مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه

این پژوهش، وضعیت وقف در دو دورە قاجاریه و پهلوی در ایران را بررسی میکند. تاریخ اوقاف در ایران پر از وقایع و اتفاقاتی است که نشان میدهد چگونه سنت وقف به صورت یک نظام اجتماعی تداوم و گسترش یافته است. نظام وقف که ایفاگر نقشها و وظایف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مدنی است، پس از اسلام با اشکال متنوعی شامل اماکن مذهبی، تجاری، آموزشی، درمانی، تجهیزات زیرساختی، مستغلات، و اموال تداوم داشته است. وقف و موقوفات در دروه های مختلف تاریخ در عین داشتن تشابهات، ویژگیهای منحصر به فردی نیز داشته اند؛ چراکه شرایط اجتماعی-اقتصادی و کالبدی حاکم بر جامعه تعیین کننده چگونگی و نوع موقوفات است. این پژوهش کوشیده است که با بررسی موقوفات شهر تهران از نظر ویژگیها، تشابهات و تغییر وتحول طی دو دوره قاجاریه و پهلوی، به بینشی مقایسه ای میان دو دوره مذکور دست یابد.
شنبه، 11 بهمن 1399
تخمین زمان مطالعه:
موارد بیشتر برای شما
مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه

مقایسه ی وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه

وقف در تمامی ادیان به اشکال مختلفی وجود دارد. وقف از کار­های پسندیده و نیکویی است که از دیرباز و حتی پیش از ظهور اسلام نیز در جوامع بشری متداول بوده­ است.

دین مبین اسلام مردم را به کمک برای نشر دین و تأمین نیازهای معیشتی طبقه­ی کم­درامد ترغیب می­کند و آن را وسیله­ای برای کسب رضای خداوند در رسیدن به کمال و جانشینی وی در روی زمین می­داند.

هر چند در طول تاریخ و بعد از اسلام، وقف­های بسیاری در ایران صورت گرفته، وقوع جنگ­ها و تغییر حکومت­ها، در موقوفات اختلال بسیاری ایجاد­کرده­ است. در­نتیجه آن­چه در حال حاضر از وقف و موقوفات وجود­ دارد، عمدتا متعلق به دورە­ی قاجاریه و بعد از آن است.

به­طور­ کلی، همواره موقوفات ایران از نظر نوع و چگونگی توزیع فضایی تحت تأثیر عوامل اجتماعی- اقتصادی و محدودە­ی فیزیکی نواحی و شهرها بوده­اند. هدف این پژوهش، شناخت ویژگی­ها و اهداف وقف در طی دوره­ی قاجاریه و پهلوی، و با محور قرار­دادن پایتخت ایران در این دو دوره یعنی شهر تهران، است.

مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه

وضعیت کلی وقف

بیشتر وقف­ها و موقوفات شهر تهران به دوره­ی قاجاریه تعلق دارد، به طوری که براساس اسناد موجود، 415 فقره وقف در دوره­ی قاجاریه و 292 فقره وقف در دوره­ پهلوی صورت گرفته ­است. (1)

البته اطلاع دقیقی از ارزش ریالی موقوفه ­ها در دسترس نیست و تنها به تعداد آن­ها بسنده کرده­ایم. در این­که چرا وقف در دوره­ پهلوی کاهش داشته است باید به این موارد توجه­ کرد.

ابتدا، مدت حکومت قاجارها بسیار بیشتر از مدت حکومت پهلوی بوده ­است و دوم، مواردی چون متعهد شدن دولت به تامین خدمات عمومی و اشتغال، نبود قانون احترام به حقوق فردی در قانون اساسی، حیف و میل اموال وقفی به علت سوء مدیریت و تعرض حکومت پهلوی و تظاهرات کم­ مذهبی پهلوی سبب شد تا مردم تمایل کمتری به وقف نشان ­دهند؛ هرچند از نظر اقتصادی وضعیت مالی مردم بهتر از دوره­ی قاجاریه بوده ­است. (2) و (3)
 

بررسی اهداف وقف در طی دو دوره­ قاجاریه و پهلوی

از آن­جا که اساس وقف بر پایه­ی کسب رضای خداوند است و پیامبر اسلام وقف را صدقه­ی جاریه خوانده ­است، بیشتر وقف­ها برای حفظ و نشر دین صورت می­گرفت، اما در برخی از موارد اهداف دنیوی را نیز در کالبد آن می­توان دید. به­ طور مثال در دوره­ قاجاریه تظاهرات مذهبی وسیله­ای برای کسب شهرت و منزلت اجتماعی بود. (4)

