مقایسه ی وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه
وقف در تمامی ادیان به اشکال مختلفی وجود دارد. وقف از کارهای پسندیده و نیکویی است که از دیرباز و حتی پیش از ظهور اسلام نیز در جوامع بشری متداول بوده است.دین مبین اسلام مردم را به کمک برای نشر دین و تأمین نیازهای معیشتی طبقهی کمدرامد ترغیب میکند و آن را وسیلهای برای کسب رضای خداوند در رسیدن به کمال و جانشینی وی در روی زمین میداند.
هر چند در طول تاریخ و بعد از اسلام، وقفهای بسیاری در ایران صورت گرفته، وقوع جنگها و تغییر حکومتها، در موقوفات اختلال بسیاری ایجادکرده است. درنتیجه آنچه در حال حاضر از وقف و موقوفات وجود دارد، عمدتا متعلق به دورەی قاجاریه و بعد از آن است.
بهطور کلی، همواره موقوفات ایران از نظر نوع و چگونگی توزیع فضایی تحت تأثیر عوامل اجتماعی- اقتصادی و محدودەی فیزیکی نواحی و شهرها بودهاند. هدف این پژوهش، شناخت ویژگیها و اهداف وقف در طی دورهی قاجاریه و پهلوی، و با محور قراردادن پایتخت ایران در این دو دوره یعنی شهر تهران، است.
.jpeg "مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه")
وضعیت کلی وقف
بیشتر وقفها و موقوفات شهر تهران به دورهی قاجاریه تعلق دارد، به طوری که براساس اسناد موجود، 415 فقره وقف در دورهی قاجاریه و 292 فقره وقف در دوره پهلوی صورت گرفته است. (1)البته اطلاع دقیقی از ارزش ریالی موقوفه ها در دسترس نیست و تنها به تعداد آنها بسنده کردهایم. در اینکه چرا وقف در دوره پهلوی کاهش داشته است باید به این موارد توجه کرد.
ابتدا، مدت حکومت قاجارها بسیار بیشتر از مدت حکومت پهلوی بوده است و دوم، مواردی چون متعهد شدن دولت به تامین خدمات عمومی و اشتغال، نبود قانون احترام به حقوق فردی در قانون اساسی، حیف و میل اموال وقفی به علت سوء مدیریت و تعرض حکومت پهلوی و تظاهرات کم مذهبی پهلوی سبب شد تا مردم تمایل کمتری به وقف نشان دهند؛ هرچند از نظر اقتصادی وضعیت مالی مردم بهتر از دورهی قاجاریه بوده است. (2) و (3)
بررسی اهداف وقف در طی دو دوره قاجاریه و پهلوی
از آنجا که اساس وقف بر پایهی کسب رضای خداوند است و پیامبر اسلام وقف را صدقهی جاریه خوانده است، بیشتر وقفها برای حفظ و نشر دین صورت میگرفت، اما در برخی از موارد اهداف دنیوی را نیز در کالبد آن میتوان دید. به طور مثال در دوره قاجاریه تظاهرات مذهبی وسیلهای برای کسب شهرت و منزلت اجتماعی بود. (4)از اینرو افرادی مانند ظل السلطان پسر ناصرالدینشاه که به بدی و فساد معروف است، در بازار تهران برای تعزیهداری وقف زیادی کرده است. در مواقعی، واقفان برای جلوگیری از تجزیهی اموال و بیمصرف ماندن یا ممانعت از دستاندازی حکومت، اموال خود را با وقف در خانوادهی خود حفظ میکردند. (5) و (6)
بههرحال، وقف برای توسعه و ترویج دین، مهمترین انگیزه وقفهای دوره قاجاریه است که بیشتر به موضوعاتی همچون تعزیه گردانی، جلسات قرائت و تفسیر قرآن کریم و اماکن آموزش علوم دینی مانند مدارس و حوزههای علمیه طلاب، محدود میشود.
