پرسش :

آيا مي‏توان گفت عالم برزخ به مرتبه‏ي ملکوت و عالم قيامت مربوط به مرتبه‏ي جبروت است؟

پاسخ :
علامه طباطبايي در اين زمينه مي‏فرمايند: »در فلسفه ثابت شده است که ميان عالم جسم و جسمانيت و عالم اسماي خداوندي، دو عالم ديگر وجود دارد: عالم عقل و عالم مثال و هر موجودي ضرورتا به مبدأ خويش باز مي‏گردد. همچنين ثابت شده است که عوالم از جسمانيات گرفته تا مبدأ اول و مبدأ کل، از نظر نقص و کمال، مراتب گوناگوني دارند، ولي در نفس وجود متطابقند؛ يعني عالي به رتبه‏ي سافل نزول و سافل همچون آينه‏اي، صورت هر آنچه در مقابلش قرار گيرد، منعکس مي‏کند و در نتيجه از عالي آن قدر ظاهر مي‏شود که اين آينه قبول و تحمل آن کند و نيز عالي بر حسب کيفيات ناقص يا کامل آينه، کيفيت مي‏يابد. از ديگر مطالبي که اثبات شده است، آن که عالم مثال همچون برزخي است ميان عقل مجرد و موجودات مادي. بنابراين عالم مثال موجودي است که ماده نيست و ليکن بعضي لوازم ماده همچون مقدار، شکل و عرض فعلي را داراست.« (انسان از آغاز تا انجام، ص 77)
در فلسفه و عرفان، اصطلاحا عالم عقل را عالم تجرد يا جبروت، عالم مثال را عالم برزخ يا ملکوت و عالم ماده را عالم شهادت يا ناسوت نيز مي‏خوانند. به علاوه، لازم به ذکر است که: »عوالم سه گانه‏ي تجرد، مثال و ماده، به نحو علت و معلول، متجلي و جلوه، ظاهر و مظهر و محيط و محاط، بوده است و بر يکديگر مرتبه دارند، از اين که جدا از هم و منفصل از يکديگر باشند. پس باطن عالم ماده، عالم مثال، مثال، محيط بر ماده و باطن و اصل عالم مثال، عالم تجرد است و تجرد محيط بر مثال، به نحو احاطه‏ي علت بر معلول است.« (محمد شجاعي، بازگشت به سوي خدا، ص 218 و علامه طباطبايي، منبع پيشين، ص 106 - 108)
بيان بالا صرفا توضيح مطلب بود، اما اثبات اين عوالم بر اساس مباني فلسفي، نياز به مباحث بسيار پيچيده و تخصصي دارد که در اين جا فرصت نيست. به طور کوتاه اشاره مي‏کنيم که عرفا به دو قوس نزول و صعود معتقدند. در قوس نزول، عالم از ذات خدا، مرتبه‏ي احديت و واحديت آغاز مي‏شود، سپس تجلي اسما و صفاتي، سپس عالم تجرد )جبروت(، بعد عالم مثال )برزخ( و در نهايت به عالم ماده و طبيعت مي‏رسد و در قوس صعود، انسان همه‏ي اين مراتب را دوباره به سوي خدا طي مي‏کند. اين مطلبي بود که در عرفان مطرح شده بود، اما در ميان فلاسفه نيز وجود عالم تجرد از زمان فارابي و ابن‏سينا اثبات شده بود. اثبات عقلي عالم مثال در قوس نزول را اول بار شيخ اشراق شيخ اشراق انجام داد و هنر ملاصدرا اين بود که توانست با براهين فلسفي خود، وجود عالم مثال‏
در قوس صعود را که در اثر حرکت جوهري انسان پديد مي‏آيد، به اثبات رساند.
به هر حال ورود در اين مباحث، نياز به آشنايي با مباحث فلسفي دشواري دارد که از عهده‏ي اين کتاب خارج است. (بهترين منبع براي اين مباحث، تعاليم ملاصدرا است در جلد نهم اسفار اربعة)