برای علاقه‌مند کردن کودک و نوجوان به روزه گرفتن، تأکید شده که آسان‌گیری موجب می‌شود کودک و نوجوان نسبت به این کار مشتاق شود، در حالی که سختگیری زمینه دوری و فرار از روزه‌داری را ایجاد می‌کند. البته لازم است در این کار نکاتی رعایت شود تا جسم و روح لطیف او آسیبی نبیند.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با دکتر مریم عبدالباقی، استاد حوزه و دانشگاه انجام داده، ضرورت و نکات مهم برای آشنا کردن کودک و نوجوان با فریضه روزه‌داری را مرور کرده است تا از علاقه و اشتیاق کودکانه برای الگوگیری از بزرگ‌ترها، بتوان در جهت آموزش سبک زندگی دینی بهره برد.
وقتی فرزندتان نه‌ساله شد
درباره سنی که والدین باید فرزند خود را به روزه گرفتن تشویق کنند، چه روایت مستندی وجوددارد؟در این باره چند روایت مطرح شده است؛ یکی از معتبرترین آنها روایتی است که در جلد سوم کتاب کافی ثبت شده است، مبنی بر اینکه امام محمدباقر علیه السلام در مجلسی درباره سن تشویق کودکان به نماز صحبت می‌کرد، در ضمن صحبت‌ها فرمودند: «ما کودکان خود را وقتی پنجسالهاند به نماز امر می‌کنیم ولی شما کودکانتان را وقتی هفت‌ساله شدند به نماز امر کنید. ما کودکان خود را وقتی هفتسالهاند به روزه وامیداریم، بهاندازهای که توان دارند؛ چه نصف روز باشد یا بیشتر یا کمتر. وقتی تشنگی و گرسنگی بر آنها چیره شد، افطار میکنند تا اینکه به روزه عادت کنند و توان آن را بیابند ولی شما کودکانتان را وقتی نه‌ساله شدند، بهاندازهای که توان دارند به روزه وادارید و وقتی تشنگی بر آنان چیره شد، افطار کنند».
می‌دانیم که نمی‌توان به‌طور یک‌باره نوجوانی را به روزه گرفتن وادار کرد. برای اینکه زمینه روزهگرفتن را به‌مرور زمان در او ایجاد کنیم، چه باید کرد؟
در این خصوص باید توجه داشت که روح هر انسانی در دوران کودکی و نوجوانی انعطاف خوبی دارد و قابلیت یاد گرفتن دستورات دینی و به‌خصوص تمرین روزه‌داری از کودکی راحت‌تر است اما هر اندازه که سن انسان بیشتر می‌شود، انعطاف روح او کمتر شده و یاد گرفتن آموزه‌های جدید مشکل‌تر می‌شود. بنابراین روزه گرفتن برای کودکان واجب نیست اما همین که در میان وعده‌های غذایی رعایت ماه مبارک رمضان را کند و از انجام کارهایی که روزه را باطل می‌کند، دور باشد برای او کاری زیبا و پسندیده است که زمینه‌ساز تقوای او در دوران جوانی می‌شود.
از کودکی برنامه‌ریزی کنید
روزه گرفتن برای دخترها از نه‌سالگی و برای پسرها از پانزده‌سالگی واجب می‌شود. اما این حکم شرعی به این مفهوم نیست که فرزندتان را تا رسیدن به سن تکلیف به حال خودش رها کنید و به‌محض رسیدن به این سن، او را وادار به روزه‌داری کنید، به‌عنوان مثال هنگام سحری خوردن و افطار او را کنار خود بنشانید و لذت آن لحظات را بهانه‌ای برای آشنایی‌اش با روزه قرار دهید. اما در این کار اعتدال داشته باشید و توانایی جسمی کودک را هم در نظر بگیرید.
تشویق کنید
چگونه می‌توان از غریزه الگوگیری و تقلید کردن کودکان برای تشویق آنها به روزه گرفتن بهرهبرد؟اگر می‌خواهید دختر یا پسر کوچک شما آداب روزه‌داری را بداند و از همان دوران کودکی و نوجوانی‌اش تقوایی را که در روزه‌داری است، یاد بگیرد و درک کند بهتر است خودتان الگوی خوبی برای او باشید، چون همیشه این طور نیست که بتوانید اهمیت روزه گرفتن را فقط در قالب جملات و از طریق صحبت با کودک به او یاد بدهید.
کودک و نوجوان برای اینکه اهمیت روزه‌داری را درک کند، باید ارزش آن را در رفتارهای پدر و مادر خود ببیند. وقتی پدری با وجود مشغله بسیار از خوردن و آشامیدن پرهیز می‌کند و در شرایطی که خسته از محل کار به خانه برگشته و خسته و گرسنه است تا زمان افطار به‌جای گله و شکایت از گرسنگی و گرمای هوا فقط از برکت‌های روزه‌داری می‌گوید، فرزندش اهمیت واقعی روزه را درک می‌کند.
