نگاهي به آثار مير داماد

ويژگي آثار مير داماد

اعتماد به نفس مير داماد در سبک سخن و آهنگ کلام وي مشهود است. ترديدهاي فيلسوفانه در سخنان او کم تر مشاهده مي شود و، به جز در ارتباط با خالق و اظهار فقر ذاتي مخلوقانه، لحن عبارات اين انديشمند به گونه اي است که اغلب تواضع و فروتني از آن برداشت نمي شود ( ابراهيمي ديناني، ج2، ص 316 ).
مير داماد از اين که از خود و امثال خود با نام « مَعشَرالحکماء الرّاسِخين » نام ببرد ابايي ندارد ( محقق، مقدمه بر القبسات، ص 59 ). با آن که از يک سو ابونصر فارابي و ابوعلي سينا را از « رؤساي حکماي اسلام » مي داند، اما از سوي ديگر، به صراحت، خود را هم طراز رياست ابن سينا و معلمي فارابي بر مي شمارد. براي نمونه در مورد ابن سينا تعابيري مانند « شريکنَا السّالف » و « الشريک الرئيس » دارد ( مير داماد، 1374، ص 88 ).
نهايت مدح مير داماد در مورد هر حکيم يا دانشمند بزرگي همين قدر است که او را مثل خود و همتاي خود مي شمارد ( جناب، ص 535 ). اعتماد به نفس بسيار مير داماد در اثبات رأي خويش و انتقاد از برخي آراي مخالف و تکيه بر فهم و دريافت خود، که گاه واژه ها و عباراتي خشم آلود نيز چاشني آن مي گردد، برخي از عالمان آن روزگار را به واکنش واداشته است ( جهانبخش، ص 101- 102 ).

آثار و نوشته ها

مير داماد جامع علوم زمان خود بود، لذا آثار گوناگوني در زمينه ي منطق و کلام و فلسفه و عرفان و تفسير و حديث و رجال و دراية و اصول فقه و رياضيات و ادبيات و علوم غريبه از خود به جاي گذاشته که تاکنون شمار اندکي از آن ها به چاپ رسيده است.
در تاريخ عالم آراي عباسي در خصوص آثار مير چنين آمده است: « او در اکثر علوم تصانيف دارد و آنچه از تصانيفش معلوم اين ذره ي بي مقدار گشته، کتاب صراط المستقيم وافق المبين، که مملو از لآلي ثمين حکمت و نکات دقيق کلام است؛ کتاب رواشح السماوية، در شرح احاديث اماميه و کتاب کافي و شرح کليني؛ تفسير قرآن موسوم به سدرة المُنتهي؛ رساله ي خلق اعمال که به ايقاظات موسوم گرديده؛ کتاب خلسه ي ملکوتيه؛ عيون المسائل؛ ايماضات؛ ضابط الرضاع؛ سبع الشداد؛ حاشيه ي شرح مختصر الصول؛ قياسات حق اليقين في حدوث العالم؛ کتاب تقديسات، در رفع شبهه ي ابن کمونه و شرح اين صحيفه ي کامله و چند رساله و کتاب ديگر از مصنفات است » ( منشي، ج1، ص 233 ).
غير از تأليفات مستقل و شروح و حواشي به يادگار مانده از مير داماد، بخشي از آثارش به اجازه ي روايت به شاگردان و تفريظ ها و پاسخ استفتائات علما و عموم مردم و شاه وقت، به ويژه در مسائل مهم مملکتي، و پاسخ به پرسش ها و ايرادهاي وارد شده بر نظريه هاي او اختصاص دارد. بنابراين، آثار مير داماد به چهار قسمت تقسيم مي شود: کتاب ها و رساله ها؛ شروح و حواشي و تعليقات؛ نامه ها و مکاتبه ها؛ اجازه ها.

