اما با این همه آن طور که باید از همگرایی و وحدت در زمینه ی تعاملات پایدار، هدفمند و بهینه اقتصادی برخوردار نیستند و با رشد اقتصادی و به تبع آن نظام سیاسی و نظامی ضعیف، مورد تاخت و تاز و به یغما رفتن سرمایه های مادی و معنوی آنان توسط دولت های غیر مسلمان و شرکت های چند ملیتی قرار می گیرند. چنانکه همواره هدف آنان از همگرایی های و تشکیل اتحادیه ها اقتصادی و شرکت های عظیم بین المللی، در راستای سلطه و نفع بری اقتصادی بیشتر از منابع کشورهای اسلامی بوده است. به تعبیر دیگر روند کنونی اقتصادِ جهانی به گونه ای است که لازم است کشورهای اسلامی برای حضور فعال در عرصه های تصمیم گیری جهانی، شیوه های مشترک اقتصادی و اجتماعی را در بین خود به وجود آورند؛ و برای ایفای نقش مؤثر در اقتصاد جهانی باید با ملت هایی که اشتراکات فرهنگی دارند، به وحدت و همگرایی اقتصادی روی بیاورند.
مفهوم وحدت و همگرایی اقتصادی
وحدت در لغت به معنی یکتایی، یگانگی و یگانه شدن آمده است.[1] در اصطلاح به معنی نفی تنازع نه نفی اثبات عقیده بر دیگران[2] و مقابله با دشمن و همدلی با همدیگر[3] و تکیه بر مشترکات[4] هست؛ و یکی از اهداف و کارکردهای آن خروج از سیطره ی سیاسی و اقتصادی دشمن[5] و نجات امت اسلامی از سلطه ی استکبار است؛ بنابراین در وحدت اقتصادی با نفی تنازع، تکیه بر مشترکات و همدلی و مشارکت با یکدیگر در عرصه های اقتصادی مقابله با سیطره ی سیاسی و اقتصادی استکبار صورت می گیرد. اصطلاح وحدت اقتصادی بیشتر ناظر به سیاست اعلامی جهان اسلام در حوزه ی اقتصاد است که از اشتراکات دینی، فرهنگی و اقتصادی آن ها نشأت می گیرد.همچنین مقوله ی هم گرایی گاه به عنوان یک فرآیند[6] در نظر گرفته می شود که شامل فعل و انفعالات و اقداماتی است که برای نیل به مرحله ی وحدت صورت می گیرد و گاه به عنوان یک وضعیت یا محصول نهایی[7] وحدت سیاسی است، نظیر آن چه در ایالات متحده و سوئیس اتفاق افتاده است. بر این اساس همگرایی عبارت است از فرایندى که طى آن، دولتها یا واحدهاى سیاسى برای دستیابى به اهداف مشترک خود، به طور داوطلبانه و آگاهانه، بخشى از حاکمیت و اقتدار عالی خود را به یک مرکز فراملى واگذار مىکنند[8]. روند همگرایی با توجه به ابعاد مختلف آن، مورد توجه کشورهایی قرار می گیرد که دارای اشتراکهای سیاسی- امنیتی، اقتصادی- تجاری، فرهنگی- اجتماعی و از همه مهمتر، دارای همگونی جغرافیایی و ژئوپلیتیکی هستند.[9]
از دیدگاه کارشناسان عمده ترین عامل همگرایی باید مقاصد ایدئولوژیک و امکانات سیاسی باشد تا عوامل فنی.[10] بر این اساس کشورهای جهان اسلام که اشتراک های همه جانبه و همگونی جغرافیایی و ژئوپلیتیکی دارند و از مقاصد ایدئولوژیک مشترک و امکانات سیاسی و ظرفیت های اقتصادی مختلفی برخوردار است در قالب فرایند همگرایی اقتصادی برای تحقق اهداف اقتصادی مشترک خویش می توانند اقدام نمایند؛ و اصطلاح همگرایی اقتصادی بیشتر ناظر به سیاست اِعمالی کشورهای اسلامی در حوزه ی اقتصاد است که نیازمند واکاوی و بازشناسی ظرفیت های اقتصادی آنان است.
.jpg "ظرفیت های وحدت و همگرایی اقتصادی در جهان اسلام")
ظرفیت های فکری، فرهنگی و اجتماعی وحدت و همگرایی
اشتراکات عمده ی فرهنگی و اجتماعی جهان اسلام محصول ظهور و گسترش اسلام به عنوان نقطه آغازین تمدن اسلامی است که با نزول قرآن به عنوان پیام رسان الهی و تبلیغ کننده ی وحدت و نفی تفرقه ( وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ... (آل عمران/103)) با چنگ زدن به ریسمان الهی است. «ریسمان الهى» هر گونه وسیله ارتباط با ذات پاک خداوند است خواه این وسیله اسلام یا قرآن، یا پیامبر و اهل بیت او باشد.[11] و قرآن کریم اتحاد و برادری را نعمت بزرگی می داند که با ایجاد الفت در میان مردم ایجاد شده است و به برکت نعمت او برادر شدید (وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً (آل عمران/103))؛ و در آیه دیگر برادری بین مومنان را خاستگاه و زمینه ی برقراری صلح و امنیت معرفی می کند ( إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَینَ أَخَوَیکُمْ ... (الحجرات/10)) و روى این اصل مهم برادری مسلمانان از هر نژاد و هر قبیله و داراى هر زبان و هر سن و سال، با یکدیگر احساس عمیق برادرى مىکنند، هر چند یکى در شرق جهان زندگى کند و دیگرى در غرب.[12] چنانکه در مراسم «حج» که مسلمین از همه نقاط جهان در آن کانون توحید جمع مىشوند این برادری، علاقه و پیوند و همبستگى نزدیک در مناسک عبادی و الهی مشترک بین مسلمانان کاملاً محسوس است و صحنهاى از تحقق عینى نعمت برادری اسلامى است.همچنین از جمله مشترکات مرتبط با وحدت و همگرایی در جهان اسلام از دیدگاه قرآن کریم، برقراری اصل تعاون بر خوبی ها و تقوی ( وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ... (المائدة/2)) و آمادگی و همگرایی همه جانبه در مقابل دشمنان ( وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ ... (الأنفال/60)) و حفظ عزت مؤمنان با آیه نفی سبیل (وَلَنْ یجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا (النساء/141)) است که این آموزه ها روح تعاون از جمله تعاون اقتصادی و ایثار را در میان مسلمانان تبلیغ و فرهنگ سازی می کند؛ و آن ها را از جهت داشتن شرایط برادری و چنگ زدن به ریسمان الهی و ... به مثابه امت واحده ( إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُون ( الانبیاء / 92)) نامیده است که منافع، مرام و اهداف مشترکی در راستای عبودیت پروردگار عالم دارند.
