پرسش :

فلسفه‏ي وجود عالم برزخ )عالم ميان دنيا و آخرت( چيست؟

پاسخ :
قبلا در مباحث مشترک برزخ و قيامت، (در سؤال اول از چهارمين فصل بخش اول) پاسخ کافي و گسترده‏اي به اين سؤال داده شد. در اين جا فقط يادآوري مي‏کنيم که اين گونه سؤالات، بيش‏تر ناشي از اين تصور است که عالم برزخ فقط به خاطر انسان خلق شده است، در حالي که عالم برزخ يکي از مراتب هستي است که بدون آن، پيدايش عالم طبيعت - در قوس نزول - و نيز بازگشت موجودات عالم طبيعت به سوي خدا - در قوس صعود - ممکن نيست. و همان فلسفه‏اي که براي پيدايش کل هستي مطرح است؛ در مورد اين مرتبه از مراتب هستي نيز مطرح مي‏شود.
شيخ اشراق نيز که اول بار عالم برزخ را اثبات عقلي کرد، بر اساس همين مطلب بود؛ يعني وي قاعده‏ي فلسفي‏اي به نام »امکان اشرف« (براي بحث کاملي در باب اين قاعده، ر.ک: ابراهيمي ديناني، قواعد کلي در فلسفه‏ي اسلامي) ابداع کرد که مطابق آن اثبات مي‏شود؛ اگر بين دو مرتبه از مراتب هستي، مرتبه‏ي سومي متصور باشد، آن مرتبه بالضروره موجود است؛ و گرنه فيض وجود،
از مرتبه‏ي مافوق به مرتبه‏ي مادون نمي‏رسيد. به هر حال، چون توضيح بيش‏تر اين مباحث فلسفي، خارج از مجال اين کتاب است، به همين مقدار بسنده مي‏کنيم.