سنت حسنه وقف چه اثرات اجتماعی در پی دارد؟

سنت وقف، از جمله صفات نیکو و کارهای شایسته است که از دیرباز در فرهنگ اسلامی وجود داشته است است. وقف دارای اثرات ارزشمند بسیاری است و به عنوان اقدامی فرهنگی و اجتماعی، سابقه تاریخی بسیاری دارد. این سنت برکات و آثار معنوی بسیاری برای مسلمانان به ارمغان می آورد. اما در کنار این ها، اثرات اجتماعی و سیاسی نیز دارد که می تواند موثر یا مخرب باشد، در ادامه قصد داریم تا به اثرات اجتماعی سنت حسنه وقف بپردازیم.

تاریخچه وقف

وقف سابقه طولانی در فرهنگ، ملل و تمدن های تاریخ دارد و تاریخچه آن به پیش از از ظهور اسلام بر می گردد. در تمدن یونان باستان آثار و نشانه های وقف وجود دارد. اما بعد ظهور اسلام مصادیق وقف و فعالیت های خیریه در سیره پیامبر و امامان گسترش یافت. حضرت ابراهیم از پایه گذاران اولیه وقف بود و در زمان ایشان، نهادهای امدادی و خیریه بنیان گذاشته شد.

خیرین و نیکوکاران اختصاص دارایی و اموالشان به صورت وقف از مالکیت آن اموال برای همیشه بر می داشتند و آن ها را صرف امور عام المنفعه می کردند. همچنین معصومی و امامان در این موضوع نیز پیشقدم بوده و اموال زیادی را برای مصارف مختلف وقف می کردند. در دوره صفویه سنت وقف رواج فراوانی پیدا کرد و حتی شاهان صوفیه در دسته واقفان بزرگ قرار گرفتند. بسیاری از املاک و وسایل در دوره صفویه به املاک موقوفه اضافه شد. (1)

اهمیت وقف چیست؟

سنت وقف از دیرباز در دنیای اسلام وجود داشته است و هنوز نیز در جوامع اسلامی رایج است. این سنت سهم عمده ای در تحول ساختار فرهنگی، توسعه علمی و اقتصادی کشور بازی می کند و زمینه ساز و بسترساز تحقق اهداف دینی و مقاصد شریعت است. همچنین وقف یک وسیله بسیار خوب برای ایجاد انس و الفت و همبستگی بین مسلمانان محسوب می شود و از سوی دیگر وسیله ای برای تالیف قلوب غیر مسلمانان است.

زندگی اجتماعی انسان ها همواره در معرض تغییرات و حوادث گوناگونی قرار دارد که از جمله آن ها می توان به مشکلات اقتصادی اشاره کرد. از آنجایی که همواره مواد و مصالح اقتصادی مورد نیاز بشر محدود بوده، انسان ها همواره به دنبال روش هایی بوده اند تا این محدودیت ها را برطرف کنند.

از سوی دیگر، دین اسلام بر روی عدالت اجتماعی و اعتدال در همه امور تاکید کرده است و قوانینی تصویب کرده است که با رعایت اعتدال و میانه روی، از هر گونه ظلم، ستم، بی عدالتی، افراط و تفریط جلوگیری شود. اسلام تاکید می کند که شکاف طبقاتی بین توانگران و بینوایان آنقدر عمیق نشود که منجر به ایجاد دشمنی گردد.

به همین منظور در اقتصاد اسلامی بخشی از پول و دارایی ثروتمندان به نفع افراد نیازمند و فقیر در قالب مالیات، نقفه، صدقه یا زکات دریافت می شود. اما افراد ثروتمند می توانند اراضی و منابع طبیعی خود را در جهت مصالح عمومی جامعه نیز خرج کند که به این کار وقف می گویند.

تاثیرات وقف در جامعه

1.تامین اجتماعی

یکی از مسائل بزرگ در جوامع انسانی تنظیم و ایجاد تعادل بین خواسته های فردی و خواسته های عمومی افراد جامعه است. اسلام دولت را موظف کرده است تا وضعیت معیشتی مردم را به صورت کامل تامین کند، اما در صورتی که دولت به دلیل کمبود بودجه یا عدم مدیریت قادر به این تامین نباشد، این مسئولیت بر عهده مردم و توانگران سپرده شده است. (2)

بنابر این اصل، انسان ها نسبت به یکدیگر مسئولیت دارند. دوستی و محبت به همنوع می تواند تفسیر عرفانی نیز داشته باشد و کاری بسیار ارزشمند محسوب می شود. برای پرداخت این هزینه ها اسلام دو راه را پیشنهاد می کند:

وجوهاتی که واجب هستند مانند نفقه یا کفارات

وجوهی که اختیاری هستند مانند وقف یا صدقه. (3)

بنابراین نخستین اثر اجتماعی وقف، تامین اجتماعی است.

