اسراف و راهکارهای مقابله با آن (بخش دوم)

چه بسا کسی که الگوی مصرف خود را براساس نوع و کیفیتِ مصرف دیگران قرار می‌دهد،‌ در بسیاری موارد از حدود فردی، اجتماعی و اقتصادی خود تجاوز ‌نموده و به اسراف مبتلا شود.
 

اسراف نیز مانند سایر اعمال،‌ برخاسته از عواملی است که بدون توجه به آن،‌ حذف آن از زندگی فردی و اجتماعی عملی نخواهد بود، برخی از این عوامل عبارت‌اند از:
 

بسیاری از افراد خواهان خودنمایی و جلب توجه دیگرانند. افراد ناکام و نیز انسان‌های ثروتمندی که در رسیدن به خواسته‌هایشان سرخورده‌ و عقده‌ای شده‌اند، با اسراف و ولخرجی و ریخت‌و‌پاش‌های غیرمعقول، قصد خودنمایی دارند. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی می‌فرماید: «هر کس بنایی را از روی ریا و سمعه بسازد، تهدید به عذاب الهی می‌شود. شخصی پرسید: چگونه بنایی با این وصف ساخته می‌شود؟ حضرت فرمود: ساخت‌وسازی بیش‌ازاندازه که برای فخرفروشی بر همسایگان و برادران دینی‌اش  انجام شود»[۱۰].
 

در بعضی مردم، زمینه اسراف را باید در شخصیت اخلاقی آنان جستجو کرد؛ زیرا شخصی که خود را به قانون‌شکنی و سرکشی عادت کرده است، معمولاً نمی‌تواند فرد معتدلی در امور مالی‌اش باشد و همواره بر اثر هوس‌رانی سرمایه خود را در راه تامین عادات زشت به‌هدر خواهد داد. بنابراین در بعضی از آیات قرآن کریم،‌ عنوان «اسراف» در کنار برخی گناهان دیگر بیان شده است:  کَذَلِکَ یُضِلُّ اللهُ مَنْ هُوَ مُسرِفٌ مُرتَابٌ؛ «این‌گونه خداوند هر اسراف‌پیشه گرفتار شک را، گمراه و به خود وامی‌گذارد».
 

تقلید،‌ نیز از عوامل اسراف شمرده می‌شود. چه بسا کسی که الگوی مصرف خود را؛ مانند نوع پوشش، وسیله نقلیه، لوازم زندگی و… براساس نوع و کیفیتِ مصرف دیگران قرار می‌دهد،‌ در بسیاری موارد از حدود فردی، اجتماعی و اقتصادی خود تجاوز ‌نموده و به اسراف مبتلا شود. به‌ یقین، این افراد آسایش را از خود و خانواده‌شان سلب کرده و خود را در رنجی بی پایان قرار خواهند داد. در حدیثی، امام باقر علیه السلام می‌فرماید: «ایاک ان تطمح بصرک الی من هو فوقک؛ زینهار که چشم به زندگی بالاتر از خویش دوزی»[۱۱].
 

اگر در‌آمد به اندازه رفع نیاز باشد، به‌ ناچار بر مصرف نظارت می‌شود؛ ولی اگر مقدار ثروت بیش از احتیاجات باشد و فرد از تربیت اخلاقی و فرهنگ صحیح مصرف بی‌بهره باشد، به اسراف و زیاده‌روی کشیده خواهد شد.
 

اشاعه فرهنگ ولخرجی در جوامع بشری، ‌می‌تواند از سوی استعمارگران حربه‌ای مؤثر باشد؛ زیرا استعمار از این راه، هم بازار فروشی برای کالاهای مصرفیِ اضافی خود فراهم می‌نماید و هم مردم را درگیر هزینه‌های سنگین زندگی ناشی از مصرف بی‌رویه می‌سازد. مقابله و ایستادگی در برابر تهاجمات فرهنگی و اقتصادی استعمار، جز با آگاهی کافی میسر نخواهد بود و انسان باید با بصیرت کافی، خود و دیگران را از این بلای خانمان‌سوز رهایی بخشد[۱۲].

پیامدهای مادی اسراف
 

قال الله تبارک و تعالی: فَکَفَرَتْ بِأنْعُمِ اللهِ فَأذَاقَهَا اللهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا کَانُوا یَصْنَعُونَ؛ «نعمت‌های خدا را کفران کردند، خدا هم به دلیل آن کفران و معصیت، طعم گرسنگی و بیمناکی را به آنها چشانید و مانند لباس سراپای وجودشان را پوشانید».
 

امام موسی‌بن‌جعفر علیه السلام می‌فرماید: «مصرف بی‌رویه سبب می‌شود که انسان از بهره‌مندی و استفاده از امکانات و منابع محروم شود»[۱۳]. از آنجایی که امکانات و منابع ما، متعلق به نسل‌های آینده است، اسراف باعث محرومیت آن نسل‌ می‌شود و همچنین از پس‌انداز سرمایه که یکی از ارکان توسعه است، جلوگیری می‌کند.
 

امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «ان مع الاسراف قلـۂ البرکه؛ اسراف برکت را کاهش می‌دهد»[۱۴].

پیامد‌های معنوی اسراف

 إنّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إخْوَانَ الشَّیَاطِینِ؛ «تبذیرکنندگان برادر شیطان هستند»[۱۵]. تبذیرکنندگان برادران شیاطینند؛ چنانکه شیطان به‌ نادرستی از نیروهایش  در گمراهی مردم استفاده می‌کند، آنان نیز نعمت‌های خدا را کفران کرده و به‌‌نادرستی از آن بهره می‌برند.
 

امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «دعای چهارنفر؛ از جمله فردی که ثروت داشته و آن را تباه کرده است مستجاب نمی‌شود، آن‌کس‌‌‌‌‌‌ به خداوند عرض می‌کند: پروردگارا، به من روزی ده، ‌خداوند می‌فرماید: آیا تو را به میانه‌ روی و اصلاح امور فرمان ندادم»؟[۱۶]
 

[لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجَارہ مِنْ طِینٍ * مُسَوَّمَـۂ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ۱۷]؛ « بارانی از گل و سنگ بر آنها فرستادیم، (آن گل و سنگ) نزد پروردگارت برای تجاوزکاران نشانه‌گذاری شده است».
 

اسراف سرمایه را تباه می‌کند؛ لذا اسراف‌کار برای جبران این هزینه‌‌ها در معرض رذایلی اخلاقی؛ همچون بخل و حرص یا مفاسدی اقتصادی؛ مانند ربا، رشوه و اختلاس قرار می‌گیرد. همچنین، اسراف و تبذیر غالباً همراه با گونه‌ای مصرف گرایی، رفاه‌زدگی و غرق‌شدن در لذات مادی است که خود منشأ فساد است، لذا قرآن کریم مسرفان را «مفسد» دانسته و می‌فرماید: وَ لَاتُطِیعُوا أمْرَ الْمُسْرِفِینَ الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأرْضِ وَ لَایُصْلِحُونَ ؛ «فرمان اسرافکاران را پیروی نکنید، آنانکه در زمین فساد می‌کنند و اصلاح نمی‌شوند».
 

راه علاج اسراف، فقط توجه و تفکر در آیات و اخبار شریفه‌ای است که در مذمت آن وارد شده و انسان را از عواقب دنیوی و اخروی آن برحذر می‌دارد. نکته این‌است که اسراف، نوعی مرض است و خلاف عادت محسوب می‌شود و هیچ عاقلی تمایل ندارد به غیرطبیعی‌بودن متهم شود.
 
ادامه دارد...

نویسنده: حسنیه نوروزی