کتاب ها و رساله ها

1. اثبات ولايت حضرت علي (عليه السلام)؛ گويا رساله اي است در اثبات ولايت حضرت امير (عليه السلام) با استناد به ادّله ي عقلي ( موسوي بهبهاني، ص 108 ).
2. الإثني عشرية / عيون المسائل ( المنطوي علي لطائف الدقايق و طرائف الجلائل )/ خلعية؛ رساله اي است در باره ي دوازده مسئله فقهي، هم چون نماز و طهارت، که گويا به شيوه ي استدلالي و موافق بامذاق عرفا و پيش از سال 1025 ق نگاشته شده است. مير داماد در ضمن اجازه اي که براي کاتب يکي از نسخه هاي اين کتاب نوشته، از آن بانام خلعيه ياد کرده است ( آقا بزرگ طهراني، 1403 ، ج7، ص 241 )؛ در کتاب الرواشح السماوية نيز اين کتاب را عيون المسائل ناميده است. اما برخي از فهارس نسخه هاي خطي اين کتاب را با نام الأثني عشريه شناسانده اند ( دانش پژوه، 1345، ج5، ص 1760- 1761 ).
3. أربعة أيّام الأربعة الأيّام / الأيام الأربعة؛ در فضيلت و شرافت اعمال چهار روز مهم، که عبارت اند از دحوالأرض، عيد غدير، ولادت حضرت رسول ( صلي الله عليه و آله و سلم )، عيد مبعث. اما گويا مير داماد موفق نشده آن را به اتمام برساند و به ذکر اعمال و آداب روز دحوالأرض اکتفا کرده است. او اين اثر را براي شاه صفي، از نوادگان شاه عباس، نوشته است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ص 407؛ همو، 1388، ج5، ص 68؛ قمي، بي تا الف، ص 422؛ جعفريان، 1374، دفتر دوم، ص 651؛ اوجبي، ص 168 ).
4. استدلال بر وجود ذهني؛
ميرداماد اين رساله را به همراه چهار رساله ي ديگر، در شوال 992ق، براي تاجا حسين نوشته است. همان طور که از نام رساله پيداست، او در اين رساله به اثبات وجود ذهني پرداخته است ( دانش پژوه، 1339، ج9، ص 808؛ اوجبي، ص 168 ).
5. استشراق؛ گفتاري است از مير داماد، در کنار نسخه اي از تفسير سوره ي يس، نگاشته ي ملا صدرا ( حائري، ج9، ص 575 ).
6. اشعار؛ در جُنگي به نام دستور، که شامل اشعار و رساله هاي بيش از صد شاعر و دانشمند است که به خط خود تأليف کرده اند، مجموعه ي پنج بندي وجود دارد که مير داماد در شوال 992 ق براي تاجا حسين نوشته است. مير داماد در پايان پنجمين قطعه، اشعاري به فارسي آورده است که شامل چند بيت در ستايش خود به پيروي از نظامي و يک قصيده و مناجاتي از مثنوي مشرق الانوار است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج13، ص 14؛ دانش پژوه، 1339، ج9، ص 804- 809؛ اوجبي، ص 168 ).
7. الإعضالات / حلّ الإعضالات/ الإعضالات العشرية/ رسالة في فنون العلوم و الصناعات؛ رساله اي در حل بيست مورد از مشکلات رياضي و منطقي و فلسفي و کلامي و فقهي و اصولي ( ميرداماد، 1381ب، ص 267- 281 ).
8. الأفق المبين/ الحکمة؛ از مهم ترين آثار فلسفي مير است. وي در اين اثر، که از آن با نام هاي دستورالحق و فرجار اليقين ياد کرده، به تفصيل در باره ي وجود و زمان و دهر سخن گفته است.
برخي از حکما و شاگردان مير داماد، به علت اهميت اين اثر، بر آن حواشي و تعليقاتي نگاشته اند که عبارت اند از حاشيه ي نظام الدين احمد گيلي، حاشيه ي عبدالغفار گيلاني، حاشيه ي مير سيد احمد علوي، حاشيه ي شريف کشميري، حاشيه ي آقا علي مدرس زنوزي ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج6، ص 21؛ دانش پژوه، 1339، ج12، ص 2889 ).
9. أنموذج العلوم؛ مير داماد در اين کتاب بيست مسئله ي مهم، از مسائل و مشکلات رياضيات و کلام و اصول و فقه را حل کرده است ( همان، ج 2، ص 404- 405 ).
10. الايقاظات؛ کتابي است درباره ي مسئله ي بسيار مهم و بغرنج جبر و اختيار و قضا و قدر الهي؛ شامل مقدمه و شش ايقاظ ( - مير داماد، 1381ب، ج1، ص 207- 267 ). عبدالغفار گيلاني، يکي از شاگردان مير، بر اين کتاب حاشيه نوشته است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج2، ص 507- 508 ).
11. الأيماضات والتشريفات في مسئلة الحدوث والقدم/ الصحيفة الملکوتية و الحکمة النبوية؛ اين کتاب در زمينه ي حدوث و قدم نوشته شده است. مير داماد گاه از اين اثر با نام الصحيفة الملکوتية ياد مي کند ( مير داماد، 1367، مقدمه، ص 191 ).
مير سيد احمد علوي و عبدالغفار گيلاني نيز بر اين کتاب حاشيه نگاشته اند ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج2، ص 509 ).
12. برهان اسد و اخضر فارابي؛ در ضمن جُنگي به نام دستور، از رساله اي به خط مير با نام برهان اسد و اخضر فارابي ياد شده است که آن را در شوال 992ق براي تاجا حسين نوشته است.
همان گونه که از نام رساله پيداست، شرحي بر برهان ياد شده است ( دانش پژوه، 1339، ج9، ص 808 ).
13. برهان اخضر و امتن لتوحيد الباري؛ رساله اي است در اثبات توحيد باري، بر اساس انديشه ها و آراي شيخ الرئيس ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 510- 513؛ اوجبي، ص 171 ).
14. تأويل المقطعات ( في أوائل السور القرآنية )؛ تفسيري است تأويل گونه بر حروف مقطعه ي اوايل سوره هاي قرآني. مير در قبسات ونبراس الضياء از اين تفسير ياد کرده است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج3، ص 307؛ مير داماد، 1374، ص 77، 100، 107 ).
