اسراف و ریشه های آن

 یکی از آسیب های مهمی که جامعه ما را فرا گرفته است. بحث اسراف کردن است، که پیامد های منفی و گاه خطرناکی، چه در بعد اقتصادی و چه در بعد اخلاقی بر جا می‌گذارد. 
اسراف در اصل به معنای تجاوز از حد وسط است. وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَٰلِکَ قَوَامًا. و آنان هستند که هنگام انفاق (به مسکینان) اسراف نکرده و بخل هم نورزند، بلکه احسان آنها در حد میانه و اعتدال باشد.(1) پس هر کاری که از حد وسط و اعتدال خارج شود، تبدیل می‌شود به اسراف کردن و مورد نکوهش قرار می گیرد.
 

اسراف به معنی وسیع کلمه هر گونه تجاوز از حد در کاری است که انسان انجام می‌دهد، ولی غالبا این کلمه در مورد هزینه ها و خرج ها به کار می‌رود و از قرآن به خوبی استفاده می‌شود که اسراف نقطه مقابل تنگ گرفتن و سخت گیری است. (2)
اسراف نیز، مانند بسیاری از اعمال، برخاسته از ریشه ها و عواملی است که بدون توجه بدان ها و حذف آن از زندگی فردی و اجتماعی ما عملی نخواهد بود. (3)

یکی از زمینه هایی که موجب اسراف می‌شود غوطه ور بودن در نعمت و ثروت است. ثروت زیاد در صورت نبودن ایمان و ضعف اخلاق موجب اسراف کاری می‌شود. 
توجه : در جامعه خودمان می‌بینیم کسانی را که ثروت فراوان دارند و سراسر زندگی آنها اسراف فرا گرفته است. 
در فرهنگ مصرف‌گرا، اساساً کار و زندگی برای تأمین هزینه‌های مصرفی صورت می‌گیرد و لذت و خوشی هدف و غایت زندگی می‌باشد. در حقیقت آنچه در این دیدگاه هدف مصرف می‌باشد، رضایت و خشنودی فرد است در حالیکه در آموزش‌های مکتب اسلام، هدف غایی از مصرف رضایت و خشنودی خداست. یک مصرف کننده مسلمان نمی‌خورد و نمی‌پوشد تا لذت ببرد بلکه می‌خورد و می‌پوشد تا بتواند به دستورات دینی‌اش عمل کند و در حقیقت هدف از مصرف، تکامل فرد است.(4) 

یکی از مهمترین عوامل و ریشه های اسراف، تربیت غلط و ناصحیح می باشد، افرادی که در خانواده های اسراف گر، ولخرج و لا ابالی بزرگ می شوند، طولی نخواهد کشید، که همانند خانواده، اسرافگر خواهد شد و در اثر تربیت غلط خانواده، مرتکب این عمل زشت می شود و مانند آنها رفتار خواهد کرد. زیرا به فرموده حضرت علی (علیه السلام)، قلب نوجوان همچون زمین خالی از هر بذری است که هر چه در آن کاشته شود، می پذیرد(5)
نکته؛ خانواده های ولخرج، فرزندانی اسراف کار تربیت می‌کنند. خانواده های که از ولخرجی فرزند خودشان گلایه می کنند و شاکی هستند باید بدانند که فرزندان آیینه تمام نمای رفتار پدر و مادر هستند. 
 

شخصی که در دوران زندگی خودش ناکام بوده و با تنگدستی، دست به گریبان بوده و همیشه خود را نسبت به درخواست های خودش ناکام می دید و این ناکامی ها انباشته می‌شوند و تبدیل به عقده های روانی می‌شود. در این صورت شخص ناکام اگر به ثروت برسد سعی می‌کند تا برای سرپوش گذاشتن بر ناکامی های گذشته، دست به کاری بزند که او را در اجتماع مطرح کند. اسراف، ولخرجی و ریخت و پاش غیر معقول از همین موارد است. 
نکته: خودنمایی یک نوع ضعف است که در انسان وجود دارد و برای اینکه بخواهد این ضعف را پوشش دهد، دست به اسراف می‌زند چه در لباس پوشیدن، چه آرایش های افراطی و چه در مورد خوردن های که در شان او نیست.
 

کارهای بیهوده ای که در طول زندگی بعضی ها انجام می‌شود که ثمره ای جز اسراف ندارد.از این کارهای بیهوده می‌توان به چشم و هم چشمی نام برد. 
فرد مبلمان خانه خودش را تغییر می‌دهد، فقط به خاطر اینکه خواهرش مبلمان جدیدی گرفته و به خاطر کم نیاوردن در مقابل او دست به این اسراف می‌زند.
نکته : کسانی که اسراف می‌کنند از نعمت دوست داشتن خداوند محروم هستند. قرآن کریم می فرماید : «کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحبّ المسرفین؛.بخورید و بیاشامید ولی زیاده روی نکنید، تحقیقاً خداوند متعال مسرفان را دوست نمی دارد.»(6)
تذکر: متاسفانه در بعضی از جشن های عقد و عروسی اسراف و تبذیر فراوانی صورت می گیرد و بعضی خانواده ها برای رقابت با دیگران بسیار ریخت و پاش می کنند. انواع و اقسام غذاها، دسرها و میوه ها در چنین مهمانی هایی تهیه و متاسفانه بعضی از آنها نیز به توصیه بهداشت دور ریخته می شود.
موضوع صرفه جویی به قدری در اسلام اهمیت دارد که علمای اخلاق تأکید می کنند: «سزاوار است مؤمن در امور مباح هم سعی کنند که اسرافی از آنها سر نزند، مانند اسراف در خواب، بیداری، حرف زدن و خوردن، چنانکه در حدیث است خدا هر پرخور و پرخوابی را دشمن می دارد. (7)

پی نوشت 
[1] قرآن کریم، سوره فرقان، آیه 67.
[2] سید حسین اسحاقی، مدیریت مصرف در اسلام، قم: دفتر عقل، 1389، صفحه 87 و 89.
[3] سید مهدی موسوی، پژوهشی در اسراف، قم: بوستان‌ کتاب، 1385، صفحه 87.
[4] حسن توانایان فرد، ۲ تئوری توزیع در اسلام، مصرف در اسلام، تهران: بهمن برنا،  1370، صفحه 82. 
[5] نهج البلاغه، نامه 31.
[6] قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 31. 
[7] شهید سید عبدالحسین دستغیب، گناهان کبیره، قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) جلد۲، ص۱۲۰.