این وقفها عمدتا به شکل تامین زمین و هزینههای ساختمانی و هزینههای نگهداری بوده است. مسجد سلطانی (امام خمینی) ، مسجد سید عزیزالله، مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین، مسجد و مدرسه علمیه سپهسالار قدیم و جدید، نمونههایی از موقوفات دوره قاجاریه هستند. (7)
در دوره قاجاریه، برعکس توجه به اهداف مذهبی، واقفان کمتر به رفع نیازهای بهداشتی-درمانی، اجتماعی و معیشتی پرداختهاند؛ در حالیکه طبق فرمایش پیامبر (ص) باید هدف از کردار نیک در جهت رفاه و ارتقای جامعه در همهی ابعاد باشد. (8)
عمل به وقف، با انگیزهی مذهبی در دورهی پهلوی نیز تداوم داشته است، اما ویژگیها و اهداف جدیدی نیز به آن افزوده شده است که شایان توجه است. در این دوره ما شاهد شکل گیری بنیادها و موسسات خیریه وقفی، به منظور نشر مطبوعات تربیتی و دینی برای جوانان، فعالیتهای نیکوکارانه و رفع مشکلات معیشتی قشر کم درآمد جامعه هستیم.
همچنین موقوفاتی به شکل اماکن مذهبی غیر مسلمانان و دراویش نیز به چشم میخورد. همچنین در این دوره اهداف آموزشی وقف نیز گسترده تر شد و وقف برای علوم جدید مورد توجه قرار گرفت. وقف املاک و داراییهایی برای دانشگاه تهران از این جمله است. (9)
.jpeg "مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه")
نوع موقوفات در طی دو دوره قاجاریه و پهلوی
نوع موقوفات متاثر از شرایط اقتصادی و اجتماعی در هر دوره ویژگیهای خاصی به خود گرفته است که در اینجا به بررسی آنها خواهیم پرداخت. در موضوع موقوفات، اماکن مذهبی، مراکز آموزشی و اماکن درمانی جزو موقوفات غیر درآمدزا و واحدهای مسکونی، اماکن تجاری و املاک و مستغلات جزو موقوفات درآمدزا هستند. تاسیسات زیرساختی هم حالتی دو وجهی دارند یعنی هم درآمدزا و هم غیر درآمدزا هستند.-
اماکن مذهبی
تفاوت دیگر اماکن مذهبی وقفی دوره پهلوی با دورهی قبل از آن، در وقف خانقاه است. هرچند در دوره قاجاریه خانقاه هایی وجود داشت، اما هیچیک از آنها وقف نبوده اند. در دورهی پهلوی تعدادی از خانقاهها معمولا منتسب به سلسله دراویش نعمت اللهی وقف شده و موقوفاتی برای ادارهی آنها قرار داده شده است.(11)
-
واحدهای مسکونی
-
اماکن آموزشی
-
اماکن بهداشتی-درمانی
-
اماکن تجاری
.jpeg "مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه")
-
تاسیسات زیرساختی
-
وقف اموال
پراکندگی جغرافیایی موقوفات
در طی دورهی قاجاریه فضاهای میانی شهر همچون راسته بازار و محله های اطراف آن و همچنین دروازههای اصلی و محورهای ارتباطی درونشهری تقویت شدند. همچنین ستون فقرات اصلی شهر یعنی بازار، با اضافه شدن سراها به صورت زنجیرهایی از هستههای تجاری، گستردهتر شد.مهمترین مرکز تجاری شهر، بازار بود و محلههای سنگلج، عودلاجان، چالمیدان و ارگ از پرجمعیتترین و مهمترین محله های شهر محسوب میشدند. جایگاه اقتصادی-اجتماعی این قطبهای ارتباطی، تجاری و مسکونی در چگونگی مکان گزینی مراکز وقفی نیز تاثیرگذار بوده است؛ چنانکه بیشترین مکانهای وقفی مربوط به بازار و سپس محله های مذکور است.