همچنین ایجاد وحدت در سنت و سیره عملی پیامبر اسلام (ص) برای تشکیل امت واحد، نمود بسیاری دارد؛ مانند برادری و وحدتی که پیامبر (ص) بین انصار و مهاجرین ایجاد کرد؛ و انعقاد پیمان برادری میان آن ها در مدینه به عنوان یکی از مهم ترین و نخستین اقدامات سیاسی- اجتماعی پیامبر اسلام (ص) پس از هجرت از مکه به مدینه است. علاوه بر این به سیره عملی وحدت بخشی پیشوایان دینی مخصوصا امام علی علیه السلام در دوران حیات خویش بعد از پیامبر می توان اشاره کرد.
.jpg "ظرفیت های وحدت و همگرایی اقتصادی در جهان اسلام")
آموزه های الهی و جهان شمول اسلامی با رشد سریع خود، گفتمان جدیدی را در جهان بنیاد نهاده است و از لحاظ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بسیار متفاوت با نظام های رایج امروزی هست؛ به طوری که از حیث قدرت، ثروت و تفکر در جایگاهی ویژه ای قرار دارد؛ و همراه با انسجامی درونی از ویژگیهای محلی و جهانی آن قابل توجه و حجم تولیدات علمی، فکری و فنی و ساختاری ویژه ای در امر تمدن سازی و ملت سازی و همگرایی برخوردار است؛ که این ویژگی های منحصر به فرد بعد از قرن ها از تکوین و تبیین آن هنوز به صورت نسبی و عمده در لایه های فکری و فرهنگی و رفتاری مسلمانان و برخی دولت های اسلامی خودنمایی می کند؛ و میراث مشترک وحدت بخشی و فرهنگ اصیل وحدت و همگرایی اسلامی را طی یک قرن تمدنی در قلمرو کشورهای اسلامی امروز، بنیان نهاده است.
در نهایت می توان گفت که اشتراکات دینی و تمدنی، تجانس و همگونی ساختاری و کار کردی، منافع و نیازهای مشترک، احساس تهدید مشترک[13] و ... در جهان معاصر اسلام می تواند در جهت وحدت و همگرایی همه جانبه از جمله همگرایی اقتصادی نقش مؤثّری ایفا کند.
ظرفیت اشتراک های فقهی اقتصادی جهان اسلام
در فرهنگ اعتقادی- اقتصادی اسلام، باور به رازقیت خداوند، لازمه پشتیبانی های اقتصادی از سایر مسلمانان و همگرایی اقتصادی برای نیل به عزت مندی، استقلال و خودکفایی اقتصادی کشورهای اسلامی است؛ و اکثر قریب به اتفاق آموزه ها و اصول فقهی و حقوقی اقتصاد اسلامی، یکی از محورهای مشترک و زمینه ساز وحدت جهان اسلام است، چراکه اختلافات چندان خاصی میان دیدگاه فقهی و حقوقی شیعه و سنی در زمینه اقتصاد اسلامی وجود ندارد و همه متفکرانی که به اقتصاد اسلامی اعتقاد دارند، یک بلوک منسجم و یک پارچه هم فکر در زمینه و رویکرد اقتصادی در برابر تفکرات غربی و مارکسیستی هستند.پی‌نوشت:
[1] دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه وحدت
[2] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اقشار مختلف مردم و مسئولان و جمعی از شیعیان استان سرحدّ پاکستان ۱۳۶۸/۰۷/۱۹
[3] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار میهمانان شرکت‌کننده در کنفرانس وحدت اسلامی ۱۳۶۸/۰۷/۲۴
[4] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامی ۱۳۹۲/۱۰/۲۹
[5] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار شرکت کنندگان در همایش کنفرانس وحدت اسلامى ۱۳۸۵/۵/۳۰
[6] Process
[7] State End product
[8] کاظمی، 1370: 3
[9] حاج یوسفی و شهریار، 1391: 42.
[10] سیفزاده، 1379: 315
[11] برگزیده تفسیر نمونه، ج1، ص: 31
[12] برگزیده تفسیر نمونه، ج4، ص: 500
[13] محمدرضا حافظ نیا سید هادی زرقانی، چالش های ژئوپلیتیکی همگرایی در جهان اسلام، پژوهش های جغرافیای انسانی دوره ۴۴ تابستان ۱۳۹۱ شماره ۲ (پیاپی ۸۰)
