پاسخهای فقهی آیت‌الله‌ العظمی مکارم‌ شیرازی پیرامون وجوب اهدای عضو

آیت‌الله‌العظمی ناصر مکارم‌شیرازی در گفتگو با مسئولان «واحد فراهم‌آوری اعضای دانشگاه شهید بهشتی» دیدگاه‌های فقهی خود را پیرامون اهداء عضو بیان نموده و تاکیدکرده‌اند در مواردی حتی اهدای عضو و پیوند واجب است.
 
به گزارش راسخون، متن سؤالات و پاسخ مرجع تقلید به شرح ذیل است:
 
*دیدگاه شما درباره پیوند اعضا چیست؟
 
پیوند اعضا که در عصر حاضر بر اثر پیشرفت‌های پزشکی پیدا شده و به صورت یک برنامه وسیع و گسترده در سطح جهان معمول گشته چیزی نیست که بر خلاف نظر اسلام باشد، منتهی پیوند سه حالت دارد، یک زمان واقعا جان انسانی متوقف بر آن است، یعنی اگر پیوند نزنیم، جانش در خطر می‌افتد در چنین جایی می‌گوییم پیوند نه تنها جایز بلکه واجب است چون حفظ جان انسان واجب است صورت دوم این است که شخص جانش در خطر نیست، اما به زحمت و مشقت زیادی افتاده، اگر کسی انگشت یا قرنیه نداشته باشد، زندگی برایش غیرممکن نیست، اما به زحمت و سختی می‌افتند در چنین مواردی، اگر زحمت خیلی شدید و کلی باشد در اینجا هم احتمال وجوب پیوند هست، اما اگر مشکل مهمی نباشد، می‌گوییم پیوند جایز است، صورت سوم این است که نه برای نجات جان است و نه برای نجات عضو، بلکه ممکن است جنبه رفع ناهنجاری‌های ظاهری باشد، یا پیوند برای زیبایی باشد به عنوان مثال کسی که صورتش بر اثر سوختگی یا علتی دیگر وضعیت خوبی ندارد او را با پیوند زدن پوست به صورت مطلوب در می‌آورند که در اینجا باز هم پیوند مشکلی ندارد، بنابراین پیوند اعضا یا واجب است، یا گاهی شبیه واجب، گاهی هم مباح و جایز است.
 
*این‌که این عضو پیوندی را از کجا برمی‌دارند هم مهم است؟ به عنوان مثال، اگر بخواهند از بدن میت بردارند، آیا جایز است بدن انسانی را مثله کرده و از اعضای او برای نجات یک انسان زنده استفاده کنند؟
 
این خودش یک مسئله است، ولی از نظر ما مشکل نیست، ما می‌گوییم قانونی داریم به نام قانون «اهم و مهم» اگر دو هدف در تعارض با هم قرار بگیرند هم و مهم را پیدا می‌کنیم با این‌که احترام به جسد مسلمان واجب است، ولی اگر حفظ جان مسلمان واجب است، یا نجات عضوی از اعضای او متوقف بر این باشد که عضوی از بدن میت مسلمانی را بردارند، این هیچ اشکالی ندارد و مشمول قانون «اهم و مهم» است.
 
*گاهی سوال می‌شود با توجه به این‌که عضو یا بافتی از میت جدا می‌شود آیا نجس است؟ اصلا چه حکمی پیدا می‌کند؟
 