15. مفهوم الوجود و الماهيه / تحقيق مفهوم الوجود؛ رساله ي کوتاهي در باره ي وجود و ماهيت و چگونگي ترکيب آن ها و اشتراک معنوي وجود و مابه ازاي آن است ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 504- 507 ).
16. ترجمه ي قوس النهار؛ گويا ترجمه ي همان رساله ي قوس النهار مصنف است ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 547- 553 ).
17. تشويق الحق؛ ظاهراً همان کتاب الايماضات و التشريفات است که مير درکتاب السبع الشداد از آن با نام تشويق الحق ياد کرده است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج4، ص 90 ).
18. التصحيفات/ التصحيحات/ رساله الأغاليط؛ رساله ي مختصري است در باره ي شماري از تصحيفات و اشتباهات برخي از محدثان و شارحان کتاب هاي حديثي، مانند تصحيف تابعيت به تابعت، در زيارت عاشورا، و تصحيف محلئين به مخلئين، در زيارت رجبيه، و بدّن و جمل به بدن و حمل، در حديث تعل النبي ( صلي الله عليه و آله و سلم ). مير داماد خواننده را براي اطلاع از تفصيل اين تصحيفات به کتاب الرواشح السماوية فرا خوانده است. او در 18 شوال 1024 تأليف اين کتاب را تمام کرده است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج4، ص 195- 196 ).
19. تعبير جزء لايتجزّي؛ رساله ي مختصر فارسي است در تفسير دو بيتي مصنف و ردّ نظريه ي عدم انقسام جزء لايتجزّي ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 567- 568 ).
20. تعريف بابن قتيبة مؤلف الإمامة و السياسة؛ معرفي اجمالي عبدالله بن مسلم بن قتيبه ي مروزي، نويسنده ي کتاب مشهور الامامة و السياسة است ( همان، ص 553 ).
21. تعليقة في اثبات الواجب تعالي؛ رساله ي کوتاه عربي در اثبات واجب از طريق صدق مفهوم بر مصداق ( همان جا ).
22. تعليقة في أنّ الحمل دليلُ علي الوجود الذهني؛ رساله ي بسيار مختصري است در اثبات وجود ذهني از طريق حمل اشياء بر يک ديگر ( همان، ص 528 ).
23. تعليقة في أن نفي الجزء ليس علة لعدم المرکب ( همان، ص 534 ).
24. تفسير آيه ي امانت / امانت الهي؛ تفسير فارسي آيه ي امانت ( أنّا عرضنا الأمانهَ علي السموات و الأرض فأبين أن يحملنَها و أشفقن منها و حَمَلَها الإنسان؛ احزاب: 72 ) است که براي توّاب همداني نگاشته و در سال 1039ق تأليف آن به پايان رسيده است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج2، ص 345 ).
25. تفسير سورة الإخلاص / حديث التمثيل/ رساله ي في أن قل هوا لله احد ثلث القرآن/ فضيلت سوره ي توحيد؛ از آن با نام شرح حديث تمثيل علي (عليه السلام) بسورة التوحيد نيز ياد شده است و تفسير مختصري بر سوره ي توحيد است و اين که حضرت امير (عليه السلام) به منزله ي « قل هو الله » است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج2، ص 335 ).
26. التقديسات / عرش التقديس؛ آن گونه که شيخ آقا بزرگ طهراني در الذريعه آورده است، التقديسات و عرش التقديس دو اثر مستقل مير داماد است؛ اولي در باره ي حکمت الهي و دومي در ردّ شبهه ي منسوب به ابن کمونه است؛ زيرا آغاز و انجام اين دو متفاوت است ( همان، ص 364 ). اما در مقدمه ي کتاب نبراس الضيا، تصريح شده است که آغاز نسخه ي عرش التقديس به خط ملاصدرا، در کتاب خانه ي دانشگاه تهران، با آغاز رساله ي التقديسات يکي است و اين دو، دو رساله ي مستقل از يک ديگر نيستند ( مير داماد، 1374، ص 88 ).
در فهارس نسخه هاي خطي دو حاشيه بر اين کتاب معرفي شده است: يکي حاشيه ي عبدالغفار گيلاني و ديگري تعليقه ي آقا حسين خوانساري ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج4، ص 365 ).
27. تقويم الايمان/ التقويمات و التصحيحات/ التصحيحات و التقويمات( 1 ) / تقويم الحکمة الايمانية/ تقويم الايمان و تتميم العرفان؛ اين کتاب يکي از مهم ترين آثار مير داماد است؛ زيرا خود آن را تدريس مي کرده و شامل دوره ي کامل آرا و انديشه هاي فلسفي و برخي از ابداعات و ادلّه ي نوين وي است.
در فهارس نسخ خطي از حواشي و شروح متعدد اين اثر ياد شده است. حواشسي و تعليقات تقويم الايمان به سه دسته تقسيم مي شود:
1. حواشي برجاي مانده از شاگردان بلافصل مير؛ اين حواشي، در واقع، تقريرات درس استاد و بيانات خود مير است و نه ديدگاه هاي شخصي و تفسيري و انتقادي آن ها. اين دسته از حواشي از حيث کميت کم ترين حجم را به خود اختصاص داده اند.
2. حواشي که به خود مير تعلق دارد.
3. عمده ترين و ارزشمندترين و غني ترين حواشي تقويم الايمان از آن حکيم ملا علي نوري است. او به سبب تسلط بر تمامي مباني مشارب فلسفي و تمهّر در تبيين آن ها، در حواشي و تعليقات اندک خود، به خوبي از عهده ي تبيين و تفسير کلام مصنّف بر آمده است.
تقويم الايمان داراي چهار شرح نيز هست:
1. شرح تقدمه ي تقويم الايمان/ المعلقات علي تقويم الايمان؛ گاه، به اشتباه، از آن با نام تقويم الايمان ياد شده است و شرح مبسوطي از خود ميري بر خطبه ي کتاب تقويم الايمان، در بيان و اثبات فضايل حضرت امير (عليه السلام)، با استناد به روايات.
