ذهن آگاهی چیست؟

ذهن آگاهی حالتی از هشیاری است که در آن توجه روی پدیده های درونی و بیرونی که در لحظه ی حال اتفاق می افتد، متمرکز می شود.
 

ذهن آگاهی یک مفهوم جهانی و براساس آموزش هایی است که هزاران سال قدمت دارند (پاریش، ۲۰۱۰). از نظر تاریخی ذهن آگاهی تکنیک اصلی مورد استفاده در مراقبه بودایی است که ریشه در آیین مذکور دارد.
 
پایه های این مفهوم را می توان در کهن ترین متن های بودایی ردیابی کرد. ذهن آگاهی به عنوان هدفی از مذاهب تعمقی به ویژه، بودا شناخته می شود (فالکنستروم، ۲۰۱۰ و برون و همکاران، ۲۰۰۷، به نقل از برجعلی، ۱۳۹۲). البته مفاهیم شبیه ذهن آگاهی مانند حضور قلب در نماز، توجه به اذکار و ادعیه و مراقبه نفس، در عرفان های اسلامی نیز وجود دارد و مفاهیمی چون علم حضوری و حصولی در فلسفه و عرفان اسلامی به تفصیل بحث شده است.
 

استفاده از ذهن آگاهی در روان شناسی در آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم ظهور پیدا کرد و از ژاپن آغاز شد. در واقع معرفی از فرهنگ و معنویت ژاپنی به آمریکا بود. ذهن آگاهی به آن صورت که ما هم اکنون درک می کنیم از مذهب سنتی و معنوی بودائیسم گسترش یافته است که آمریکایی ها بعد از جنگ با این مفهوم آشنا شدند (دریدن و استیل ۲۰۰۶).
 
ذهن آگاهی سازه ایست که به اشکال خیلی متفاوتی در پژوهش ها و درمان های روانشناختی تلفیق گشته است (بائر، ۲۰۰۶؛ رومر و همکاران، ۲۰۰۹).
 

کابات زین (۲۰۰۳) ذهن آگاهی را به عنوان توجه کردن به شیوه ای خاص روی هدف، در زمان حال، بدون قضاوت تعریف کرده است. ذهن آگاهی به آگاهی غیرقضاوتی از تجربه ی لحظه به لحظه اشاره دارد. در هنگام تمرین ذهن آگاهی، شخص عمدا تمام توجه خود را بر هر اتفاقی که در حال حاضر دارد می افتد، معطوف می کند، بدون این که در مورد آن قضاوت نماید. تمرین ذهن آگاهی همانند آرمیدگی جسمانی، تمرکز و بینش را توسعه می دهد (کابات- زین ، ۱۹۹۰).
 
کابات-زین (۲۰۰۵)، اظهار می دارد که ذهن آگاهی، آگاهی و بینش را ارتقاء می دهد. وی در کتابش این گونه می نویسد: بازگشت به احساس هایمان، التیام خودمان و دنیا، از طریق ذهن آگاهی است. چرا که ذهن آگاهی، ظرفیت و توانایی ما برای آگاهی و خودشناسی می باشد. ذهن آگاهی از طریق توجه کردن، پرورش می یابد و این توجه کردن به واسطه ی تمرینی تحت عنوان مراقبه ی ذهن آگاهانه، رشد یافته و خالص می گردد (شیخ الاسلامی، ۱۳۹۲).
 
دان (۲۰۱۰) ذهن آگاهی را چنین تعریف می کند: ذهن آگاهی حالتی از هشیاری است که در آن توجه روی پدیده های درونی و بیرونی که در لحظه ی حال اتفاق می افتد، متمرکز می شود. براساس نظر دان (۲۰۱۰)، تعاریف ذهن آگاهی همه در سه مولفه مشترک می باشند. این سه مولفه عبارتند از این که 

 

 هفت عامل وجود دارند که ارگان های اصلی تمرین های ذهن آگاهی را تشکیل می دهند. کابات-زین که برنامه ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی را به وجود آورده است، هفت عامل ویژه را مشخص کرده است که بنیان های ذهن آگاهی را به وجود می آورند. به منظور پرورش ذهن آگاهی، فرد به یک پارادایم جدید برای یادگیری خود نیاز دارد. این عوامل عبارتند از: ۱- قضاوت نکردن، ۲- شکیبایی (صبر)، 3- ذهن آغازگر (حالت ذهنی آغازگری)، ۴- اعتماد، ۵- تقلا نکردن، ۶- پذیرش، ۷- آزاد کردن بگذار تا بگذرد. این عوامل از همدیگر مستقل نیستند بلکه هر یک دیگری را پشتیبانی می کند و همه با هم از یک ارتباط درونی عمیق برخوردارند. میزانی که یک فرد قادر است تا یکی از این نگرش ها را در خود پرورش دهد منجر به پرورش عمیق تر دیگر نگرش ها خواهد شد و همچنین پیش بینی کننده ی خوبی برای موفقیت های بلند مدت تر در تمرین ذهن آگاهی شخصی عمیق، می باشد (علی شیخ الااسلامی، ۱۳۹۲).
 