2.وقف و فقرزدایی

دومین اثر اجتماعی وقف که می توانیم به آن اشاره کنیم، فقرزدایی است. کمک و علاقه به همنوع از اساسی ترین فطریات انسان است. علاوه بر این، انسان از هلاکت و نابودی متعلقات خود گریزان است. خصایص فطری مانند نوع دوستی و بخشش، ما را به سمت سنت وقف هدایت می کند. (4)

شهید آیت الله بهشتی، مالکیت را امری اجتماعی و اعتباری می دانند و منشاء قبول هر مالکیتی را در همان جامعه و حقانیت وابسته به آن را به نوع فرهنگ تلقی می کنند. ایشان در تعریفی که از مالکیت ارائه می کنند، می گویند: «مالکیت رابطه اجتماعی و قراردادی میان یک فرد یا گروه یا یک موضوع است که بر اساس ملاک های هر جامعه مشروعیت و میزان تصرف در آن موضوع تعیین می گردد.» (5)

از آنجایی که در هر جامعه ای گرفتاری ها و مشکلات اقتصادی و اجتماعی وجود دارد وعده ای فقیر و عده ای دیگر از نظر مالی ثروتمند تر هستند؛ بنابراین دولت موظف است که از طریق اجرای برنامه های عدالت اجتماعی، به توزیع مجدد درآمدها و پخش متناسب مالیات ها بپردازند و برنامه های فقرزدایی را به صورت جامع اجرا کند تا از میزان گسترش آن کاسته شود
.
دین اسلام نیز در آموزه ها و کتاب خود تمهیدات و قوانینی را در موارد اقتصادی پیش بینی کرده است که در واقع هدفش همان تبدیل ثروت و جلوگیری از فقر بوده است. بخشی از این قوانین اقتصادی مربوط به پرداخت خمس و زکات است و بخشی دیگر از آن اختیاری است که مربوط به انفاقات و صدقات می شود. بنابراین وقف می تواند نقش توزیع مجدد درآمد عادلانه افراد را ایفا کرده و جامعه را به سمت توازن اجتماعی هدایت کند. (6)

3.نیازهای فوری و اساسی جامعه

برخی از اقتصاددانان اروپایی چندان موافق با کمک رسانی و سنت وقف برای کمک به افراد فقیر نیستند و هرگونه اقدامی در این جهت را تشویق تن پروری و حمایت از بیکاران می پندارند. (7)

این دسته از نظریه پردازان معتقدند فقر جزئی از فرآیند تنازع و بقاء اصل و غیر اصل است و همین امر موجب می شود که آن ها به شدت با قانون وقف مخالفت کنند.

آن ها عدم کمک رسانی و تامین فقرا را جزئی از نظام طبیعت و ناشی از تفاوت های فردی و جامعه می دانند و آن را امری مطابق با مشیت الهی می پندارند. اما دین اسلام، تفاوت های فردی را می پذیرد. قرآن افراد ثروتمند و متمول را تشویق می کند که از مستمندان دستگیری کنند. به اعتقاد اسلام فقر یک عارضه مصنوعی است که در درجه اول حکومت اسلامی و در درجه بعدی مردم موظف به از بین بردن آن هستند
.
آبراهام مازلو روانشناس اتریشی، هرم طراحی شده را از نیازهای انسان ارائه می کند و معتقد است که نیازهای ابتدایی در هرم باید تا حدودی ارضا شوند تا نیازهای سطوح بعدی بتوانند وارد عمل شوند. پایین ترین سطح نیازها از نظر آبراهام مازلو، نیازهای اولیه مانند غذا، مسکن و پوشاک است. اما وقتی که دستیابی به غذا و امنیت جسمانی مشکل باشد، ارضای نیازهای بالاتر که شامل خودشکوفایی یا عشق ورزیدن به دیگران است محقق نخواهد شد و انگیزه های سطح بالاتر اهمیت چندانی نخواهد داشت. (8)

بنابراین سنت وقف به عنوان یک اصل اسلامی به جامعه کمک می کند تا نیازهای برتر افراد را شکوفا ساخته و به منجر به رشد سطوح انگیزه ها و نیازهای اجتماعی شده و به صورت کلی رفاه جامعه را افزایش خواهد داد.

آسیب های وقف

در کنار این آثار اجتماعی مثبت، وقف نیز می تواند آسیب ها و موانعی داشته باشد و با توجه به این که فرهنگ وقف آن طور که درخور و شایسته یک نظام اسلامی از هنوز در ایران نهادینه نشده و از باید های لازم در این امر فاصله دارد؛ این آسیب ها می تواند بیشتر مجال بروز پیدا کند. در ادامه به بخشی از این آسیب ها اشاره خواهیم کرد.