2.کشف الحقايق؛ ابن شرح را که مير سيد احمد علوي، وارث معنوي و از برجسته ترين شاگردان مير، نگاشته، عميق ترين و مهم ترين شروح تقويم الايمان است. شارح دو بار به فاصله ي زماني نزديک به ده سال، اين شرح را تحرير کرده است. تحرير دوم، در واقع، تهذيب تحرير اول و ويرايشي جديد از آن
است که کاتبي حرفه اي با خطي خوش آن را کتابت کرده و به شاه صفي تقديم شده است.
3. عرش الايقان؛ اين شرح را مير عبدالحسيب، يکي از نوادگان مير، تأليف کرده است.
4. شرح ملّت شمساي گيلاني ( اوجبي، ص 175- 177 ).
28. التولاّ و التبراء؛ رساله اي عربي است در لعن و ذمّ خافاي ثلاثه، معاويه، يزيد، عايشه، حفصه ( دانش پژوه، 1339، ج8، ص 432- 435 ).
29. الجبر و التفويض؛ رساله ي مختصري است در نفي جبر و تفويض و اثبات اين که واقع امري است ميان جبر و تفويض ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج 5، ص 84 ).
30. الجذوات و المواقيت/ جذوات؛ گويا دانشمندان هند در باره ي اين مسئله که چرا هنگام تجلي خدا، کوه طور سوخت، اما به بدن حضرت موسي (عليه السلام) آسيبي نرسيد، به بحث پرداخته اند و سرانجام چون راه به جايي نبردند، براي يافتن پاسخ به شاه عباس متوسل شدند. مير داماد به فرمان شاه عباس، در پاسخ به اين شبهه و تفسير آيه ي کريمه ي « فلمّا تجلّي ربُّهُ للجَبَلِ جعلهُ دکاً و خرَّ موسي صَعِقاً » ( اعراف: 143 )، اين کتاب را به زبان فارسي، در قالب نثري دشوار و متکلفانه، نگاشت، اما اين اثر نيز، هم چون بيش تر آثارش، نا تمام ماند.
از آن جا که اين کتاب شامل بخش هاي اصلي با نام « جذوه و ميقات » است، به جذوات و المواقيت ناميده شده است ( امين، ج9، ص 89 ).
افزون بر مؤلف، حکيم ملا علي نوري نيز بر اين کتاب حواشي و تعليقاتي دارد.
31. جنت و مکان روح؛ رساله ي مختصر فارسي در باره ي مکان جنت و روح، پس از قطع تعلق از بدن و در وقت حشر است ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 566- 567 ).
32. جيب الزاويه؛ در اين رساله، مير داماد در باره ي يکي از روابط مثلثاتي ( سينوس ) بحث کرده است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج5، ص 302- 303 ).
33. الجنّة الواقية والجنّة الباقية؛ اين کتاب اختصار زيبايي است از المصباح الکبير کفعمي؛ شامل چهار فصل در ادعيه و اوراد؛ البته مرحوم شيخ آقا بزرگ طهراني ( 1403، ج5، ص 161- 162 ) بر اين نظر است که اين اثر از آن کفعمي است.
34. جواب المغالطة المشهورة لإبن کمونة ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 534 ).
35. الحبل المتين؛ مرحوم شيخ آقا بزرگ طهراني به نقل از کتاب سلافة العصر، الحبل المتين را يکي از آثار فلسفي مير داماد، دانسته است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج6، ص 239 ).
36. حدوث العالم/ رساله ي حدوث العالم/ الجمع و التوفيق بين رأيي الحکيمين في حدوث العالم/ حدوث العالم ذاتاً و قدمه زماناً/ رساله درحدوث و قدم؛ مير داماد در اين کتاب به تحليل آراي افلاطون و ارسطو در باره ي مسئله ي بسيار مهم حدوث عالم پرداخته و کوشيده تا به نحوي ميان آنها جمع کند و، در عين حال، بر مباحث کتاب الجمع بين رأيي الحکيمين فارابي خرده گرفته است. او اين رساله را در سال 1034 ق به درخواست يکي از شاگردان خود، مير منصور گيلاني، نگاشته است. مير داماد و مير منصور، هر دو، بر اين اثر حاشيه هايي نوشته اند ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج5، ص 134 ).
37. الحرز الحارز؛ حرزي است که مير داماد از طريق مشايخ خويش نقل کرده است و در آن به روايت ديگر همين حرز، که علي بن ابي الحسن عاملي آن را روايت کرده، نيز تصريح کرده است ( دانش پژوه، 1339، ج8، ص 434- 435 ).
38. الحروف و الأعداد؛ رساله اي عربي در علم حروف و اعداد است و گويا اين رساله بخشي از رساله ي نبراس الضياء است و نوشتاري مستقل نيست ( مير داماد، 1374، ص 89 ).
39. الحق اليقين في حدوث العالم؛ مرحوم شيخ آقا بزرگ طهراني بر اين نظر است که الحق اليقين في حدوث العالم و جمع بين رأيين نام يک کتاب است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج5، ص 134 ).
در تاريخ عالم آراي عباسي نيز از اثر ديگري به نام قياسات حق اليقين نام برده شده، که ظاهراً همين کتاب است ( منشي، ج1، ص 147 ).
40. حل مغالطه ي ابن کمونه؛ رساله ي مختصري است در حل شبهه ي مشهور ابن کمونه ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 529 ).
41. حل مغالطة الاستلزم؛ رساله ي مختصري است در حل شبهه و مغالطه ي موسوم به « مغالطه الاستلزم »، که ابن کمونه طرح کرده است ( مير داماد، 1381ق، ج1، ص 531 ).
42. خطبة النکاح؛ رساله ي بسيار مختصر فقهي درباره ي عقد نکاح است ( دانش پژوه، 1339، ج2، ص 18 ).
43. الخلعيه؛ از مير داماد دو خلسه ي روحاني نقل شده است: يکي در 1011 ق در قم؛ ديگري در 14 شعبان 1023. در اين اثر هر دوي اين خلسه ها نقل شده است. وجه تسميه ي اين خلسه ها به « خلعيه » آن است که شخص در چنين جذبه ي اشراقي احساس مي کند که روح از بدنش خلع شده است ( اوجبي، ص 182 ).