 

دیویدسون (۲۰۰۵) تصویربرداری تشدید مغناطیسی (FMRI) را برای جمع آوری شواهد تجربی تأثیرات مراقبه ی ذهن آگاهانه روی مغز، به کار برد. مطالعات او نشان داد که مغر از آن چه تصور می شد قابلیت انطباق یا انعطاف پذیری عصبی خیلی بیشتری دارد. به علت این انعطاف پذیری عصبی می توان مغز را پرورش داد تا الگوهای پاسخ عاطفی را تغییر دهد. یک راه پرورش مغز برای انجام این کار، استفاده از تمرینات ذهن آگاهی است.
 
پژوهش ها نشان داده اند که افرادی که به صورت طولانی مدت تمرینات مراقبه را انجام می دهند، افزایش قابل توجهی در فعالیت مغز مرتبط با ارتقا عواطف در هردو ناحیه ی پیشانی و آهیانه تجربه می کنند (دیویدسون، ۲۰۰۵، لوتز و همکاران، ۲۰۰۸). مراقبه کننده ی کم تجربه هم افزایش فعالیت مغز را تجربه می نماید اگر چه در سطح کمتر. حتی یک برنامه ی کوتاه مدت مراقبه ی ذهن آگاهی نیز منجر به تأثیرات مثبت قابل مشاهده ای در مغز می شود (دیویدسون و همکاران، ۲۰۰۳). در حالی که مراقبه کننده های با تجربه با سرعت بیشتری مهارت های نظم دهی را توسعه می دهند که آن ها را قادر می سازد تا بدون تلاش از حواس پرتی ها رها شوند، فعالیت مغزی مراقبه کننده های تازه کار هم پیشرفت در حفظ تمرکز را نشان می دهد (لوتز و همکاران، ۲۰۰۸)
 
دیویدسون و همکاران (۲۰۰۳)، در یک مطالعه ی مشترک، فعالیت الکتریکی کرتکس پیش پیشانی مغز شرکت کنندگان در یک برنامه ی کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی عرضه شده در یک موقعیت گروهی را بررسی کردند. مطالعه ی آن ها شامل افراد سالمی بود که شرایط کاری پر استرس را تجربه می کردند.
 
شواهد نشان داد که تمرینات ذهن آگاهی باعث شد تا آزمودنی ها توانایی اداره کردن استرس، اضطراب و ناکامی را به نحو موثرتری کسب نمایند.
 

شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی (MBCT) به مهارت های شناختی ویژه در چهارچوب های درمان کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی مجهز است. شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی به کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی شباهت زیادی دارد، هرچند در مورد گروه های کوچک تر اثربخش است و در مراکز بالینی مورد استفاده قرار می گیرد. این رویکرد درمانی، کمتر روی حرکات بدنی و به اصطلاح ذهن آگاهی بدنی متمرکز است و فقط در آن سه دقیقه به تمرین تنفس پرداخته می شود. به جای آموزش کاهش استرس، این رویکرد درمانی بیشتر روی تمرینات بازبینی و تجزیه و تحلیل افکار مختل و رابطه ی آن ها با احساسات بدنی و خلق تأکید دارد (مکا، ۲۰۰۷).
 
شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی به عنوان یک رویکرد هدفمند برای کار با افرادی با تاریخچه ای از دوره های افسردگی اساسی و در نتیجه آسیب پذیر در برابر دوره های بعدی افسردگی ایجاد شده است.
 
در این روش درمانی، به افراد جهت بهبود مسائل روانشناختی آموزش داده می شود که آن ها را قادر می سازد تا یاد بگیرند چگونه به صورت ذهنی نسبت به احساسات بدنی، افکار و هیجانات آگاهی داشته باشند و همچنین آن ها را جهت پاسخ ساز گارانه نسبت به علائم خطر عود مشکلات، توانمند می سازد. در این روش درمانی، مراقبه ی ذهن آگاهانه هسته ی مرکزی آموزش است و بر اساس ساختار و فرآیند کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و ترکیب آن با برخی از جنبه های درمان شناختی-رفتاری برای کاهش افسردگی طراحی شده است (سگال و همکاران، ۲۰۰۲).

به صورت خلاصه، این روش شامل ترکیب تمرین مراقبه ی ذهن آگاهانه، کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و درمان شناختی- رفتاری است (شیخ الاسلامی، ۱۳۹۲).