1.تغییر نام موقوفات

در دهه های گذشته شاهد تغییر اسامی برخی از موقوفات هستیم که این عمل می تواند موجب بی احترامی به واقف در جامعه گردد. در این اثر، واقف واقعی ممکن است دست به اعتراض گشوده و انگیزه سایرین را برای وقف کاهش دهد. در این اثر، یک جنبه بی اعتمادی و دیدگاه منفی در ذهن افرادی که قصد وقف اموالشان را دارند ایجاد شود.

2.تسلط حکومت بر اموال وقفی

گاهی اوقات حکومت اسلامی ممکن است بر اموال وقفی حاکم شده و مدیریت آن ها را بر عهده بگیرد. با اینکه قوانین متعددی در این حوزه وجود دارد؛ اما بسیاری از آن ها با ماهیت وقف که یک اقدام غیر دولتی است، تداخل داشته و سبب تقویت تسلط حکومت بر وقف می گردد. تسلط حکومت بر وقت ممکن است مانع از ارائه املاک جدید توسط واقف نگردد و مردم اعتماد خود را به دولت از دست بدهند.

از سوی دیگر ممکن است اصل موقوفات به دلیل دست اندازی سوداگران به خطر بیفتد و اصل آن ها از بین برود. با توجه به اینکه مدارک و مستندات دقیق از اوقاف ایران وجود ندارد، سند برخی از آن ها نیز گم شده است یا از بین رفته است و شیوه های مدیریت و بهره برداری در وقف بسیاری بد است؛ بنابراین می توانیم نتیجه بگیریم که ممکن است اصل موقوفات نابود گردد.

3.گسست میان وقف و انجمن ها بنیادهای خیریه

بدیهی است که وقف در ابتدا برای حمایت از نهادهای آموزشی و بهداشتی و خیریه به وجود آمد. اما در صورتی که نظارت کافی بر روی اموال موقوفه صورت نگیرد، ممکن است بین موقوفات و انجمن های خیریه شکاف بزرگی ایجاد شود و عایدات و درآمدهای املاک موقوفه در راه های نامناسبی خرج شود. این یکی دیگر از آسیب های اجتماعی وقف است که ممکن است در اداره موقوفات به وجود آید.

از سایر آسیب هایی که سنت وقف می تواند به جامعه وارد کند موارد زیر است:

عدم آشنایی با موازین قانون شرعی وقف

عدم رعایت حقوق وقف و انفاق و عدم پرداخت دین دستگاه ها به موقوفات

وجود نهادهای موازی در اخذ خیرات و حسنات و عدم وجود نظارت بر عملکرد آن ها

فروش موقوفات در زمان اصلاحات ارضی

ابطال بعضی از اسناد وقفی

جمع بندی و نتیجه گیری

انسان با تمامی فرهنگ ها و بینش های گوناگون امروز به مفید بودن وقف و بنیادهای بنیادهای وقفی نائل شده است و آن را پدیده ای سودمند در مسیر رشد و تعالی تمدن انسانی و توسعه همه جانبه جامعه می شناسد. وقف بهترین و موثرترین وسیله تکاملی اجتماعی است و به دارایی های مالی گفته می شود که افراد از انتخاب خود از مالکیت خودشان خارج کرده و به مالکیت حقیقی آن یعنی خداوند می سپارند تا مورد استفاده عموم مردم قرار بگیرد و منافع آن در راه تامین نیازهای مردم صرف شود.

اما در صورتی که حکومت اسلامی نظارت کافی بر قوانین وقفی نداشته باشد یا در این حوزه سهل انگاری کند، ممکن است آسیب های اجتماعی به دنبال سنت وقف بیایند. ما در این مقاله به برخی از این آسیب ها اشاره کردیم. اما در کنار آسیب ها، در صورتی که به درستی به سنت وقف اهتمام ورزیده شود، می تواند مزایای اجتماعی مثبتی به همراه داشته باشد که کاهش فقر و نابرابری از جمله مهمترین آن ها است.

در صورتی که قوانین وقفی در مسیر صحیح به راه انداخته شود و موقوفات به راه درستی هدایت شوند، بسیاری از مشکلات جامعه و آسیب های ناشی از سنت وقف حل می شود و ما می توانیم از طریق گسترش موقوفات، اکثر نیازها و ضرورت های جامعه تعیین کنیم و فشار زندگی را از روی فقیران و مستمندان بکاهیم.

پی نوشتها