44. خلسة الملکوت؛ اين کتاب يکي ديگر از آثار ارزشمند فلسفي مير داماد است ( آقا بزرگ طهراني، 1388، ص 69 ).
45. خلق الأعمال؛ رساله ي مختصري است در باره ي مسئله ي جبر و اختيار، در افعال اختياري آدميان، که در ذيقعده ي 1025، تأليف شده است. مير داماد تفصيل مطالب اين رساله را به ديگر کتاب هاي خويش، از جمله کتاب الرواشح السماوية، ارجاع داده است. مرحوم شيخ آقا بزرگ طهراني ( 1403، ج7، ص 243 ).
بر خلاف آنچه برخي از معاصران ادعا کرده اند، بر اين نظر است که اين رساله با رساله ي الإيقاظات کاملاً متفاوت است.
46. خطب جمّه لصلاة الجمعة ( اوجبي، ص 184 ).
47. الدرّة البيضاء ( همان جا ).
48. دعاء؛ از مير داماد دو مجموعه ي دعايي با ارزش به خط خود او باقي مانده، که نزد نوادگان ايشان ( آقاي حاج سيد جعفر مير دامادي ) نگه داري مي شود ( همان جا ).
49. دفع شبهة الاستلزام المنقوله عن ابن کمونه؛ رساله ي بسيار مختصري است درباره ي شبهه ي استلزام، منسوب به ابن کمونه، و پاسخ آن ( مير داماد، 1381ق، ج1، ص 528 ).
50. ديوان اشراق؛ شامل مثنوي مشرق الانوار و قصايد و غزليات و رباعيات فارسي و عربي اوست ( امين، ج9، ص 528 ). مرحوم شيخ آقا بزرگ طهراني نيز در الذريعة ( ج6، ص 60 ) از اين ديوان با نام ديوان اشراق اصفهاني ياد کرده است.
51. رد اثبات الواجب ( موسوي بهبهاني، ص 111 ).
52. رساله در دلالت لفظي/ دلالت وضعي از شرح مختصر عضدي؛ رساله اي است درباره ي ماهيت دلالت لفظي و اثبات اين که دلالت الفاظ بر معاني ذاتي است نه وضعي. او اين رساله را در شوال 992 به درخواست تا جا حسين نگاشته است ( دانش پژوه، 1339، ج9، ص 189 ).
53. رساله ي في اثبات الواجب؛ رساله ي عربي مختصري است در باره ي اثبات واجب بااستناد به برهان حرکت، که منتسب به ارسطو است ( موسوي بهبهاني، ص 143 ).
54. رساله ي في أنّ المنتسب بالأمّ کان سيّداً / إثبات سيادة المنتسب بالأمّ إلي هاشم/ رساله ي في أنّ المنتسب بالأم هاشميّ، مير در اين رساله به بررسي اين مسئله ي فقهي پرداخته که آيا کسي که از ناحيه ي مادر هاشمي است نيز سيد است و احکام سيادت بر او مترتب مي شود يا نه؟ ( آقا بزرگ طهراني، 1388، ج5، ص 69 ).
55. رساله ي في تنازع الزوجين قبل الدخول في قدر المهر؛ رساله ي مفصلي است در پاسخ به اين پرسش فقهي که « هر گاه زوجين پيش از دخول، در ميزان مهر تنازع کنند و وکيل زوجه، زوج را تصديق نمايد، حکم چيست؟ ». مير داماد در سوم ذي الحجه ي 1018 تأليف اين رساله ي فقهي را به پايان رساند.
شيخ آقا بزرگ از اين اثر با نام جواب السؤال عن تنازع الزوجين ( قبل الدخول في المهر و تصديق وکيل الزوجه للزوج ) ياد کرده است. مير، خود، بر اين اثر حاشيه اي دارد که در الذريعه معرفّي شده است ( آقا بزرگ طهراني ، 1403، ج6، ص57؛ اوجبي، ص 186- 187 ).
56. رساله ي في توحيد الواجب؛ تعليقه اي عربي است بر سخني در نفي وحدت عددي از واجب تعالي، از افادات مير داماد که يکي از شاگردان او، که خليل نام داشته و شايد همان خليل غازي قزويني باشد، نوشته شده است. از نوشته ي کاتب در پايان رساله پيداست که پس از درگذشت مير نوشته شده است ( حائري، ج1 و 9، ص 300 ).
57. رساله ي في علم النبي؛ رساله اي است که در آن به شيوه ي عرفاني به ماهيت علم انبيا و اوصيا و اوليا و تفاوت آن ها پرداخته است ( موسوي بهبهاني، ص 161 ).
58. رساله ي في صيغ العقود؛ در حکيم استر آباد اين اثر به مير داماد منسوب شده، اما منبعي براي اين ادعا ذکر نشده است ( موسوي بهبهاني، ص 111 ).
59. رساله ي في مذهب ارسطاطاليس؛ رساله ي مختصري است که در آن به تحليل ديدگاه ارسطو در باره ي مسئله ي حدوث و قدم پرداخته است ( اوجبي، ص 187 ).
60. رساله ي في ( وجوب ) صلاة الجمعه؛ رساله اي فقهي است در باره ي يکي از مسائلي که از دير باز فقها درمورد آن اختلاف نظر داشته اند و آن اين که آيا در زمان غيبت، نماز جمعه واجب است و مشروع يا خير؟ ( دانش پژوه، 1339، ج13، ص 3468 ).
61. رساله ي مکاناً علياً؛ رساله ي فارسي مختصري است در تفسير « مکاناً علياً » از آيه ي 57 سوره ي مريم ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 564- 566 ).
62. رساله ي ميمرات؛ احتمالاً تعليقاتي است بر کتاب أثولوجياي افلوطين و از آن جا که کتاب أثولوجيا از فصولي به نام « ميمر » تشکيل شده ، مير داماد اين رساله را ميمرات ناميده است ( موسوي بهبهاني، ص 108 ).
63. الرواشح السماوية في شرح الأحاديث الإمامية؛ شرحي است عربي بر دائرة المعارف روايي الکافي محمد بن يعقوب کليني. مير در اين کتاب، نخست خطبه را شرح کرده، سپس در قالب 38 راشحه به مباحث مقدماتي، نظير مسائل علم درايه و احوال برخي راويان پرداخته و در پايان راشحه ي 38 به پاره اي مباحث علم اصول اشاره کرده است. آن گاه احاديث کتاب عقل و جهل را شرح داده و پس از آن شرح احاديث کتاب التوحيد را آغاز کرده است، اما اين باب را به پايان نرسانده و کتاب ناقص مانده است ( امين، ج9، ص 189؛ آقا بزرگ طهراني، 1403، ج5، ص 69؛ اوجبي، ص 188 ).