از این­رو افرادی مانند ظل السلطان پسر ناصرالدین­شاه که به بدی و فساد معروف­ است، در بازار تهران برای تعزیه­داری وقف زیادی کرده­ است. در مواقعی، واقفان برای جلوگیری از تجزیه­ی اموال و بی­مصرف ماندن یا ممانعت از دست­اندازی حکومت، اموال خود را با وقف در خانواده­ی خود حفظ می­کردند. (5) و (6)

به­هرحال، وقف برای توسعه و ترویج دین، مهم­ترین انگیزه­ وقف­های دوره­ قاجاریه است که بیشتر به موضوعاتی هم­چون تعزیه­ گردانی، جلسات قرائت و تفسیر قرآن کریم و اماکن آموزش علوم دینی مانند مدارس و حوزه­های علمیه طلاب، محدود می­شود.

این وقف­ها عمدتا به شکل تامین زمین و هزینه­های ساختمانی و هزینه­های نگه­داری بوده ­است. مسجد سلطانی (امام خمینی) ، مسجد سید عزیزالله، مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین، مسجد و مدرسه علمیه­ سپهسالار قدیم و جدید، نمونه­هایی از موقوفات دوره­ قاجاریه هستند. (7)

در دوره­ قاجاریه، برعکس توجه به اهداف مذهبی، واقفان کمتر به رفع نیازهای بهداشتی-درمانی، اجتماعی و معیشتی پرداخته­اند؛ در حالی­که طبق فرمایش پیامبر (ص) باید هدف از کردار نیک در جهت رفاه و ارتقای جامعه در همه­ی ابعاد باشد. (8)

عمل به وقف، با انگیزه­ی مذهبی در دوره­ی پهلوی نیز تداوم داشته است، اما ویژگی­ها و اهداف جدیدی نیز به آن افزوده شده ­است که شایان توجه است. در این دوره ما شاهد شکل­ گیری بنیادها و موسسات خیریه­ وقفی، به منظور نشر مطبوعات تربیتی و دینی برای جوانان، فعالیت­های نیکوکارانه و رفع مشکلات معیشتی قشر کم­ درآمد جامعه هستیم.

همچنین موقوفاتی به شکل اماکن مذهبی غیر مسلمانان و دراویش نیز به چشم می­خورد.  همچنین در این دوره اهداف آموزشی وقف نیز گسترده ­تر شد و وقف برای علوم جدید مورد توجه قرار­ گرفت. وقف املاک و دارایی­هایی برای دانشگاه تهران از این جمله است. (9)

مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه

نوع موقوفات در طی دو دوره­­ قاجاریه و پهلوی

نوع موقوفات متاثر از شرایط اقتصادی و اجتماعی در هر دوره ویژگی­های خاصی به خود گرفته ­است که در این­جا به بررسی آن­ها خواهیم ­پرداخت. در موضوع موقوفات، اماکن مذهبی، مراکز آموزشی و اماکن درمانی جزو موقوفات غیر درآمد­زا و واحدهای مسکونی، اماکن تجاری و املاک و مستغلات جزو موقوفات درآمدزا هستند. تاسیسات زیرساختی هم حالتی دو­ وجهی دارند یعنی هم درآمدزا و هم غیر درآمدزا هستند.
 
  • اماکن مذهبی
مساجد، تکایا و حسینیه ها به ترتیب جزو مهم ترین اماکن مذهبی وقفی در طی دو دوره­ی قاجاریه و پهلوی به­شمار­ می­روند. کارکرد مساجد و حسینیه های دوره­ی قاجاریه صرفا عبادت و اجرای مراسم مذهبی بوده است. حال ­آنکه در برخی از مساجد و حسینیه های دوره­ی پهلوی مانند مسجد ثامن الائمه علیه­السلام و حسینیه­ی ارشاد، علاوه بر عبادت و اجرای مراسم مذهبی، به فعالیت­های فرهنگی و کمک به طبقه­ی کم­درآمد نیز می­پرداختند. (10)

تفاوت دیگر اماکن مذهبی وقفی دوره­ پهلوی با دوره­ی قبل از آن، در وقف خانقاه است. هرچند در دوره­ قاجاریه خانقاه­ هایی وجود­ داشت، اما هیچ­یک از آن­ها وقف نبوده ­اند. در دوره­ی پهلوی تعدادی از خانقاه­ها معمولا منتسب به سلسله دراویش نعمت­ اللهی وقف شده و موقوفاتی برای اداره­ی آن­ها قرار داده شده است.(11)
 
