خودشناسی همسران

چکیده: در متون دینی، خودشناسی، مهم ترین معارف بر شمرده شده است و به گونه ای آن را مقدمه خداشناسی بیان کرده اند. خودشناسی در زندگی زناشویی نیز نقش بسیار مهمی دارد که در این نوشتار به بررسی اهمیت و آثار آن پرداخته ایم. با ما همراه باشید. 

 تعداد کلمات  985 / تخمین زمان مطالعه 5 دقیقه

خودشناسی زناشویی یکی از مداخله های مهم در زوج درمانی اسلامی، کمک به همسران در خودشناسی است. در متون اسلامی شناخت نفس از سودمندترین شناخت ها است  (آمدی، ۱۳۶۶، ص ۲۳۲). کسی که در شناخت خود ناموفق است، دچار بزرگ ترین نادانی است و نمی تواند از دیگران نیز درک درستی داشته باشد (همان، ص ۷۰۳۶ و ۲۹۳۶). خودشناسی زناشویی به شناخت دیدگاه ها، انگیزه ها، صفات و رفتار خود در رابطه با همسر باز می گردد.

تمرکز بر اصلاح خود و اهتمام به خویشتن، یکی از سفارش های مهم اخلاقی در آموزه های اسلامی است و آن در درمان مشکلات زوج ها بسیار سودمند است. قرآن افراد را به اصلاح خویش فرامی خواند (مانده، ۱۰۵؛ قمی، ۱۴۱۱، ج ۱، ص ۲۱۶). اولیای دین را نیز مشغول شدن به عیب خود و نپرداختن به عیوب و ضعف های دیگران را تشویق می کنند (شریف الرضی، ۱۴۱۴، ص۲۵۵). بزرگترین مشکل ارتباطی، غفلت و ناهوشیاری نسبت به رفتارها و صفات نامناسب خود و تمرکز بر مشکل فرد مقابل است (همان، ص۵۳۶). اخلاق اسلامی، توجه به خویش و اصلاح خود را مقدم بر اصلاح دیگری اعلام می کند و چنین فردی را بیشتر شایسته احترام می داند (شریف الرضی، ۱۴۱۴، ص ۴۸۰). در زوج درمانی نیز لازم است درمانگر در مرحله نخست هر فرد را تشویق به ارزیابی خویش و اهتمام به اصلاح خود کند.

در زوج درمانی اسلامی مراحل زیر برای تسهیل خودشناسی در همسران سفارش می شود:
اول: از همسران خواسته می شود که به مرور تاریخچه زندگی زناشویی خود بپردازند؛
دوم: زوجین جنبه های مثبت خود در رابطه با همسر را ثبت کنند و در جلسه در مورد آن گفتگو شود؛
سوم: زوجین جنبه های منفی و ضعف های خود در رابطه با همسر را ثبت کنند و در جلسه ارائه دهند. معمولا لازم است که برای بررسی نقاط ضعف با هر فرد به تنهایی گفتگو شود تا به سبب حضور همسر مقاومت او تشدید نشود؛
چهارم: ابعاد دیگر شخصیت زوجین تحلیل و بررسی می شود و شناخت عمیق زوجین به آن تسهیل می گردد؛
پنجم: طرحی برای اصلاح ضعف های شخصیتی و ارتباطی زوجین با همکاری هر یک تهیه می شود؛
ششم: برنامه ها و کار خانگی لازم برای این مداخله را اجرا می شود؛
هفتم: به ارزیابی تغییرات، میزان موفقیت، موانع و راهکارهای رفع آن و ارائه برنامه های آینده برای استمرار خودشناسی زوجین پرداخته می شود. در زوج درمانی تمرکز بر جنبه مثبت و ضعف های فرد (همان، ص ۲۳۴) در روابط زناشویی و وظایف نسبت به همسر است. با برشمردن مسئولیت های زناشویی مرد و زن، از آنان خواسته می شود که ارزیابی خود از این نمره را بیان کنند و سپس از همسرش خواسته می شود که ارزیابی را از این نمره را بیان کند. وقتی با افرادی روبه رو می شویم که همه گفتارشان انتقاد و شکایت از همسر است، نخستین و بهترین مداخله بازگشت دادن هر یک از آنان به خویشتن و نقش خود در این مشکلات است. سوگیری شناختی خدمت به خود موجب می شود تا فرد جنبه های مثبت خویش را برجسته کند و ضعف ها را نبیند یا کوچک شمارد. بی تردید ترغیب فرد به خودکاوی و ارزیابی رفتار و حالات خود، ناهوشیاری و رفتارهای دفاعی فرد را می کاهد. اگر تأکید شود که هر یک از زوجین از خود شروع کند، فرد با احساس کنترل بیشتر بر شرایط به تنظیم روابط و پیشگیری از اختلافات زناشویی می پردازد. این اصلاح هرچند متمرکز بر خود است، ولی تغیر او به اصلاح همر هم می انجامد و زوجین در دو مسیر تلاش، به هدف مشترک می رسند.

مراقبت و حسابرسی از خویش اصل مهم تربیت اخلاقی است که آن را پایه رشد معنوی انسان برشمرده اند (طباطبایی، ۱۳۷۴، ج ۶ ص ۱۶۵)، محاسبه به این است که فرد در مدت زمان معینی مانند روزانه، هفتگی یا بیشتر به بررسی رفتار و حالات مثبت و منفی خود و سپس به تشویق یا تنبیه خود بپردازد. مراقبت این است که فرد همواره متوجه خود باشد و با نظارت دائمی، خویش را از رفتار نامناسب بازدارد و به امور شایسته برانگیزاند (نراقی، ۱۳۸۴، ص ۶۷۴). درمانگر برای اصلاح مشکلات زوجین، نیاز ضروری به اجرای این اصل اخلاقی از سوی زوجین دارد تا سطح مشکلات و میزان پیشرفت را به کمک آنان ارزیابی کند.
پژوهش های فراوانی نقش مداخله خودشناسی را بر درمان مشکلات زناشویی تأیید کرده اند. دانش (۱۳۸۳) و فتوحی بناب (۱۳۸۸)، بخشی از مداخله های زوج درمانی را خودشناسی از نگاه اسلامی در نظر گرفته اند و تأثیر آن را بر حل مشکلات زوجی بررسی کرده اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که خودشناسی به طور معناداری موجب افزایش سازگاری زناشویی زوج هاشده است. اعتمادی و همکاران (۱۳۸۵) نیز تأثیر زوج درمانی اسلامی را بر افزایش خودشناسی و سازگاری زناشویی زوج های ناسازگار نشان داده اند. در بخش مداخله های اخلاقی، روش های خودشناسی را بیان می کنیم. در هر صورت، بخش مهمی از مداخله ها در روابط زوجین به بینش دهی نسبت به ضعف های خویش باز می گردد. در این مسیر ممکن است با حالت دفاعی برخی زوج ها روبه رو شویم که سفارش می شود در صورت لزوم با هر یک از زوجین جلسه انفرادی برقرار کنیم. با توجه به اینکه زوجین از دیدگاه قرآن جان یکدیگرند (من انفسکم)، در شناخت خود هر یک از زوجین به طور طبیعی به محدودیت های طرف دیگر به صورت پذیرنده ای پی میبرد (یونسی، ۱۳۹۲ الف). در زوج درمانی شناختی رفتاری توسعه یافته نیز به این امر سفارش شده است (اپشتاین و باکوم، ۲۰۰۲).