افزون بر مير، فيض کاشاني و صدرالمتألهين شيرازي نيز حواشي و تعليقاتي بر اين اثر ارزشمند نگاشته اند ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج6، ص 90 ).
64. السبع الشداد؛ مير در پاسخ به هفت مسئله ي اصولي فقهي در سال 1023ق اين اثر را نگاشته و از اين رو، آن را السبع الشداد ناميده است. او در پايان به شرح حديث « نية المؤمن خير من عمله » پرداخته است ( همان، ج12، ص 128 ).
علامه سيدمحسن امين ( ج9، ص 189 ) اين کتاب را با الاعضالات يکي دانسته است. مير داماد، خود، بر اين کتاب تعليقاتي موسوم به المعلّقات علي السبع الشداد نگاشته است ( دانش پژوه، 1339، ج8، ص 475 ).
65. سدرة المنتهي؛ يکي از تفاسير بسيار ارزشمند قرآن است ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج12، ص 153 ).
66. شارع النجاة في أبواب المعاملات؛ رساله ي عمليه ي مير داماد و شامل يک مقدمه و سه اصل ( کلام، درايه، اصول ) و ده کتاب ( طهارت، حج، فرار، جهاد، امر به معروف ) و يک تختمه است. او اين رساله را براي محمد رضا چلبي استانبولي سپاهاني به فارسي نوشته و آن را رساله ي فتوائية فارسية في اصول الدين و فروعه ناميده است. گويا مير داماد، خود، بر اين کتاب حاشيه نگاشته است ( همان، ج13، ص 4 و 76 ).
67. شرعة التسمية؛ يکي از مسائل بحث برانگيز در عصر مير اين بود که « آيا تصريح کردن به نام امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) و ناميدن ديگران به نام حضرت جايز است يا نه؟ ». برخي از محضر مير داماد در مورد اين مسئله استفتا کردند و او در پاسخ، با استناد به پاره اي از اخبار، حکم به حرمت داد. وي اين رساله را در ذي الحجه ي 1020 نگاشته است ( همان،ج14، ص 8؛ قمي، بي تا الف، ص 422 ).
68. شش رساله ي کلامي؛ آغاز و انجام اين رساله موجود نيست و از نيمه ي مطلب دوم ميقات دوم آغاز و از دانايي خداوند در آن گفت و گو مي شود مطلب هاي سوم تا هشتم درباره ي صفت هاي ديگر خداست و ميقات سوم در باره ي صفت هاي سلبي است، سپس « لطيفه ي افعاليه » مي آيد و، در آن، کردارهاي خدا ياد مي گردد، در ادامه ي اين رساله، مير داماد به مباحث مربوط به نبوت مي پردازد ( دانش پژوه، 1339، ج3، ص 576- 577 ).
69. الصراط المستقيم؛ اين رساله در باره ي مسئله ي حدوث و قدم و ربط حادث به قديم است. نثر اين اثر يکي از پيچيده ترين نثرهاي برجاي مانده از مير است ( آقا بزرگ طهراني، ج15، ص 35 ).
70. ضوابط الرضاع/ رسالة رضاعية/ الرسالة الرضاعية؛ رساله اي است فقهي در باره ي مسئله ي رضاع، مشتمل بر يک مقدمه و سه استبانه و يک خاتمه. مير در اين رساله، به تفصيل، اقوال فقها و همه ي رواياتي را که در اين باره وارد شده، تحليل کرده است. او در سال 1028ق، تأليف اين اثر را به پايان رسانده است ( همان، ج15، ص 120 ).
71. علم الباري تعالي؛ رساله ي عربي کوتاهي است در بيان ماهيت و مفهوم علم باري تعالي ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 509- 510 ).
72. قانون العصمة؛ رساله اي است منطقي که به مير نسبت داده شده است ( حائري، ج1 و 9، ص 413 ).
73. القبسات/ قبسات حق اليقين في حدوث العالم، مفصل ترين نوشتار مير در باره ي مسئله ي حدوث و قدم و از جمله ي مشهورترين و مهم ترين آثار اوست، که در سال 1034ق تأليف آن به پايان رسيده است. حکما و انديشمندان فراواني بر اين کتاب حاشيه و شرح نگاشته اندکه مهم ترين آن ها عبارت است از شرح مير سيد احمد عاملي، موسوم به مقياس القبسات؛ حواشي مير؛ حواشي صدر المتألهين شيرازي ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج17، ص 32 ).
74. القبضات؛ رساله اي است در خلق اعمال و اين که آدمي در افعال اختياري خويش مختار است يا مجبور ( همان، ج17، ص 154- 155 ).
75. قوس النهار ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 497- 503 ).
76. قضا و قدر؛ در اين رساله، مفصل، در باره ي مسئله ي خلق اعمال و مختار يا مجبور بودن آدمي بحث شده است ( حائري، ج5، ص 244 ).
77. الکلمات القصار ( اوجبي، ص 195 ).
78. کيفيّت علم باري/ رساله در علم واجب/ تحقيق علم الواجب/ علم الواجب/ رسالة في علم الواجب/ رسالة في بيان علم الواجب؛ رساله اي است در باره ي ماهيت علم باري و تفاوت آن با علم ممکنات ( دانش پژوه، 1339، ج9، ص 808 ).
79. محجة الاستقامة؛ رساله اي در امامت است، مشتمل بر اخبار معتبر در نزد عامه و خاصه و ادله ي عقلي و نقلي ( آقا بزرگ طهراني، 1388، ج5، ص 68 ).
80. معني القدر/ القدرة/ رسالة في قدرة الواجب؛ رساله اي در بيان ماهيت قدرت الهي است ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 507- 509 ).
81. مقالتان في الفلسفه ( موسوي بهبهاني، ص 171 ).
82. نبراس الضياء؛ رساله اي مستقل و مبسوط در باره ي مسئله ي بداء است ( امين، ج9، ص 189 ).
83. نصف النهار؛ رساله اي عربي در باره ي نصف النهار و ارتباط با احکام اسلامي است ( موسوي بهبهاني، ص 172 ).