  • واحدهای مسکونی
تفاوت واحدهای مسکونی وقفی دوره­ی پهلوی با دروه­ی قاجاریه در حذف خانه سرا و محل نگه­داری اسب و جای­گزینی آن­ها با آپارتمان است. اغلب واحدهای مسکونی به منظور تامین هزینه­ هایی هم­چون احداث مسجد و حسینیه و بیمارستان یا توسعه­ اماکن مذهبی و امام­زاده ­ها­ وقف شده ­اند. مانند عیسی وزیر سابق دارالخلافه که واحدهای مسکونی خود را برای مکتب­خانه و ملک تاج­السلطنه و زیور یحیاییان که واحدهای مسکونی خود را برای بیمارستان وقف ­کردند.(12)
 
  • اماکن آموزشی
اماکن آموزشی وقفی دوره­ قاجار عمدتا شامل مدارس و حوزه ­های علمیه و به میزان کم­تر مکتب­خانه بوده­ است. در اواخر این دوره، وقف مدارس علوم جدید نیز جزو مراکز آموزشی وقفی قرار گرفت و موقوفاتی نیز برای اداره­ی آن توسط واقفان قرار ­داده ­شد. روند وقف اماکن آموزشی علوم جدید در دوره­ پهلوی به خصوص پهلوی دوم شدت بیشتری گرفت و­ علاوه بر وقف اماکن آموزشی و دانشکده­ها، مکان‌هایی برای توسعه­ی فعالیت­های پژوهشی و رفاه اساتید و دانشجویان نیز وقف شده اند. (12)
 
  • اماکن بهداشتی-درمانی
پس از مدارس علوم جدید، مراکز درمانی نیز به شکل روز افزونی جزو موقوفات قرار ­گرفتند. در دوره­ قاجاریه یک بیمارستان و در دوره­ پهلوی دوم 33 درمانگاه وبیمارستان وقف شده­اند. در این مهم علاوه بر مسلمانان، اقلیت­های مذهبی مانند زرتشتیان نیز مشارکت داشته­اند؛ مانند یری آگاهی آرش. (13)
 
  • اماکن تجاری
در هر دو دوره وقف مغازه بیش از سایر مکان­های تجاری بوده­ است. وقف تیمچه، بازارچه، کاروان­سرا و غیره بیشتر مربوط به دوره­ی قاجاریه است. در دوره­ی بعد، با تغییر شکل شهر و توسعه­ی آن، جای آن را وقف پاساژ، سینما و گاراژ گرفت.

مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه
 
  • تاسیسات زیرساختی
در دوره­ی قاجاریه وقف تاسیسات زیربنایی عمدتا در حد منابع تامین­کننده و نگه­داری آب بود که در دوره­ی بعد،  این وقف­ها متنوع­تر شد. یعنی به تدریج و با روی کار­آمدن امکانات جدید، وقف تاسیسات جدید، جایگزین موارد قبلی شد.
 
  • وقف اموال
در هر دو دوره مواردی از وقف اموال به چشم می­خورد، اما در دوره­ی قاجاریه بیشتر بوده ­است و شامل کتاب و لوازم برگزاری مراسم مذهبی، ثلث دارایی و از این قبیل می­شده ­است. در دوره­ی پهلوی نیز اموالی شامل لوازم خانه و ثلث دارایی یا سود حساب پس­انداز وقف شده­اند. شاید مهم­ترین اموال وقفی این دوره وقف سهام خاندان پهلوی باشد. (14)
 

پراکندگی جغرافیایی موقوفات

 در طی دوره­ی قاجاریه فضاهای میانی شهر هم­چون راسته بازار و محله های اطراف آن و هم­چنین دروازه­های اصلی و محورهای ارتباطی درون­شهری تقویت شدند. هم­چنین ستون فقرات اصلی شهر یعنی بازار، با اضافه شدن سرا­ها به صورت زنجیرهایی از هسته­های تجاری، گسترده­تر شد.

مهم­ترین مرکز تجاری شهر، بازار بود و محله­های سنگلج، عودلاجان، چال­میدان و ارگ از پرجمعیت­ترین و مهم­ترین محله ­های شهر محسوب می­شدند. جایگاه اقتصادی-اجتماعی این قطب­های ارتباطی، تجاری و­ مسکونی در چگونگی مکان­ گزینی مراکز وقفی نیز تاثیر­گذار بوده ­است؛ چنان­که بیشترین مکان­های وقفی مربوط به بازار و سپس محله­ های مذکور است.

