گرچه دامنه و گستردگی این مفاهیم در شئونات مختلف زندگی به قوت خودش باقی است. در مورد جهاد صدها کتاب نوشته شده و هزاران بحث وجود دارد اما گاهی اتفاقاتی در جهان رخ می‌دهد و عکس‌العمل‌هایی دیده می‌شود که احساس می‌کنیم این موضوع هنوز جای بحث و بررسی دارد و لازم است در مورد کم و کیف آن صحبت شود.
یکی از بهترین عبارات توسط امیر کلام مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) بیان شده است که باید به دقت بررسی شود و مفاهیم آن به جامعه انتقال پیدا کند. مولا در خطبه‌ای خطاب به مردم کوفه می‌فرمایند: «...فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ. فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ وَ دُیِّثَ بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءَةِ وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ وَ أُدِیلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْیِیعِ الْجِهَادِ وَ سِیمَ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَفَ.» ...جهاد در راه خدا، درى از درهاى بهشت است، که خدا آن را به‌روى دوستان مخصوص خود گشوده است. جهاد، لباس تقوا و زره محکم و سپر مطمئن خداوند است. کسى‌که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلّت و خوارى بر او مى‌پوشاند و دچار بلا و مصیبت مى‌شود و کوچک و ذلیل مى‌گردد و دل او در پرده گمراهى مانده و حق از او روى مى‌گرداند و به جهت ترک جهاد، به خوارى محکوم و از عدالت محروم است.(نهج البلاغه، خطبه27)
از سخنان امیرالمؤمنین(علیه السلام) متوجه یک نکته می‌شویم و آن این است که جهاد اصغر که در مقابل دشمن بیرونی است، دقیقا مانند جهاد اکبر که جهادی درونی و مربوط به نفس ما می‌باشد یک مبارزه مداوم و بدون وقفه است و این عدم توقف باعث می‌شود دشمنی دشمنان پایان بپذیرد و روزی بیاید که دشمنی وجود نداشته باشد. به‌عبارتی وقتی شما در مقابل دشمن صف می‌کشید به‌هیچ عنوان نباید این صف آرایی و مقابله و مبارزه را متوقف کنید.
استمرار در مبارزه و به عقب راندن مداوم دشمن می‌تواند دشمنی‌ها را نابود کند که اگر این نباشد و افت و خیز در جنگ بر علیه دشمن به‌وجود بیاید، دشمن مجال پیدا می‌کند برای تقویت خود و حمله مجدد. یکی از گلایه‌های مولا خطاب به مردم کوفه این بود که چرا شما جهاد مستمر ندارید و چرا هر روز بهانه‌ای میاورید تا مدتی از مبارزه دست بکشید و استراحت کنید؟ مسلما در این مدتی که شما در پی استراحت و وقت گذرانی هستید دشمن در حال بازسازی توان از دست رفته خودش است و با قدرت بیشتر به سراغ شما می‌آید.
ضمن آنکه هر روز به‌دنبال راهی می‌گردد که شما را از درون نابود کند و بودن آنکه با شما بجنگد شما را از میان بردارد. ایشان می‌فرمایند: «آگاه باشید من شب و روز، پنهان و آشکار، شما را به مبارزه با شامیان دعوت کردم و گفتم پیش از آن که آنها با شما بجنگند با آنان نبرد کنید، به خدا سوگند، هر ملّتى که درون خانه خود مورد هجوم قرار گیرد، ذلیل خواهد شد. امّا شما سستى به خرج دادید و خوارى و ذلّت پذیرفتید، تا آنجا که دشمن پى در پى به شما حمله کرد و سرزمین‌هاى شما را تصرّف نمود.»
در طول تاریخ آن دسته از مسلمانان که در مقابل دشمن قیام نکردند، جهاد را ترک کرده و مظلومیت را از ذلت نشناختند، آیا از حملات دشمن در امان بودند؟ آیا اینکه فکر می‌کنیم کنار آمدن یا سازش با دشمن می‌تواند ما را حفظ کند، در واقعیت هم اینچنین است؟ مظلومیت در جایی وجود دارد که دشمنی به شما حمله می‌کند و بی‌دلیل شما را به واکنش وامی‌دارد و مجبورت می‌کند که رفتار مخالف خواسته قلبی‌ات در مقابل او داشته باشی و به‌جای آنکه از خونریزی و جنگ تو شوی شما را مجبور به قتال می‌کند، معنا دارد.