در دوره پهلوی با الحاق محلههای جدید و ایجاد اشتغال صنعتی در پیرامون شهر و مغازههای ویترینی در سطح شهر، به تدریج از کارکرد اقتصادی بازار و محلههای اطراف آن کاسته شد. به عبارت دیگر این تغییر در شکل کالبدی و اقتصادی تهران سبب شدکه برخلاف دورهی قاجاریه، موقوفات در سطح شهر پراکنده شود. البته این وضعیت در کل دوره پهلوی یکسان نبوده و به تدریج رو به افزایش گذاشته است. (15)
.jpeg "مقایسه وضعیت وقف در دوره پهلوی با دوره قاجاریه")
نتیجه گیری و جمع بندی
به طور کلی در هر دو دوره مورد بررسی، عوامل طبیعی و ارزشهای دینی و مذهبی و عوامل اقتصادی-اجتماعی، مهمترین عوامل رشد و گسترش فضاهای وقفی بودهاند. در ابتدا، عوامل طبیعی و مذهبی نقش غالب داشتهاند. از این رو مساجد، حسینیهها، مدارس علمیه، سقاخانه ها، قنوات و غیره شکل گرفتند و به تبعیت ازآنها شهر نیز توسعه یافت.به مرور زمان و به دنبال ارتباطات بیشتر با تمدنهای پیشرفته که افزایش سطح دانش و حجم بیشتر مبادلات اقتصادی را در بر داشت، عامل اقتصادی-اجتماعی نیز به عوامل شکل دهندهی فضاهای وقفی افزوده شد. مانند وقف فضاهای تجاری همچون سراها، تیمچهها، کاروانسرا و غیره. وقف مدارسی برای علوم جدید، قراردادن موقوفاتی برای دانشگاه تهران، احداث بیمارستان و مواردی از این قبیل را نیز می توان ماحصل همین عوامل اقتصادی-اجتماعی دانست.
در دوره پهلوی با از میانرفتن کارکرد بازار سنتی شهر به عنوان مهمترین قطب اقتصادی، فضاهای تجاری وقفی از کاروانسرا، تیمچه و غیره به پاساژ، سینما و گاراژ تغییر یافتند. اما با این وجود در هر دو دوره، وقف مغازه، فراوانترین شکل موقوفه تجاری محسوب میشود.
در دوره قاجار، موقوفات در هر محله تابعی از شرایط و جایگاه اقتصادی-اجتماعی آن محله بود و گاها بر توسعه فیزیکی و اقتصادی محلهها نیز تاثیرگذار بوده است. به طور مثال با احداث و وقف سرای امیربازار، محلهی فقیرنشین محمدیه رونق و توسعه یافت.
با وجود تفاوتها در نوع و چگونگی وقفها در طی دو دورهی مورد بررسی، مشخص شد هدف وقف در هر دو دوره گرایش بیشتری به نشر و توسعهی دین داشته است. اما نکتهی قابل توجه این است که با گسترش و تحول جامعه، وقف نیز روندی تکاملی را طی کرده است و به تریج در توسعه ی اجتماعی و اقتصادی نیز سودمند واقع شده است.
پینوشتها
- ازغندی، علیرضا. تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران 1357-1320
- شجیعی، زهرا. نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، جلد اول
- ازغندی، علیرضا. تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران 1357-1320
- دولت آبادی، یحیی. حیات یحیی، جلد اول.
- مسعود میرزا ظل السلطان. خاطرات ظل السلطان، به اهتمام و تصحیح حسین خدیو جم.
- بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران، جلد اول. زواره. تهران
- شاهحسینی، پروانه. موقوفات شهر تهران، مجله پژوهشهای جغرافیایی. سال سیام. شماره 34. تهران
- مجلسی، باقر محمدتقی. بحارالانوار. تهران. اسلامیه
- حاجیبابایی، احمد. سیر تحول و توسعهی املاک و مستغلات دانشگاه تهران، رساله دکتری. دانشگاه تهران. دانشکده ادبیات و علوم انسانی
- شاهحسینی، پروانه. وقفشناسی تهران از شهری اسلامی تا شهری مدرن. مشهد. پاپلی
- شاهحسینی، پروانه. موقوفات شهر تهران، مجله پژوهشهای جغرافیایی. سال سیام. شماره 34. تهران
- رضایی، امید. (به کوشش) ، فهرست اسناد موقوفات ایران، دفتر چهارم.
- احمدی، نزهت. وقف و گسترش امور درمانی با تکیه بر اسناد وقفی تهران. قم . کومه
- شاهحسینی، پروانه. سنجش تطبیقی وقف طی دورههای قاجاریه و پهلوی. جغرافیا و توسعه. شماره 25
- مدنیپور، علی. تهران ظهور یک کلانشهر، ترجمه حمید زرآزوند. تهران. شرکت پردازش و یرنامه ریزی شهر تهران.
.jpg)
