نظریات جامعه شناسی خانواده (بخش اول)

 جامعه شناسانی که بر مطلوبیت خانواده تأکید کرده، آن را به صورت گروهی خاص و ویژه در نظر می گیرند.
 

نظریه های اصلی در جامعه شناسی که برای فهم و تبیین پدیده های اجتماعی اند، در مورد خانواده به عنوان نهاد اصلی به داوری پرداخته اند.
 
در کتاب مورگان در مورد خانواده (۱۹۸۵) به نقل از اسپرای (۱۹۷۹) نظریه های جامعه شناختی خانواده در سه مقوله قرار داده شده است: ۱) برداشت های نظری اصلی از قبیل نظریه های مبادله و سیستمی، ۲) برداشت های نظری فرعی از قبیل نظریه های تقابل، توسعه ای، رفتارگرایی و پدیدارشناسی، و ۳) برداشت های حاشیه ای از قبیل نظریه های کارکردگرایی ساختی، تحلیل روانی اجتماعی، و یادگیری از برداشت ها، و نظریه های فهم خانواده به لحاظ جامعه شناختی.
 
از طرف دیگر با نگاه کلی عده ای مدعی اند که نظریه های جامعه شناسی را می توان به دو دیدگاه تقسیم کرد:
یکی دیدگاه جامعه شناسانی که بر مطلوبیت خانواده تأکید کرده، آن را به صورت گروهی خاص و ویژه در نظر می گیرند، هر چند که این جامعه شناسان روابط متقابل جامعه، خانواده را قبول دارند، اما با وجود این به نوعی خانواده را برتر از جامعه یا در برابر جامعه قرار می دهند (روزن باوم، ۱۳۶۷) و بدون توجه به مشکلات واقعی موجود در خانواده آن را به صورت آرمانی توصیف می کنند. اما گروه دوم نه تنها بر ارتباط جامعه و خانواده تأکید می کنند، بلکه معتقدند که بازتاب شرایط تعارضی جامعه در خانواده نیز مهم است، از دید این گروه خانواده به صورت «طبیعی» وجود ندارد، بلکه در هر زمان بازتابی از شرایط اجتماعی است و باید خانواده را با توجه به قشری که در آن قرار دارد بررسی کرد (جاراللهی، ۱۳۷۶، ص ۲۰-۲۱). هر چند که تقسیم بندی های فوق تا حدودی معنی دار است ولی به لحاظ شهرت، توانایی تحلیل و میزان استفاده، به تقدم و تأخر نظریه های جامعه شناسی در مطالعه خانواده و سابقه این علم تأکید خواهیم کرد. بدین لحاظ در ادامه چهارچوب مفهومی اخذ شده از نظریات اصلی جامعه شناسی بیان می شود.
 

نظر افرادی چون داروین و انگلس را در مورد خانواده می توان با عنوان نظریه تکاملی معرفی کرد. چارلز داروین در قالب چهارچوب مفهومی اش «بقای اصلح» را مطرح کرد که کاربرد آن در مجموعه علوم انسانی و اجتماعی با عنوان الگوی داروینیسم اجتماعی شهرت یافت. این رویکرد مخالفان و موافقان خاصی یافت.
 
از میان مدافعان این الگو، اسپنسر به ارائه اندیشه تکامل اجتماعی ارگانیسمی پرداخت. پیش از داروین، اسپنسر و حتی انگلس با بی اعتنایی به روش تنازع بقا و انتخاب طبیعی در اثبات تکامل، بر تکامل تأکید کردند (انتخابی، ۱۳۸۳، ص ۲۵۳) به عبارت دیگر، علاقه مندان به نظریه داروین نحوه نگاه تحولی او در مورد طبیعت را در حوزه فرهنگ و اجتماع نیز به کار بردند. به طور خاص طرفداران داروین از تحول خانواده طی دوران های متعدد بحث کردند. در ادامه نظر گاه او (داروین)، انگلس در کتاب منشأ خانواده، مالکیت خصوصی و دولت به نحوه تحول خانواده طی دوره های متعدد اشاره کرده است. همه مدافعان اندیشه داروین به وضعیت خانواده در دوره معاصر در مقایسه با گذشته پرداخته و تحول آن را طی زمان استنباط کرده اند.
 

