قُلْتَ سَتُجْزىَ بِما قُلْتَ وَ یَقُولانِ لِلْحَلیمِ مِنْهُما صَبَرْتَ وَ حَلُمْتَ سَیَغْفِرُاللهَ تَکَ اِنْ اَتْمَمْتَ ذلِکَ. قالَ: فَاِنْ رَدَّ الْحَلیمُ عَلَیْهِ اِرْتَفَعَ الْمَلَکانِ؛ هنگامى که میان دو نفر نزاعى رخ دهد دو فرشته الهى در آن جا نازل مى شوند. به سفیه مى گویند: آنچه مى خواستى گفتى وهمه آن سزاوار توست و به زودى کیفر سخنانت را خواهى دید. و به حلیم مى گویند: صبر کردى و بردبارى نشان دادى، خداوند به زودى تو را مى آمرزد اگر به همین حال، نزاع را به پایان برسانى.
امّا اگر شخص حلیم مقابله کرد هر دو ملک آنجا را ترک مى کنند (نه وعده غفرانى به حلیم مى دهند و نه سفیه را تهدید مى کنند)».{4}
امام باقر (علیه السلام) نیز فرمودند: «وَ تَوَقِّ مُجازَفَةَ الْهَوى بِدِلالَةِ الْعَقْلِ وَقِفْ عِنْدَ غَلَبَةِ الْهَوى بِاسْتِرْشاءِ الْعِلْمِ؛ از بیهوده کارى هواى نفس با راهنمایى عقل پرهیز کن و اگر هواى نفس خواست بر تو غالب شود با راهنمایى علم و اندیشه در برابرش بایست».{5}
خدایا به ما توفیق ده با شمشیر عقل و پوشش حلم، هواى سرکش را نابود کرده و رذایل اخلاقى را بپوشانیم.{6}
پینوشتها:
1. منظور از «مؤلفة قلوبهم»، که در آیه 60 سوره توبه آمده، افراد ضعیف الایمانى هستند که با گرفتن زکات تقویت مى شوند و به اسلام تمایل پیدا مى کنند.
2. یکصد و ده سرمشق از سخنان حضرت على (علیه السلام)، ص 183 و 184، ح 69.
3. اصول کافى، ج 2، ص 111، ح 1.
4. اصول کافى، ج 2، ص 112، ح 9.
5. بحارالانوار، ج 78، ص 163، ح 1.
6. پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام)، ج 15، ص 415-417.
منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.
در تمام عالم هستى دو نیرو با هم قرین شده است: نیروى محرّکه و نیروى بازدارنده. تعادل این دو نیرو باعث نظم در عالم هستى مى گردد.
در فضا نیروى محرّکه اى وجود دارد که باعث دور شدن سیّاراتِ منظومه شمسى مى شود (نیروى گریز از مرکز)، و درمقابل، نیروى بازدارنده اى نیز وجود دارد که آن ها را به سمت خورشید مى کشد (نیروى جاذبه). وجود هم زمان این دو نیرو تعادل را ایجاد مى کند.
در بدن انسان نیز این دو نیرو وجود دارد: قسمتى از اعصاب، نیروى محرّکه است و بخشى از آن نیروى بازدارنده، و این دو نیرو باعث تعادل در تمام اعضاى بدن انسان مى شود. اعصاب «سمپاتیک» و «پاراسمپاتیک» عوامل محرّک و بازدارنده درون بدن آدمى هستند.
انذار و تبشیر
انبیا نیز در دعوت خود از این دو ابزار استفاده کرده اند و به تعبیر قرآن، هم بشارت دهنده بودند و هم انذارکننده، هم وعده بهشت مى دادند و هم مردم را از آتش سوزان جهنّم مى ترساندند.
قوانین شرع مقدّس نیز چنین است. تشویق هاى اسلامى، مانند آن بخشى از زکات که براى (مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ){1} در نظر گرفته شده، نیروى محرّکه است، و قانون مجازات اسلامى، از قبیل قصاص و دیات و حدود، نیروى بازدارنده. به هر حال مجموعه عالم مجموعه تعادل این دو نیروست.
