تدبر در سوره ي مبارکه ي فتح

1- انسجام سخن در سوره مبارکه فتح

اين سوره مبارکه داراي پنج کلام است: نخست، آيات 1 تا 7؛ دوم، آيات 8 تا 10؛ سوم، آيات 11 تا 17؛ چهارم، آيات 18 تا 28؛ و پنجم، آيه 29.

1-1- کلام 1. آيات 1 تا 7

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا«1» لِيغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيكَ وَيهْدِيكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا«2» وَينْصُرَكَ اللَّهُ نَصْرًا عَزِيزًا«3» هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا«4» لِيدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَيكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيئَاتِهِمْ وَكَانَ ذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزًا عَظِيمًا«5» وَيعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا«6» وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا«7»
اتصال آيات 1 تا 3 روشن است. اتصال آيات 4 تا 6 نيز آشکار و ربط سياقي آن به آيات قبلي بدين بيان است: ضمير « هو » از ابتداي آيه 4 به « الله » در آيه 3 باز مي گردد. از سوي ديگر آيات 1 تا 3 امتنان خدا بر رسول خود (صلي الله عليه و آله وسلم) از طريق بيان روزي کردن فتح است و آيات 4 تا 6، امتنان خدا بر مؤمنان از طريق بيان انزال سکينه در قلوب آنان است؛ ربط سياقي آيه 7 با آيات قبلي، بدين شرح است: اين آيه بياني تعليلي براي آيات 5 و 6 است.
آيه 8 فاقد ارتباط ادبي با آيات قبل و خارج از چارچوب مفهومي امتناني است که با آيه 7 جمع بندي شد.

2-1- کلام 2. آيات 8 تا 10

إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا«8» لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ وَتُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا«9» إِنَّ الَّذِينَ يبَايعُونَكَ إِنَّمَا يبَايعُونَ اللَّهَ يدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا ينْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيهُ اللَّهَ فَسَيؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا«10»
اتصال آيات 8 و 9 روشن است و ربط سياقي آيه 10 با آيات قبل بدين بيان است: مدح بيعت کنندگان با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در آيه 10 تابعي از بيان هدف ارسال آن حضرت در دو آيه قبل است.
آيه 11 فاقد ارتباط ادبي با آيات قبل و سرآغاز آياتي مربوط به تخلف کنندگان از همراهي با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در سفر حديبيه است.

3-1- کلام 3. آيات 11 تا 17

سَيقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا«11» بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ ينْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا وَزُينَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا«12» وَمَنْ لَمْ يؤْمِنْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَعِيرًا«13» وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يغْفِرُ لِمَنْ يشَاءُ وَيعَذِّبُ مَنْ يشَاءُ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا«14» سَيقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يرِيدُونَ أَنْ يبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَيقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا لَا يفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا«15» قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيتُمْ مِنْ قَبْلُ يعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا«16» لَيسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَمَنْ يطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَنْ يتَوَلَّ يعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِيمًا«17»
اتصال سياقي آيات 11 تا 16، با محوريت « المخلفون » آشکار است؛ ربط سياقي آيه 17 با آيات قبلي بدين بيان است: اين آيه تبصره اي براي دعوت به جهاد در آيه 16 است.
آيه 18 فاقد ارتباط ادبي با آيات قبل و سرآغاز آيات مربوط به بيعت مؤمنان با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در حديبيه و صلح با مشرکان در همان مکان است. از سوي ديگر پايان يافتن سير مفهومي مربوط به متخلفان از همراهي با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در آيه 17 بسيار روشن است.

4-1- کلام 4. آيات 18 تا 28

لَقَدْ رَضِي اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يبَايعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا«18» وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا«19» وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ وَكَفَّ أَيدِي النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ آيةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَيهْدِيكُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا«20» وَأُخْرَى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيهَا قَدْ أَحَاطَ اللَّهُ بِهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيءٍ قَدِيرًا«21» وَلَوْ قَاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يجِدُونَ وَلِيا وَلَا نَصِيرًا«22» سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا«23» وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيدِيهُمْ عَنْكُمْ وَأَيدِيكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا«24» هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْي مَعْكُوفًا أَنْ يبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَاءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَئُوهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيرِ عِلْمٍ لِيدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يشَاءُ لَوْ تَزَيلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا«25» إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيةَ حَمِيةَ الْجَاهِلِيةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيءٍ عَلِيمًا«26» لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا«27» هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا«28»
اتصال آيات 18 تا 21 روشن است. اتصال آيات 22 و 23 آشکار و ربط سياقي آن با گذشته بدين شرح است: اين دو آيه وعده ديگري از جانب خدا به مؤمناني است که با پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) زير درخت بيعت کردند؛ اتصال آيات 24 تا 26 آشکار و ربط سياقي آن با آيات پيشين از اين قرار است: اين آيات دليل حکيمانه برقراري صلح حديبيه را براي مؤمنان توضيح مي دهد؛ اتصال آيات 27 و 28 مشخص و ربط سياقي آن با ماقبل بدين بيان است: اين دو آيه از صدق رؤياي پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) براي ورود به مکه خبر مي دهد. همان رؤيايي که مقدمه حرکت رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان به سمت حديبيه شده بود.
آيه 29 بياني کلي خارج از چارچوب مربوط به حديبيه است. افزون بر اينکه فاقد اتصال ادبي با آيات قبل است.