اگر فکر کنیم تسلیم شدن، سازش کردن و کشته شدن توسط دشمن یعنی مظلومیت سخت در اشتباه هستیم. عبارت جهاد، جنگ، قتال، سازش، صلح، اعتماد، مظلومیت، ظلم و... را باید در جای خود ببینیم و از فرضیات و توهمات در به‌کارگیری معنا و مفهوم آن فاصله بگیریم. حضرت علی(علیه السلام) خطاب به مردم کوفه می‌فرمایند: «فَقُبْحاً لَکُمْ وَ تَرَحاً حِینَ صِرْتُمْ غَرَضاً یُرْمَى یُغَارُ عَلَیْکُمْ...»؛ زشت باد روى شما و از اندوه رهایى نیابید که آماج تیر بلا شدید. به شما حمله مى‌کنند، شما حمله نمى‌کنید با شما مى‌جنگند، شما نمى‌جنگید این‌گونه معصیت خدا مى‌شود و شما رضایت مى‌دهید! دشمن دنبال ذلّت مسلمانان است و اگر قیام نکنند و پیگیر قیام نباشند نمی‌توانند پیروز شوند و دشمن را برای همیشه نابود کنند.
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) با بیانات حکیمانه و رهبری دلسوزانه خود، مردم را به جهاد و مقاومت در برابر دشمنان درونی و بیرونی تشویق می‌فرمودند. ایشان با استفاده از خطبه‌ها و سخنانی که در آنها به اهمیت جهاد و دفاع از اسلام تأکید می‌کردند، مردم را به این امر مهم فرا می‌خواندند. همچنین، امام علی(علیه السلام) با الگو قرار دادن خود و شجاعت و فداکاری‌هایی که در میدان‌های نبرد از خود نشان می‌دادند، مردم را به جهاد و مبارزه با دشمنان ترغیب می‌کردند.
به علاوه، امیرالمؤمنین(علیه السلام) با تأکید بر اتکا به حضور و نقش مردم در پیروزی‌ها و حفظ نظام اسلامی، اهمیت مشارکت همگانی در جهاد را برجسته می‌ساختند. ایشان در سیره خود نشان دادند که جهاد تنها به معنای جنگیدن در میدان نبرد نیست، بلکه جهاد تبیین و روشنگری نیز بخش مهمی از مبارزه با دشمنان است. امام علی (علیه السلام) با تبیین و روشنگری، مردم را از اهداف و نیات دشمنان آگاه می‌ساختند و آنها را برای مقابله با توطئه‌ها و فتنه‌ها آماده می‌کردند. این رویکرد، مردم را برای دفاع از ارزش‌های اسلامی و مقابله با دشمنان درونی و بیرونی بسیج می‌کرد.
خطبه‌های امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در مورد جهاد، پر از حکمت و درس‌های عمیق برای مسلمانان هستند. ایشان در خطبه‌های خود به فضیلت و اهمیت جهاد اشاره کرده و مردم را به مشارکت در دفاع از اسلام و مقابله با دشمنان تشویق می‌فرمودند. یکی از خطبه‌های معروف امام علی(علیه السلام) که به جهاد اشاره دارد، خطبه‌ای است که در آن به مردم فرمودند جهاد دری از درهای بهشت است و برای خاصه اولیای خدا گشوده شده. ایشان جهاد را لباس تقوا و دِرع حصین الهی معرفی کردند و تأکید کردند که کسانی که از جهاد روی گردانند، خداوند آنها را به ذلت و خواری می‌پوشاند.
در خطبه دیگری، امام علی(علیه السلام) پس از شنیدن خبر حمله دشمن به شهر انبار، به مردم فرمودند که به سوی دشمن بشتابند و آنان را تعقیب کنند تا دیگر امیدی به زندگی در عراق نداشته باشند1. این خطبه نشان‌دهنده تأکید امام بر اهمیت جهاد و دفاع از سرزمین اسلامی است. این خطبه‌ها و سایر سخنان امام علی(علیه السلام) در مورد جهاد، همچنان الهام‌بخش مسلمانان در سراسر جهان برای دفاع از ارزش‌های اسلامی و مقابله با ظلم و ستم هستند. ایشان با بیانات خود، روحیه جهادی و ایستادگی در برابر دشمنان را در میان مردم تقویت می‌کردند و به آنها یادآوری می‌کردند که جهاد یکی از راه‌های رسیدن به بهشت و رضایت خداوند است.