نظریه مبادله با محوریت جورج هومنز یکی از نظریات جامعه شناختی است که از دهه ۱۹۵۰ به بعد مطرح شده و در حوزه های متعدد جامعه شناسی به کار رفته است. این نظریه بر آنچه در جریان مبادله داده و گرفته می شود، متمرکز است. اساس مبادله (بده و بستان) بر پاداش یا مجازات است. مبادله بر اساس نظام هنجاری که عمل متقابل و تکمیلی است، سامان می یابد.
 
بسیاری از افراد از نظریه مبادله در انتخاب همسر و روابط درونی خانواده استفاده کرده اند، مبادله موقعیت بهتر، مردان و زیبایی زنان می تواند به ازدواج معنی دهد. اگر این وضعیت نابرابری (سطح بالاتر سواد مردان و زیبایی زنان) وجود نداشته باشد، هزینه ای که طرفین برای این مبادله (ازدواج) می پردازند همسان نخواهد بود و در این صورت طلاق معنا می یابد. به عبارت دیگر، اگر بین آنچه افراد در ازدواج می پردازند و به دست می آورند تعادل برقرار نباشد، زندگی مجردی انتخاب خواهد شد (مورستین، ۱۹۸۰، ص ۷۸۵).
 
در مورد این نظریه این سوال مطرح می شود که در ازدواج به عنوان یک امر مبادله ای طرفین چه چیزی را به دست می آورند؟ در پاسخ می توان گفت که ازدواج به منزله مبادله بین دو نفر همراه با صرف هزینه، انرژی و زمان است. از طرف دیگر، طرفین لذت زندگی جمعی، اعتماد و تکیه بر دیگری و اطمینان و راحتی خیال را از زندگی کردن می یابند. این ها منفعت هایی است که در عوض هزینه های مصرف شده برای طرفین به دست می آید، با توجه به سؤال فوق، پدر یک خانواده برای ساعاتیکه می توانست برای کاری دیگر مصرف کند با فرزندانش می گذراند چه پاداشی را دریافت می کند؟ پاسخ می تواند دستیابی پدر به رضایت خاطر از گذران زمان و انرژی با فرزندانش باشد.
 
برای فهم دقیق تر، نظریه مبادله در وضعیت خانواده، یک بار دیگر باید به پیش فرض هایی که از طرف واضعان نظریه (هومنز) مطرح شده است، اشاره کرد. این پیش فرض ها عبارت اند از:
 
الف) رفتار انسان عقلانی است. بدین لحاظ انسان با اطلاع محدود برای حداکثر کردن پاداش و کم کردن قیمت ها می کوشد.
ب) همه افراد درگیر بعضی از قیمت ها هستند. فرقی نمی کند که چگونه بعضی از چیزها با مصرف انرژی و زمان برای لذت صورت می گیرد.
ج) افراد رفتارشان را در صورتی که قبلا پاداش گرفته باشند، تکرار می کنند.
د) مبادله امری اجتماعی است و بر اساس اصول متقابل سامان می یابد. کسانی که از دیگران پاداش دریافت می کنند به دیگران پاداش می دهند. شبیه به این، کسانی که به دیگران پاداش می دهند انتظار دریافت پاداش از طرف آنان را دارند.
ه) افراد به میزانی که از انجام دادن عملی پاداش می گیرند اهمیت کمتری به دریافت پاداش بعدی می دهند.
 
ادامه دارد...
 

نویسنده: تقی آزادارمکی

 
منبع: کتاب «جامعه شناسی خانواده ایرانی»