شروح و حواشي و تعليقات

حواشي و تعليقات ميرداماد به دو دسته تقسيم مي شود: حواشي بر آثار خود و حواشي بر آثار ديگران. دسته ي اول ( حواشي بر آثارخود ) شامل حاشيه بر کتب ذيل است:
1. تقويم الايمان؛
2. حدوث العالم؛
3. الرواشح السماوية؛
4. رساله ي في تنازع الزوجين قبل الدخول في قدر المهر؛
5. السبع الشداد/ المعلقات علي السبع الشداد؛
6. شارع النجاة؛
7. القبسات ( اوجبي، ص 196- 197 ).
دسته ي دوم ( حواشي بر آثار ديگران ) نيز شامل حواشي و تعليقات کتاب هاي ذيل است:
1. انموذج العلوم دواني؛
2. التعليقات ابن سينا؛
3. حاشيه ي خفري بر شرح تجريد؛
4. الجمع بين الرأيين فارابي؛
5. حکمة الاشراق سهروردي؛
6. الهيات شفاء ابن سينا؛
7. معراج نامه؛
8. الشرح العضدي علي مختصر اصول الحاجبي؛
9. الاستبصار؛
10. رجال کشّي؛
11. شرايع الاسلام؛
12. قواعد الاحکام؛
13. الکافي؛
14. مختلف الشيعة؛
15. من لا يحضره الفقية؛
16. النفلية ( اوجبي، ص 197- 199 ).
در باره ي شروحي که به قلم مير داماد نگاشته شده است نيز، بايد گفت که به جز شرح تقدمه ي تقويم الايمان که شرح مبسوطي بر مقدمه ي کتاب تقويم الايمان است، ديگر شروح به جاي مانده از او، شرح بر آثار ديگران است. اين شروح چنين است:
1. شرح الفوائد؛ شرح و تعليقاتي است بر کتاب شريف صحيفه ي سجّاديه؛
2. شرح تهذيب الاحکام؛ شرحي است بر موسوعه ي روايي تهذيب الاحکام شيخ طوسي؛
3. شرح الاستبصار؛ شرحي است بر موسوعة روايي الاستبصار شيخ طوسي؛
4. شرح مختصر اصول عضديه؛
5. الرواشح السماوية؛ شرح موسوعة روايي الکافي ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق کليني رازي است؛
6. شرح النجاة؛ شرح بر کتاب النجاة عن الغرق في بحر الضلال شيخ الرئيس ابوعلي سينا است ( اوجبي، ص 199- 200 ).

نامه ها و مکاتبه ها

نامه ها و مکتوباتي که از آن در اين بخش بحث خواهد شد، آن هايي است که در فهرست هاي نسخه هاي خطي و کتاب ها و مقالاتي که در شرح حال ميرداماد نگاشته شده و مجموعه ها و آثار منتشر شده ي وي معرفي شده است. اين مکتوبات چنين است:
1. مکاتبه ي مير داماد با اميرابوالحسن؛ اميرابوالحسن فراهاني از شخصيت هاي برجسته اي است که ميرداماد بسيار به وي توجه مي کرده است. مير ابوالحسن، طي يادداشتي از مير، خواست تا به کشف اسرار بخشي از عبارات سابع خامسه ي حکمة الاشراق، که با مسئله ي تناسخ ارتباط دارد، بپردازد. مير نيزخواسته ي او را اجابت کرد و، در قسمت پاياني پاسخ خويش، عبارات شارح حکمة الاشراق را به عربي شرح کرد ( آقا بزرگ طهراني، 1403، ج5، ص 172 ).
2. نامه به سعدالدين معلّم؛ مکتوبي از شاه عباس خطاب به مولا سعد الدين محمد معلم، خواندگار( 2 ) روم به انشاي مير داماد است ( مير داماد، 1381ب، ج1، ص 615- 618 ).
3. نامه اي خطاب به شاه عباس، به زبان فارسي؛ مير داماد در اين مکتوب بر سه نکته تصريح دارد:
الف. نخست سعي دارد تبليغات سوئي را که عليه او شده و باعث گرديده تا پادشاه از او دلگير شود، خنثي سازد و از پادشاه دلجويي کند و به گونه اي او را با خود هم دل و هم آوا سازد تا بتواند به مقاصد الهي ديني خويش دست يابد.
ب. از پادشاه اجازه بگيرد تا به زيارت حرم مطهر حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) بشتابد.
ج. گويا مير داماد گاهي در جامع جديد شاهي و گاهي در مسجد مزار محمد يوسف به اقامه ي نماز جمعه مي پرداخته و شاه عباس از اين مسئله دلگير شده است. او در پايان مکتوب خويش با تأکيد بر اهميت و وجوب نماز جمعه و اظهار ارادت به شاه عباس اصرار دارد که اين فريضه ي الهي استمرار داشته باشد ( اوجبي، ص 201- 202 ).
4. نامه ي شاه عباس به شريف مکه به انشاي مير داماد، به زبان عربي؛ آن را کاتبي به نام ابوالفتح گيلاني تحرير کرده است ( دانش پژوه، 1339، ج8، ص 433- 434 ).
5. نامه به علماي بغداد، به زبان فارسي؛ مير داماد در اين نامه از ستم هايي که به مردم عراق روا مي رفته و در مسير کشور گشايي و جاه طلبي پادشاه وقت تلف مي شده اند، اظهار ناراحتي و به علماي آن ديار توصيه هايي در اين زمينه کرده است ( اوجبي، ص203 ).
6. پاسخ به استفتاي شاه عباس، به زبان فارسي؛ شاه عباس در ضمن مکتوبي در باره ي جنگ با سپاه روم، که بغداد را محاصره کرده بودند، حکم کساني را که در اين راه کشته مي شدند و سربازاني را که از جنگ مي گريختند، از حضرت مير استفتا کرد و وي، در پاسخ، فتوا داد که مبارزه با سپاه روم جهاد و کشتگان در اين راه شهيد في سبيل الله و فرار از اين جهاد به منزله ي گريختن از معرکه ي قتال اهل بغي است ( همان جا ).
7. نامه به مولا عبدالله شوشتري، به زبان فارسي؛ مير در اين يادداشت با بيت « عزيز من جواب اين نه جنگ است/ کلوخ انداز را پاداش سنگ است » به تندي پاسخ انتقادهاي مولا عبدالله را مي دهد و، در پايان به پند، به وي مي گويد که فهيمدن سخنان مير داماد هنر است، نه مجادله و مشاجره ي لفظي ( حائري، ج1، ص 423 ).
8. نامه به ملا عبدالله مجتهد و نماز او بر جنازه ي ملا عبدالله به زبان فارسي ( دانش پژوه، 1339، ج14، ص 3531 ).
9. نامه به ميرزا رضي صدارت پناه، به زبان فارسي ( همان، ج3، ص 704 ).
10. نامه به شمس الدين محمد مؤمن ( ملا شمساي گيلاني )، به زبان فارسي ( اوجبي، ص 204 ).
11. نامه به نواب آصف خان، به زبان فارسي ( مير داماد، 1381ب، ص 593 ).
12. نامه به ملا صدراي شيرازي، به زبان فارسي ( همان، ص 597 ).
13. نامه ي مير داماد به سؤال کننده براي توضيح و تفسير شعر « سيف اسفرنگ »، به زبان فارسي؛ شعر سيف اسفرنگ چنين است:

زُهد تو فضله ي وضو، گر به سپهر بر زدي*** حيض چهار مادر از بطن سه دختر آمدي
( همان، ص 598 ).
14. مشاعره ي مير داماد و شيخ بهائي؛
15. نامه ي شيخ بهائي به مير داماد؛
16. نامه ي مير داماد به شيخ بهائي؛
17. نامه به اعتماد الدوله ابوالحسن، به زبان فارسي؛
18. نامه به حکيم شفائي به زبان فارسي؛
19. وصيّت نامه؛ مير داماد در تاريخ بيستم شعبان 1040 در کربلاي حسيني، و صيت نامه اي نوشت که در ضمن منطق و مباحث الفاظ به چاپ رسيده است ( اوجبي، ص 204- 205 ).

اجازه ها

1. اجازه به شيخ عبدالله سمناني؛ اجازه اي است به يکي از شاگردانش، به نام شيخ عبدالله سمناني، که آن را بر پشت نسخه ي شرعة التسمية، که به خط شيخ ممد گنابادي از روي نسخه ي مؤلف کتابت شده، نوشته است؛
2. اجازه به سيد حسين کَرَکي؛ اجازه اي است متوسط که، در سال 1038 ق، براي سيد حسين بن حيدر بن قمر کرکي نگاشته است؛
3. اجازه به سيد محمد باقر مشهدي؛ سيد محمد باقر مشهدي يکي ديگر از شاگردان مير است که مدت ها از جلسات درس وي استفاده کرده است. مير داماد در سال 1034ق، اجازه ي نسبتاً مفصلي براي او نگاشته است. درمتن اين اجازه، شاگرد خويش را به علم و تقوا ستوده و به کتاب هايي که نزد او فرا گرفته تصريح کرده است؛
4. اجازه به عبدالمطلب طالقاني؛ او نيز مدت ها در محضر مير داماد شاگردي کرده است. مير داماد در پايان اين اجازه نامه، از شاگرد خود مي خواهد که او را در دعاهاي خويش فراموش نکند؛
5. اجازه به محمد گنابادي؛ اجازه اي است به يکي از شاگردانش، موسوم به شيخ محمد خراساني گنابادي. گنابادي پس از کسب اجازه از محضر استاد، نسخه اي از روي کتاب شرعة التسمية استنساخ کرده و سپس آن را نزد استاد خواند. مير دو اجازه، يکي در آغاز و ديگري در پايان کتاب، نوشت؛
6. اجازه به ميرزا شاهرخ بيگا؛ ميرزا شاهرخ بيگاي وزير نسخه اي از صحيفه ي مکرمه ي سجاديه، مشتمل بر حواشي و تعليقات مير، را نزد او خواند. پس از آن، مير داماد به خط خود اجازه اي بر روي همان نسخه نگاشت؛
7. اجازه به مير سيد احمد علوي؛ مير داماد دو اجازه بر شرح تقويم الايمان، موسوم به کشف الحقائق، براي مير سيد احمد علوي نگاشته است؛
8. اجازه به سلطان العلماء؛
9. اجازه به شيخ عبدالغفار رشتي؛
10. اجازه به شيخ صالح جزايري؛
11. اجازه به قاري صحيفه ي سجاديه ( اوجبي، ص 207- 208 ).

پي‌نوشت‌:

1. از آن جا که مير داماد ابواب اين کتاب را « تصحيح » و « تقويم » ناميده؛ از اين رو، در سطور آغازين شرح تقدمه ي تقويم الايمان، از اثر حاضر با نام التصحيحات و التقويمات ياد کرده چ
است.
2. « خواندگار » محفف « خداوندگار »، لقب عام سلاطين عثماني، است.

منبع مقاله :
دکتر احمد عابدی ... { و دیگران } ؛ (1391)، مهارت هاي مورد نياز کودکان براي ورود به مدرسه، اصفهان: نشر نوشته، چاپ اول