لذا در طی هفته های اخیر با افزایش خانه نشینی مردم میزان استفاده عمومی از اینترنت و پیام رسان‌های اینترنتی به شکل قابل توجهی افزایش یافته، به طوری که وزیر ارتباطات در پی افزایش نارضایتی‌ها از کیفیت اینترنت خانگی، وعده افزایش چهار برابری سرعت اینترنت ثابت را داده است.
در این بین اما سوال اینجاست که در شرایط فعلی سهم پیام رسان‌های داخلی از بازار مصرف فضای مجازی چیست؟! آیا در شرایط فعلی که به دلیل افزایش ماندگاری مردم در منزل شاهد بیشترین میزان مصرف ترافیک اینترنت هستیم، محصولات ایرانی فضای مجازی از جمله پیام رسان‌ها پر هزینه توانسته اند در سبد مصرف کاربران قرار گیرند یا خیر؟! اگر نتوانسته اند دلیل آن چیست؟
برای پاسخ به این سوالات ابتدا باید نگاهی به ماجرای پر فراز و نشیب پیام رسان‌های داخلی از ظهور تا صف آرایی آنها در مقابل تلگرام و سرنوشت آنها داشته باشیم.
ظهور پیام رسان ها
در اواسط دهه 80 میلادی و قبل از شکل‌گیری اینترنت جهانی به شکل و شمایل امروز آن شرکت کومودور که سازنده رایانه های اولیه بود، بر روی رایانه های تولیدی خود موسوم به کومودور ۶۸ و ۱۲۴ قابلیتی را با نام کیو لینک ارائه داد که با استفاده از آن کاربران این رایانه ها می‌توانستند با یکدیگر گفتگو کرده و فایل‌های مختلف را به اشتراک بگذارند.با شروع دهه 90 میلادی کیو لینک به AOL تغییر نام پیدا کرد و با استفاده از ابتکارات خود توانست به یکی از بزرگترین غول‌های اینترنتی آمریکا بدل شود و با تکیه بر تجریه دهه هشتادی خود پیام رسان معروف AOL instant massage را طراحی و ارائه نماید...
این پیام رسان در آن ایام مجهز به اتاق‌های چت گروهی بود و کاربران به واسطه آن می‌توانستند با یکدیگر به گفتگوهای چند نفره بپردازند، به همین دلیل نیز این پیام‌رسان به سرعت در بین کاربران اولیه اینترنت جهانی محبوب شد و تبدیل به یک الگوی موفق برای سایر شرکت های علاقه‌مند به سرمایه گذاری در حوزه اینترنت گردید.
تجربه موفق AOL در توسعه یک پیام رسان موجب شد تا شرکت یاهو نیز دست به اقدام مشابهی زده و پیام رسان خود با عنوان «یاهو مسنجر» در سال 1998 ارائه نماید و به سرعت تبدیل به یک پیام رسان پیشتاز در سطح جهان گردد. به طوری که حتی نسل اولیه کاربران اینترنت در کشور ما نیز آشنایی بالایی با این پیام رسان دارند.
در ادامه این رقابت هم گوگل با عرضه پیام رسان خود موسوم به گوگل تالک یا Gtalk به رقابت با پیشکسوتان این عرصه یعنی یاهو و AOL پرداخت ولی نتوانست در مقابل یاهو و حجم بالای کاربران آن به توفیق مهمی دست پیدا کند.
در این شرایط شرکت‌های دیگری نیز نظیر MySpace ، مایکروسافت، سرویس چت فیسبوک و ده ها نمونه دیگر وارد بازار رقابت شدند و هر یک با ارائه نوآوری‌های جدید سهمی از سبد مصرف کاربران پیام رسان ها را به خود اختصاص دادند.
اما با عرضه تلفن‌های همراه هوشمند مجهز به سیستم عامل، تحولی شگرف در عرصه تولیدات نرم افزاری همراه اتفاق افتاد و کاربران دیگر می‌توانستند بدون وابستگی به رایانه های شخصی و از طریق تلفن همراه خود از خدمات پیام رسان‌ها بهره ببرند. خصوصا پیام رسان‌هایی که امکان تماس صوتی و تصویری را به رایگان برای آنها فراهم می‌کردند.