در دوره­ پهلوی با الحاق محله­های جدید و ایجاد اشتغال صنعتی در پیرامون شهر و مغازه­های ویترینی در سطح شهر، به تدریج از کارکرد اقتصادی بازار و محله­های اطراف آن کاسته شد. به عبارت دیگر این تغییر در شکل کالبدی و اقتصادی تهران سبب شدکه برخلاف دوره­ی قاجاریه، موقوفات در سطح شهر پراکنده شود. البته این وضعیت در کل دوره­ پهلوی یکسان نبوده و به تدریج رو به افزایش گذاشته ­است. (15)

مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه
 
نتیجه گیری و جمع بندی
به طور کلی در هر دو دوره­ مورد بررسی، عوامل طبیعی و ارزش­های دینی و مذهبی و عوامل اقتصادی-اجتماعی، مهم­ترین عوامل رشد و گسترش فضاهای وقفی بوده­اند. در ابتدا، عوامل طبیعی و مذهبی نقش غالب داشته­اند. از این رو مساجد، حسینیه­ها، مدارس علمیه، سقاخانه­ ها، قنوات و غیره شکل گرفتند و به تبعیت ازآن­ها شهر نیز توسعه یافت.

به مرور زمان و به دنبال ارتباطات بیشتر با تمدن­های پیشرفته که افزایش سطح دانش و حجم بیشتر مبادلات اقتصادی را در­ بر داشت، عامل اقتصادی-اجتماعی نیز به عوامل شکل دهنده­ی فضاهای وقفی افزوده شد. مانند وقف فضاهای تجاری هم­چون سرا­ها، تیمچه­ها، کاروان­سرا و غیره. وقف مدارسی برای علوم جدید، قرار­دادن موقوفاتی برای دانشگاه تهران، احداث بیمارستان و مواردی از این قبیل را نیز می توان ما­حصل همین عوامل اقتصادی-اجتماعی دانست.

در دوره­ پهلوی با از­­ میان­رفتن کارکرد بازار سنتی شهر به عنوان مهم­ترین قطب اقتصادی، فضاهای تجاری وقفی از کاروان­سرا، تیمچه و غیره به پاساژ، سینما و گاراژ تغییر یافتند. اما با­ این ­وجود در هر دو دوره، وقف مغازه، فراوان­ترین شکل موقوفه­ تجاری محسوب می­شود.

در دوره­ قاجار، موقوفات در هر محله تابعی از شرایط و جایگاه اقتصادی-اجتماعی آن محله بود و گاها بر توسعه فیزیکی و اقتصادی محله­ها نیز تاثیرگذار بوده است. به طور مثال با احداث و وقف سرای امیر­بازار، محله­ی فقیرنشین محمدیه رونق و توسعه یافت.

با وجود تفاوت­ها در نوع و چگونگی وقف­ها در طی دو دوره­ی مورد بررسی، مشخص شد هدف وقف در هر دو دوره گرایش بیشتری به نشر و توسعه­ی دین داشته ­است. اما نکته­ی قابل توجه این ­است که با گسترش و تحول جامعه، وقف نیز روندی تکاملی را طی کرده ­است و به تریج در توسعه ی اجتماعی و اقتصادی نیز سودمند واقع شده ­است.

پی­نوشتها
  1. ازغندی، علیرضا. تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران 1357-1320
  2. شجیعی، زهرا. نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، جلد اول
  3. ازغندی، علیرضا. تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران 1357-1320
  4. دولت آبادی، یحیی. حیات یحیی، جلد اول.
  5. مسعود میرزا ظل السلطان. خاطرات ظل السلطان، به اهتمام و تصحیح حسین خدیو جم.
  6. بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران، جلد اول. زواره. تهران
  7. شاه­حسینی، پروانه. موقوفات شهر تهران، مجله پژوهش­های جغرافیایی. سال سی­ام. شماره 34. تهران
  8. مجلسی، باقر محمدتقی. بحارالانوار. تهران. اسلامیه
  9. حاجی­بابایی، احمد. سیر تحول و توسعه­ی املاک و مستغلات دانشگاه تهران، رساله دکتری. دانشگاه تهران. دانشکده ادبیات و علوم انسانی
  10. شاه­حسینی، پروانه. وقف­شناسی تهران از شهری اسلامی تا شهری مدرن. مشهد. پاپلی
  11.  شاه­حسینی، پروانه. موقوفات شهر تهران، مجله پژوهش­های جغرافیایی. سال سی­ام. شماره 34. تهران
  12. رضایی، امید. (به کوشش) ، فهرست اسناد موقوفات ایران، دفتر چهارم.
  13. احمدی، نزهت. وقف و گسترش امور درمانی با تکیه بر اسناد وقفی تهران. قم . کومه
  14. شاه­حسینی، پروانه. سنجش تطبیقی وقف طی دوره­های قاجاریه و پهلوی. جغرافیا و توسعه. شماره 25
  15. مدنی­پور، علی. تهران ظهور یک کلان­شهر، ترجمه حمید زرآزوند. تهران. شرکت پردازش و یرنامه ریزی شهر تهران.


ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.