عقل و حلم
روایت مورد بحث نیز همین مطلب را گوشزد مى کند، مى گوید: انسان باید داراى دو نیرو باشد: عقل و حلم. نیروى محرّکه عقل که همچون شمشیر برّان، باعث حرکت سریع انسان است و نیروى بازدارنده حلم که اعمال انسان را کنترل مى کند. هوى وهوس را با شمشیر برّان عقل قلع و قمع کن و لنگى و نقص خلقیات را با نیروى حلم و بردبارى بپوشان. اگر انسان ها این دو نیرو را با هم ترکیب کنند جامعه اى سالم خواهند داشت.{2}
روایاتى در مورد حلم و عقل
در حدیثى از امام علىّ بن موسى الرضا (علیه السلام) آمده است:
«لا یَکُونُ الرَّجُلُ عابِداً حَتّى یَکُونَ حَلیماً؛ انسان بنده واقعى خدا نخواهد بود مگر زمانى که صاحب حلم و بردبارى شود».{3}
در روایت پرمعناى دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم:
«اِذْا وَقَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ مُنْازَعَةٌ نَزَلَ مَلَکانِ فَیَقُولانِ لِلسَّفیهِ مِنْهُما قُلْتَ وَقُلْتَ وَاَنْتَ اَهْلٌ لِمْا قُلْتَ سَتُجْزىَ بِما قُلْتَ وَ یَقُولانِ لِلْحَلیمِ مِنْهُما صَبَرْتَ وَ حَلُمْتَ سَیَغْفِرُاللهَ تَکَ اِنْ اَتْمَمْتَ ذلِکَ. قالَ: فَاِنْ رَدَّ الْحَلیمُ عَلَیْهِ اِرْتَفَعَ الْمَلَکانِ؛ هنگامى که میان دو نفر نزاعى رخ دهد دو فرشته الهى در آن جا نازل مى شوند. به سفیه مى گویند: آنچه مى خواستى گفتى وهمه آن سزاوار توست و به زودى کیفر سخنانت را خواهى دید. و به حلیم مى گویند: صبر کردى و بردبارى نشان دادى، خداوند به زودى تو را مى آمرزد اگر به همین حال، نزاع را به پایان برسانى.
امّا اگر شخص حلیم مقابله کرد هر دو ملک آنجا را ترک مى کنند (نه وعده غفرانى به حلیم مى دهند و نه سفیه را تهدید مى کنند)».{4}
امام باقر (علیه السلام) نیز فرمودند: «وَ تَوَقِّ مُجازَفَةَ الْهَوى بِدِلالَةِ الْعَقْلِ وَقِفْ عِنْدَ غَلَبَةِ الْهَوى بِاسْتِرْشاءِ الْعِلْمِ؛ از بیهوده کارى هواى نفس با راهنمایى عقل پرهیز کن و اگر هواى نفس خواست بر تو غالب شود با راهنمایى علم و اندیشه در برابرش بایست».{5}
خدایا به ما توفیق ده با شمشیر عقل و پوشش حلم، هواى سرکش را نابود کرده و رذایل اخلاقى را بپوشانیم.{6}
پینوشتها:
1. منظور از «مؤلفة قلوبهم»، که در آیه 60 سوره توبه آمده، افراد ضعیف الایمانى هستند که با گرفتن زکات تقویت مى شوند و به اسلام تمایل پیدا مى کنند.
2. یکصد و ده سرمشق از سخنان حضرت على (علیه السلام)، ص 183 و 184، ح 69.
3. اصول کافى، ج 2، ص 111، ح 1.
4. اصول کافى، ج 2، ص 112، ح 9.
5. بحارالانوار، ج 78، ص 163، ح 1.
6. پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام)، ج 15، ص 415-417.
منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.