البته این شرایط مطلوب شرکت‌های مخابراتی نبود، زیرا رواج پیام رسان‌ها میزان مکالمه تلفنی و پیامکی کاربران را به شدت کاهش داده بود و به همین دلیل نیز شرکت‌های مخابراتی عمدتا سعی در سنگ اندازی در مسیر توسعه پیام رسان‌ها داشته اند، اما در این رقابت همواره پیام رسان‌ها موفق عمل کرده و توانستند حجم بیشتری از مخاطب را به سمت خود جلب نمایند.
.jpg "کرونا و فرصت سوزی پیام رسان های داخلی")
تاریخچه پیام رسان های ایرانی
همزمان با رواج پیام رسان‌های بین المللی در داخل کشور این زنگ خطر برای مسئولین به صدا درآمد که هیچ کنترل و نظارت مناسبی بر این بسترهای نوظهور وجود ندارد و ارائه دهندگان این خدمات به دلیل استقرار مراکز اصلی خود در خاک اروپا و آمریکا پاسخگوی درخواست‌های نظارتی کشورمان نیستند. لذا در این شرایط مسئولین تصمیم گرفتند تا در کنار اعمال فیلترینگ بر پیام رسان‌های خارجی زمینه کوچ کردن کاربران آنها را به نمونه‌های داخلی مهیا کنند که اولین تلاش عمده در این زمینه در سال 93 و ماجرای فیلترینگ وایبر اتفاق افتاد.اما بر خلاف انتظار مسئولین موج عظیم کاربران وایبر، به جای کوچ کردن به سمت نمونه های ایرانی، به سمت پیام رسان تازه تاسیس «تلگرام» حرکت کردند و به مهمترین و پر حجم‌ترین کاربران این پیام رسان بدل شدند.
این پیام رسان که با شعارهای امنیتی از جمله حفاظت از حریم خصوصی ایجاد شده بود با طرح ادعای غیر قابل نفوذ بودن ترافیک خود توانست به مهمترین پیام رسان کاربران ایرانی بدل شود. اما این مسئله از جایی رنگ و بوی فرا پیام رسانی به خود گرفت که تلگرام قابلیت ایجاد کانال را در خود ایجاد کرد به این معنا که هر کاربر این پیام رسان می‌توانست به راحتی برای خود یک رسانه ایجاد کرده و اخبار و دیدگاه های خود را برای خیل نامحدودی از کاربران منتشر نماید.
ارائه این قابلیت در تلگرام موجب تبدیل شدن این پیام رسان به یک رسانه پر نفوذ در بین توده های مردم شد و دشمنان ملت ایران نیز با آگاهی نسبت به این مسئله تعداد بالایی از کانال های خبری معارض و معاند را در بستر این نرم افزار و علیه کشورمان راه اندازی کردند.
مسئولین کشور نیز که آهسته و پیوسته به تبعات سیاه فعالیت پررنگ رسانه های معاند در بستر تلگرام و تاثیر سوء آنها بر امنیت ملی پی برده بودند تلاش کردند تا با رایزنی با مسئولین تلگرام زمینه نظارت بر فعالیت‌های مجرمانه کاربران این پیام رسان را فراهم کنند. اما در پی عدم همکاری تلگرام، زمینه مسدود سازی این پیام رسان در ابتدای سال 97 مهیا شد.
البته اینبار مسئولان تلاش کردند تا پیش از مسدود سازی تلگرام سبدی از پیام رسان های داخلی را به مخاطبان ایرانی معرفی نمایند تا کاربران بجای مهاجرت به نمونه های خارجی در بستر داخلی فعالیت ارتباطی خود را ادامه دهند.
خوشبختانه این سیاست موجب شد تا در بدو فیلترینگ تلگرام حجم بالایی از کاربران جذب پیام رسان‌های داخلی شوند. اما تجربه کاربری تلگرام و مقایسه آن با نمونه های کم تجربه داخلی که دارای پشتیبانی و نوآوری‌های کمتری نسبت به نمونه های خارجی بودند زمینه کاهش تعداد کاربران پیام رسان های داخلی را مهیا کرد.
به طوری که حتی صدا و سیما به عنوان مالک پیام رسان سروش نیز اخیرا این پیام رسان را به مزایده گذاشته و خبرها حکایت از روزگار ناخوش سایر پیام رسان‌های داخلی دارد!