دعوت از کودک و نوجوان بر سفره سحری و افطار
در شرایطی که پدر و مادر هنگام سحری خوردن و افطار کردن کودکشان را هم کنار خود می‌نشانند، فرزند آنها می‌تواند به‌خوبی حس معنویت روزه‌داری را درک کند، بنابراین الگو بودن در رفتارهای عبادتی بهترین شیوه تشویقی برای کودک و نوجوان است.نکته قابل توجه این است که کودک و نوجوان به‌خصوص در زمان افطار کردن و یا سحری خوردنعلاقه زیادی دارند که با بزرگ‌ترها هم‌سفره شوند.
درست است. در این شرایط سرزنش آنها و دور کردن از سفره افطار باعث دلخوری و دین‌گریزی‌شان می‌شود، بنابراین لازم است بزرگ‌ترها از همین علاقه کودکانه به بهترین نحو ممکن بهره برده و از آنها بخواهند تا در فیض بردن از این لحظات معنوی همراهشان شوند، چون همین هم‌سفرگی در لحظات معنوی سحر و غروب ماه مبارک رمضان آثار بسیار مهم و تأثیرگذاری در ساخت شخصیت دینی کودکان و نوجوانان دارد.
درباره اهمیت الگوسازی در کتاب بحارالانوار از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «مردم را با رفتار خود به حق رهبری کنید نه با زبان خویش». روانشناسان هم معتقدند کودک و نوجوان، چشم و گوش خود را مثل آیینه‌ای در برابر رفتارهای بزرگ‌ترهای خود به‌کار می‌گیرد و هر رفتاری که از آنان می‌بیند و درک می‌کند، منعکس و تکرار می‌کند، به این صورت است که پدر و مادر و حتی مربیان و معلمان مدرسه می‌توانند با اهمیت قائل شدن برای روزه، این آموزه مهم اسلامی را به نوجوان یاد بدهند.
در عین حال خواندن مطالب، احادیث و داستان‌های مربوط به روزه و تماشای فیلم‌هایی در این زمینه، کودک و نوجوان را به‌طور غریزی به این کار تشویق می‌کند و باعث می‌شود که یک کودک با داشتن سن و سال کم، اعمال و حرکات روزه‌داری را انجام بدهد.
اجبار ممنوع!
هیچ کدام از آداب اسلامی با اجبار و تحمیل عملی نمی‌شوند. آیا این حکم در مورد روزه گرفتنهم مصداق دارد؟ به هر حال روزه عملی واجب است و نوجوانان بعد از سن مشخصی باید روزهبگیرند. آیا والدین می‌توانند فرزند خود را مجبور به روزه کنند؟همان طور که در سؤال اشاره کردید هیچ یک از آداب اسلامی با اجبار و تحمیل به نتیجه نمی‌رسد، به‌خصوص روزه گرفتن که برای انجام آن باید ساعت‌ها در طول روز از خوردن، آشامیدن و کارهای دیگری که روزه را باطل می‌کند پرهیز کرد. پس این نکته را بدانید که اگر قرار باشد با اجبار و تهدید و دعوا کردن فرزند نوجوان خود را به روزه گرفتن وادار کنید، چه‌بسا ممکن است نه‌تنها رغبت و اشتیاقی نسبت به دین پیدا نکند، بلکه حتی دین‌زده هم بشود و پنهانی و دور از چشم دیگران چیزی بخورد و روزه‌اش را باطل کند.
در این مورد مروری بر سیره و سبک زندگی پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله می‌تواند راهگشا باشد، چراکه آن حضرت در دوران تبلیغ دین اسلام کسی را وادار به پذیرش و یادگیری قرآن و آداب اسلام نکردند. همان طور که خداوند متعال در سوره مبارکه ق خطاب به آن حضرت می‌فرماید: «تو به‌زور وادارنده آنها نیستی.»، خداوند در سوره مبارکه غاشیه هم تأکید می‌کند که: «تو بر آنها مسلط نیستی.»، از این آیات معلوم می‌شود که اگرچه پدر و مادر مسلمان باید فرزند خود را به‌سمت اسلام و روزه گرفتن دعوت کنند اما نمی‌توانند فرزند خود را وادار به این کار کنند.
پس چه باید کرد؟
بهترین شیوه آموزش دادن آداب اسلامی به کودکان و نوجوانان، همان شیوه رسول خدا صلی الله علیه و آله است. آن حضرت به‌صورت مداوم زمینه آشنایی مردم با قرآن و احکام اسلامی را ایجاد می‌کردند تا مردم به یادگیری این احکام مشتاق شوند، به این دلیل که ایشان به‌خوبی می‌دانستند که اگر بنای آموزش اسلامی بر اجبار و تحمیل قرار بگیرد، خیلی زود دچار شکست می‌شود و کمتر کسی مایل به روی آوردن به دین اسلام خواهد شد.بنابراین پدر و مادر هم می‌توانند فضای خانه را طوری طراحی و اداره کنند که فرزندان، خود به خود نسبت به روزه گرفتن علاقه‌مند شوند و با الگوبرداری از رفتار والدین، آداب روزه‌داری را یاد بگیرند.