وقتی پیوند بگیرد و به عنوان جزیی از بدن انسانی که گیرنده پیوند است تثبیت شود، این پیوند پاک است و هیچ مشکلی ندارد، گاهی در مسایل پدر و فرزند و مادر مشکلی ایجاد می‌شود، مثلا می‌گویند، اگر تخمدان زنی را به زن دیگری پیوند بزنند بچه‌هایی که متولد می‌شوند، مال کدامیک است؟ ما می‌گوییم، وقتی پیوند بگیرد و آن رحم جزو بدن دیگری شود، طبعا هر فرزندی که متولد شود، متعلق به کسی است که پیوند را دریافت کرده، فروع فقهی زیادی اطراف این مسئله وجود دارد اما اجمال مسئله جایز است و گاه واجب، اما در خصوص مرگ مغزی با یک سلسله شرایط اجازه می‌دهیم عضوی را از کسی که دچار مرگ مغزی شده بردارند و به فرد دیگری پیوند بزنند، شرط اول این است که از مرگ مغزی مطمئن باشند و یقین داشته باشند که دیگر بازگشت به حیات برای آن فرد امکان‌پذیر نیست، ما این قبیل اشخاص را مثال می‌زنیم و می‌گوییم، مثل فردی است که سر او را از تنش جدا کرده باشند، ممکن است رگ‌های او را موقتا ببندند و دستگاه تنفسی هم برای نصب کنند و قلبش هم تا مدتی کار کند، اما این انسان مذبوح است و بازگشت به زندگی برای او ممکن نیست، شرط دوم اینکه نجات جان انسانی متوقف بر این باشد، یعنی ما از وجود این فرد مرگ مغزی بتوانیم برای نجات دادن جان انسانی استفاده کنیم در چنین شرایطی می‌گوییم اهدای عضو جایز است، البته از نظر فقه کسی که دچار مرگ مغزی شده تمام احکام اموات را بر آن جاری نمی‌کنند.
 
همان‌گونه که احکام احیا هم بر آن جاری نمی‌شود. مثال‌های زیادی در این خصوص وجود داردکه ما در مباحث مختلف آن را مطرح کرده ایم، مثلا کسی که مرگ مغزی شده، ما غسلش دهیم و کفن و دفنش کنیم، نه این طور نیست اما از این طرف حکم زندگان را هم ندارد، مثل این‌که کسی برود و برای او خانه‌ای بخرد یا برایش همسری اختیار کند، احکام زندگان بر او جاری نمی‌شود در مورد پیوند هم همین است.
 
یعنی جزو احکامی است که حکم زندگان را ندارد، چون انسان مذبوح است، بنابراین احکام فرد زنده بر او جاری نمی‌شود همان‌طور که به تمام معنا احکام یک مرده را هم ندارد و حیاتش یک حیات نباتی است.
 
*آیا لازم است افراد قبلا در خصوص اهدای اعضایشان وصیت کنند یا همه مردم و نیکوکاران می‌توانند وصیت کنند که اگر مرگ مغزی برایشان اتفاق افتاد حق دارند اعضای آنها را بردارند یا اگر فردی وصیتی در این مورد ندارد و به این فکر نبوده آیا اجازه گرفتن از اولیا این شخص یا وارثین او لازم است؟
 
اگر واقعا نجات جان انسانی متوقف بر این پیوند باشد و هیچ راه د یگری نباشد نه وصیت او شرط است و نه اجازه اولیا و بازماندگانش این‌که برای آن کار اجازه بگیرند کاری انسانی و بسیار خوب است، اما گاهی اولیا او می‌گویند، ما نمی‌توانیم اجازه این کار را بدهیم زیرا جنبه‌های عاطفی قضیه به ما اجازه نمی‌دهد که بگذاریم شما بدن عزیزمان را بشکافید و قلبش را در آورید در این صورت شما هر چه حکم شرع و قانون اجازه می‌دهد و بیایید و به آن عمل کنید، فرض ما در این خصوص قانون اهم و مهم است و حفظ جان انسانی که باید نجات داده و شود به هر حال حاکم شرع و حکومت اسلامی می‌توانند این اجازه را به طور عام یا خاص صادر کنند تا این کار انجام شود همچنین در جایی که واقعا عضو مهمی از بین رفته و می‌خواهند آن را نجات دهند تا ‌از آن طریق انسان زنده‌ای نجات یابد در اینجا هم می‌گوییم اشکالی ندارد و نیازی به اجازه نیست.
 
*اگر پیوند برای زیبایی باشد، چه؟ باز هم جایز است؟
 
اگر پیوندی برای عمل زیبایی و امثال آن باشد برداشتن عضو از فرد مرگ مغزی خالی از اشکال نیست، چرا که تکرار می‌کنم قانون «اهم و مهم» در چنین مواردی حاکم نیست امیدواریم با گشوده شدن این راه بسیاری از کسانی که از بیماری‌های شدید رنج می‌برند و در معرض خطر از دست دادن جانشان قرار گرفته‌اند بتوانند با این روش نجات پیدا کنند.
/2759/