متاسفانه در شرایط اخیر ناشی از شیوع ویروس کرونا که دوران اوج نیاز کاربران به مصرف پیام رسان‌ها است، پیام رسان‌های داخلی نه تنها از پشتیبانی مطلوبی برخوردار نیستند، بلکه تبلیغات شبانه روزی رسانه های عمده از جمله صدا و سیما برای جلب کاربران به استفاده از این پیام رسان‌ها واکنش‌های مختلفی را در شبکه های اجتماعی برانگیخته است که از جمله آنها می توان به اعتراض برخی والدین و دانش آموزان نسبت به اجبار آنها به عضویت در یک پیام رسان خاص اشاره کرد.
البته نکته تلخ ماجرا جایی است که متوجه می‌شویم با وجود فیلترینگ تلگرام این پیام رسان همچنان محبوب‌ترین پیام رسان در نزد کاربران ایرانی است و کانال‌های این پیام رسان خارجی مجرای دسترسی کاربران به اخبار رسانه‌ها هستند.
.jpg "کرونا و فرصت سوزی پیام رسان های داخلی")
تلگرام همچنین پر مخاطب
فروردین ماه جاری خبرگزاری ایرانا در گزارش خود خبر از افزایش کاربری تلگرام در بین کاربران ایرانی داد، این خبرگزاری در گزارش خود مدعی شده که بررسی‌های سرویس داده‌کاوی ایرنا نشان از رشد چشم‌گیر استفاده از تلگرام در سال98 دارد.بنابر این گزارش: «در نیمه اول سال، به دنبال حذف هاتگرام و تلگرام طلایی، روند استفاده از تلگرام کاهشی و نزولی بود اما در نیمه دوم سال، روز به روز استفاده از تلگرام افزایش پیدا کرد به نحوی که حتی در آبان ماه که حدود ۱۰ روز اکثر ایرانیان به اینترنت دسترسی نداشتند، باز هم روند افزایشی استفاده از تلگرام در کل ماه متوقف نشد. روند صعودی استفاده از تلگرام تا آنجا ادامه یافت که اسفند ماه، تبدیل به پربازدیدترین ماه در استفاده از تلگرام در سال ۹۸ شد.»
در ادامه این گزارش نیز می خوانیم: «مقایسه میزان بازدید مطالب کانال‌های تلگرام در ماه اسفند با ماه تیر نشان می‌دهد که اسفند ماه کل مطالب کانال‌های تلگرامی بیش از ۲ برابر بیشتر از تیر ماه دیده شده است. با توجه به آن که تولیدات کانال‌های تلگرامی نیز در ماه اسفند ۱.۹ برابر بیشتر از مطالب منتشر شده در تیر ماه بوده است، می‌توان نتیجه گرفت که اگرچه یکی از دلایل افزایش بازدیدها در نتیجه‌ی افزایش مطالب بوده است، اما دلیل دیگر این جهش می‌تواند افزایش تعداد کاربران تلگرام در ماه اسفند در مقایسه با تیر ماه باشد.»
پر واضح است که این آمارها حکایت از ناکارآمدی سیاست های حمایتی دولت در ترویج استفاده از پیام رسان‌های داخلی دارد و سود فیلترینگ تلگرام تنها به جیب سرویس دهندگان اینترنت کشور می‌رود، زیرا کاربران برای دسترسی به این پیام رسان ناچار به استفاده از ابزارهای عبور از فیلترینگ غیر قانونی هستند و با این کار علاوه بر در معرض خطر جاسوسی قرار گرفتن، مصرف حجم ترافیک بین‌الملل آنها افزایش می‌یابد و سود بیشتری به جیب فروشندگان اینترنت می رود!
دلایل ضعف پیام رسان های داخلی
اگر قصد بررسی مهمترین نقاط ضعف پیام رسان‌های داخلی را داشته باشیم می توان به موارد ذیل اشاره کرد:- عدم وجود طرح اقتصادی مناسب و وابسته بودن آنها به کمک های دولتی
- فقدان شفافیت در عملکرد و اطلاع رسانی ساختار پشتیبان پیام رسان
- بی توجهی به نیازمندهای روز کاربران از جمله مکالمه صوتی و تصویری
- عدم پایداری سرویس و بروز قطعی در ارائه خدمات
- فقدان پشتیبانی مناسب