درنتیجه برای علاقه‌مند کردن کودک و نوجوان به روزه گرفتن، تأکید شده که آسان‌گیری موجب می‌شود کودک و نوجوان نسبت به این کار مشتاق شود، در حالی که سختگیری زمینه دوری و فرار از روزه‌داری را ایجاد می‌کند.
از مرجع تقلیدتان کمک بگیرید
گاهی کودکان می‌خواهند مانند پدر و مادر خود، روزه کامل بگیرند. آیا درست است که چنیناجازه‌ای به آنها داده شود؟اگر فرزندتان به سن تکلیف نرسیده، اجازه ندهید روزه کامل بگیرد. چون همان طور که افراد در سن و سال بالا تحمل سختی عبادت سنگین روزه‌داری را ندارند و از نظر شرعی از این تکلیف الهی معاف هستند، کودکانی که به سن تکلیف نرسیده‌اند هم نباید روزه بگیرند.
اما اگر فرزندتان به سن تکلیف رسیده است ولی به‌دلیل ضعیف بودن تحمل روزه‌داری ندارد، حتماً با دفتر مرجع تقلیدتان تماس بگیرید و در این زمینه سؤال کنید. به‌خصوص در مورد دختران که از سن نه‌سالگی باید روزه کامل بگیرند، پدر و مادر باید بیشتر مراقب سلامت فرزند خود باشند.
به‌عنوان مثال از دفتر مقام معظم رهبری سؤال شد که دخترانی که تازه به سن تکلیف رسیده‌اند و روزه گرفتن بر آنها مقداری مشکل است، چه حکمی دارند؟ آیا سن بلوغ شرعی دختران اکمال نه سال قمری است؟
جواب دفتر این بوده که: بنا بر نظر مشهور، بلوغ شرعی دختران همان تکمیل نه سال قمری است که در این هنگام روزه بر آنها واجب است و ترک آن به‌مجرد بعضی از عذرها جایز نیست، ولی اگر روزه گرفتن برای ایشان ضرر داشته باشد یا تحمل آن برایشان همراه با مشقت زیاد باشد، افطار برای آنها جایز است.
و یا از دفتر آیت‌الله صافی گلپایگانی سؤال شده که: برای دختربچه‌ها در 9سالگی روزه گرفتن مشقت دارد. آیا می‌توانند به‌خاطر ضعف و ناتوانی روزه نگیرند؟ جواب این بود که: در فرض سؤال اگر مشقت به عسر و حرج یا خوف عرفی مرض باشد می‌توانند افطار نمایند و بعد از زوال عذر، قضای آن را به‌جا بیاورند.
به‌خصوص اینکه ماه رمضان امسال کمی با روزهای گرم و دوران مدرسه هم‌زمان شده و ممکن است روزه گرفتن برای آنها ایجاد مشکل کند. پس مراقب احوال فرزند خود باشید و با اجبار و بدون در نظر گرفتن شرایط و توانایی جسمانی او، او را وادار به روزه‌داری نکنید. البته پزشکان معتقدند اگر به وضعیت تغذیه بچه‌ها به‌خوبی رسیدگی شود هیچ مشکلی به‌وجود نمی‌آید و نوجوانانی که به تکلیف رسیده‌اند، می‌توانند روزه بگیرند.
راهکاری به‌نام روزه کله‌گنجشکی
کودکان علاقه زیادی دارند که از رفتار بزرگ‌ترها تقلید کنند و این الگوبرداری‌ها را در قالب بازی‌های کودکانه انجام می‌دهند. چطور می‌توان از همین تمایل کودکانه برای آموزش آداب دینیاستفاده کرد؟یکی از نمونه‌ها، روزه کله‌گنجشکی است که بهترین راه‌حل برای ایجاد علاقه در کودکان به انجام آداب دینی است.
اصلاً چنین آدابی در دین اسلام وجود دارد؟
بله. به‌عنوان مثال امام صادق علیه السلام درباره روزه کوتاه‌مدت کودکان فرموده‌اند: «ما کودکان خود را در سحرگاهان بیدار می‌کنیم تا روزه بگیرند اما در طول روز هر وقت خواستند می‌توانند افطار کنند».
بنابراین روزه‌های کوتاه‌مدت به‌منزله تمرینی برای کودک است تا با روزه کامل و آداب مربوط به آن آشنا شود. در این نوع روزه که در تعبیر عامیانه به «روزه کله‌گنجشکی» معروف است، کودک هنگام سحر همراه بزرگ‌ترها سحری می‌خورد و می‌تواند موقع اذان ظهر افطار کند. البته بعضی از خانواده از کودک یا نوجوان می‌خواهند اگر توانایی دارد، بعد از افطار کردن در زمان اذان ظهر، تا موقع اذان مغرب هم غذایی نخورد تا موقع افطار، کنار سایر اعضای خانواده باشد. در این زمان می‌توان نکاتی را درباره روزه گرفتن به کودک آموزش داد، مانند اینکه در عین حال که از خوردن و آشامیدن پرهیز می‌کند، حرف بد هم نباید بزند و کار نادرست انجام ندهد.