5-1- کلام 5. آيه 29

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَينَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا«29»

2- هدايتي بودن سخن در سوره مبارکه فتح

همه مباحث اين سوره مبارکه، مرتبط با خروج پيامبر گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله وسلم) از مدينه به سوي مکه و منتهي شدن آن به صلح حديبيه است. اين مباحث عبارت است از:

- امتنان بر پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان به خاطر پيروزي بر مشرکان با صلح حديبيه؛
- مدح مؤمنان و رضايت از بيعت ايشان با پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) در زير درخت؛
- وعده زيباي دنيوي و اخروي به مؤمنان همراه پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) در سفر حديبيه؛
- مذمت باديه نشينان متخلفي که در سفر حديبيه با پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) از مدينه خارج نشدند؛
- مذمت مشرکان به خاطر مانع شدن بر سر راه پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله وسلم) به سوي مکه؛
- مذمت منافقان که اميد عدم رجعت رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) از سفر مکه را داشتند؛
- تصديق رؤياي نبي (صلي الله عليه و آله وسلم) از جانب خدا. همان رؤيايي که مقدمه حرکت ايشان از مدينه به سمت مکه به قصد عمره شده بود؛

اين سوره مبارکه در فضايي نازل شده که پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان به قصد عمره، راهي مکه شده بودند، در حالي که با نگاه عادي و مادي امکان رجوع آنان به مدينه متصور نبود و به همين دليل برخي از اعراب با ايشان همراه نشدند. از سوي ديگر اين سفر به عمره ختم نشد، اما مهمترين نتيجه آن، صلح با مشرکان مکه در حديبيه بود که آن نيز با نگاه ظاهري به مصلحت اسلام و مسلمانان تلقي نمي شد. ظاهر قضيه آن است که خداي متعالي به رسول خود (صلي الله عليه و آله وسلم) وعده داده که مي تواند به همراه مؤمنان به مکه رفته و عمره به جاي آورد. آن حضرت نيز فراخوان عمومي دادند. اما عده اي به خاطر سوء ظن به خدا اين فراخوان را اجابت نکردند و برخي نيز به اميد تحقق اين وعده با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) همراه شدند. مشرکان مانع از رفتن رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان به سمت مکه شدند و مؤمنان حقيقي در اين شرايط سخت با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) بيعت کردند که تا آخرين نفس ايستادگي کرده و با مشرکين بجنگند، اما اين جريان نه تنها به نبرد نيانجاميد به صلح پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) با مشرکان منتهي شد. حال ظاهراً وعده خدا عملي نشده و سؤالي براي مؤمنان و بهانه اي براي منافقان و مشرکان است؛ و جنگ با مشرکان به منظور نابود کردن آنان صورت نگرفته و به جاي آن پيمان صلحي با آنان منعقد شده که در ظاهر بر خلاف روحيه شهادت طلبانه مؤمنان است.
سوره مبارکه در چنين فضايي، صلح حديبيه را فتحي آشکار براي رسول الله (صلي الله عليه و آله وسلم) قلمداد کرده است و دليل اين امر با تدبر در آيات اين سوره درباره اين قصه مشخص مي شود: همانا خروج پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان به سمت مکه، خطري بزرگ است تا جايي که با نگاه عادي، امکان رجوع آنان به مدينه منتفي است (بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ ينْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا)؛ مشرکان و بزرگان قريش و تابعان آنان داراي شوکت و قوت بوده و با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان دشمن هستند و سالهاست که چيزي جز شمشير، بين آنان و پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) حکم فرما نبوده و جايي جز معرکه قتال بين آنان و مؤمنان جمع نکرده است. معرکه هايي مانند بدر و احد و احزاب؛ از سوي ديگر تنها گروه اندکي با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) از مدينه خارج شده اند؛ حدود 1400 نفر که در برابر مشرکان آن هم در وطن خودشان، چيزي به حساب نمي آيند. با وجود اين فضا، خداي متعالي امر را به نفع رسول (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان و عليه مشرکان، دگرگون کرد و در نتيجه مشرکان، به چيزي راضي شدند که توقع آن نمي رفت، آنان از رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) تقاضا کردند که بر ترک قتال با ايشان تا ده سال، مصالحه کند و هر کدام از دو طرف امنيت اتباع طرف ديگر را تأمين کنند و اينکه رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در سال جاري به مدينه باز گردد و در سال بعد مشرکان، سه روز مسجد و کعبه را براي آن حضرت آماده کنند؛ و اين از روشنترين فتوحي است که خدا در سال ششم هجرت به نبي خود (صلي الله عليه و آله وسلم) روزي کرده است و از نزديکترين اسباب فتح مکه در سال هشتم هجرت است، زيرا در دو سال فاصله بين صلح و فتح، عده زيادي از مشرکان ايمان آوردند. در اوائل سال هفتم، خيبر فتح شد و بدين وسيله مسلمانان قوي شدند و اسلام گسترش يافت و در نهايت پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله وسلم) که روزي تنها با 1400 نفر روانه کعبه شده بود، همراه با 12000 نفر مکه را فتح کرد؛ آري سوره مبارکه فتح، امتنان خدا بر رسول خود (صلي الله عليه و آله وسلم) به سبب فتح مبين حديبيه و همچنين امتنان بر مؤمنان همراه آن حضرت و مدح آنان به همراه ذم منافقان و مشرکان؛ به منظور ايجاد خرسندي نسبت به صلح حديبيه به عنوان مقدمه فتحي بزرگ و بي نظير است. مي توان گفت که اين سوره مبارکه در يک کلام، همراهي مؤمنان با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) و اعتماد کامل مؤمنان به آن مقام عالي و نماينده مطلق خدا را مي خواهد. از اين روي، برخي را که به ايشان اعتماد نکردند و با آن پيامبر عظيم الشأن راهي سفر پر خطر حديبيه نشدند، مذمت کرده و تکليف ايشان را به آزمايشي دوباره واگذار مي کند و آنان را که با عنايت خدا، به ايشان اعتماد کردند، مي ستايد و اعتماد دوباره آنان به پيامبر مکرم اسلام (صلي الله عليه و آله وسلم) براي صلح با مشرکان را لطف خدا در حق آنان مي داند. آري بايد به رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) اعتماد کرد؛ هم در اقدام به حرکتي که با محاسبات مادي مضر تلقي مي شود و نفعي در آن نيست و هم در اقدام به صلحي که با احساسات غيورانه مؤمنان سازگار به نظر نمي رسد. نخستين اقدام، به ظاهر از روي تهور و دومين اقدام به ظاهر نشان دهنده جبن است. اما پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) نه اهل تهور است و نه اهل جبن؛ او ولي مطلق خدا بر روي زمين است و فتح مبين حديبيه، سمبل روشن اين حقيقت است که زمينه اعتماد کامل مؤمنان حقيقي به ولي الله را فراهم مي سازد. با اين توضيحات جهت هدايتي سوره عبارت است از:

«معرفي صلح حديبيه به عنوان فتحي مبين و مقدمه گسترش اسلام، در راستاي مدح اعتماد به پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) و ذم بي اعتمادي به ايشان»

1-2- کلام 1. آيات 1 تا 7

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
روي ديگر سکه صلح پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) با مشرکان در حديبيه، اقرار مشرکان به ضعف و زبوني خود در برابر پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) و مسلمانان است. همين که آنان از رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) خواستند که تا ده سال با ايشان نجنگد، هيمنه ظاهري آنان را فرو ريخت و زمينه فتوحات گسترده اسلام فراهم شد. از اين رو خدا مي فرمايد: همانا ما با صلح حديبيه پيروزي درخشاني را براي تو فراهم آورديم إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا«1» تا سرانجام خدا با شکستن جاه و جلال مشرکان، پيامدهاي دعوت به حق را از تو بزدايد. همان تبعاتي که بر مشرکان ناگوار آمد- چه آنها که پيش از هجرت گذشت و چه آنها که پس از هجرت روي داد- و ايشان تو را مسئول آنها مي دانستند و در صدد انتقام بودند؛ و نعمت خود را با فراهم آوردن زمينه هاي فتح مکه بر تو تمام کند و تو را به راهي راست که به گسترش دين و حاکميت اسلام مي انجامد، رهنمون شود و تو را به يک پيروزي بي مانند برساند لِيغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيكَ وَيهْدِيكَ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا«2» وَينْصُرَكَ اللَّهُ نَصْرًا عَزِيزًا«3» اوست آنکه آرامش را در دلهاي مؤمنان پديد آورد تا ايماني بر ايمانشان بيفزايد (و او قلب مالامال از غيرت مؤمنان را که آماده نبردي بي امان با مشرکان بود، آرام کرد تا با صلح حديبيه راضي شوند و اين صلح به ظاهر گران را تحمل کنند) و خدا را سزد که چنين کند، زيرا اسباب و علل جاري در آسمانها و زمين در اختيار خداست و همه لشکريان او هستند و خدا داناي حکيم است هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا«4» آري آرامش را ويژه مؤمنان ساخت تا مردان و زنان با ايمان را به بوستانهايي با درختان انبوه ... درآورد ... و تا مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد مي بردند (يعني گمان مي کردند که خدا رسولش-ص- را ياري نخواهد کرد)، عذاب کند ... لِيدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَيكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيئَاتِهِمْ وَكَانَ ذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزًا عَظِيمًا«5» وَيعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا«6» و خدا را رسد که با آنان چنين کند، زيرا اسباب و علل جاري در آسمانها و زمين از آن اوست و همه لشکريان او هستند ... وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا«7» چنانکه مشخص است انزال سکينه بر قلوب مؤمنان يکي از تدابير الهي براي تن دادن اين غيورمردان به صلح الهي پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) با مشرکان بوده است. بنابراين جهت هدايتي اين کلام با اين عنوان قابل طرح است:

«صلح حديبيه، فتحي روشن براي رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) و مقدمه گسترش اسلام و افول شرک؛ که با عنايت الهي در انزال سکينه بر قلوب مؤمنان صورت گرفت»

2-2- کلام 2. آيات 8 تا 10

مؤمنان با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) بيعت کردند، در حالي که قلبشان سرشار از اراده نبرد با دشمنان خدا بود. اينک که او با مشرکان وارد معاهده صلح شده است، نبايد از بيعت او عدول کرد و نبايد از جايگاه والاي آن حضرت (صلي الله عليه و آله وسلم) غافل شد و خداي نخواسته به خاطر تصورات و توهمات شخصي، بيعت با ايشان را ناديده گرفت و از فرمان آن حضرت خارج شد. خداي متعالي در اين دسته از آيات، رسول خود (صلي الله عليه و آله وسلم) را همراه با تعظيم و بزرگداشت، معرفي مي کند و مي فرمايد که او را به عنوان شاهد و مبشر و نذير ارسال فرموده است. طاعت او، طاعت خدا و بيعت او بيعت خداست: اي پيامبر! ما تو را به رسالت فرستاديم تا بر کارهاي مردم گواه باشي و مؤمنان تقوا پيشه را به پاداشي بزرگ، بشارت؛ و کافران را به عذابي دردناک، هشدار دهي إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا«8» آري ما پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) را به رسالت فرستاديم تا شما به خدا و رسولش (صلي الله عليه و آله وسلم) ايمان بياوريد و با تلاش براي پيشبرد دين، خدا را ياري کنيد و او را گرامي بداريد و هر صبح و عصر، او را تسبيح گوييد لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُعَزِّرُوهُ وَتُوَقِّرُوهُ وَتُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا«9» به راستي کساني که با تو بيعت مي کنند، جز اين نيست که با خدا بيعت مي کنند. دست تو به منزله دست خداست که براي بيعت بالاي دستهاي آنان قرار دارد. پس هر کس بيعتش را با تو بشکند، بيعت با خدا را شکسته است و خدا از آن زياني نمي بيند، بلکه او به خود زيان رسانده است و هر کس به آنچه با خدا بر آن پيمان بسته است، وفا کند به زودي خدا پاداشي بزرگ به او خواهد بخشيد إِنَّ الَّذِينَ يبَايعُونَكَ إِنَّمَا يبَايعُونَ اللَّهَ يدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا ينْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيهُ اللَّهَ فَسَيؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا«10» اين آيات را مي توان تمهيد بينشي و انگيزشي انزال سکينه بر قلب مؤمنان به منظور فراهم سازي زمينه برقراري صلح حديبيه دانست. عنوان مناسب با جهت هدايتي اين کلام عبارت است از:

«تبيين جايگاه پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) به عنوان نماينده خدا، به منظور فراهم سازي زمينه پرهيز از شکستن بيعت آن حضرت به خاطر صلح با مشرکان»

3-2- کلام 3. آيات 11 تا 17

برخي از مؤمنان با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در سفر حديبيه همراه بودند و برخي از اعراب از همراهي با آن حضرت دوري کردند. اين آيات متعرض حال اعرابي است که در سفر حديبيه با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) همراهي نکردند و بر اساس برخي از نقلها، اعراب اطراف مدينه بوده اند. از همراهي پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) تخلف کردند، به اين بهانه که سفر او، سفري خطرناک است و پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) و اطرافيانش در اين سفر به طرز فجيعي کشته خواهند شد و هرگز به ديارشان باز نخواهند گشت. خداي متعالي به پيامبرش (صلي الله عليه و آله وسلم) خبر مي دهد که آنان با تو ملاقات خواهند کرد و براي عدم همراهي خويش با تو، بهانه اشتغال به اموال و خانواده را مطرح و از تو تقاضاي استغفار خواهند کرد. سپس خدا، همه اين سخنان را تکذيب کرده و مي فرمايد که دليل قعود آنان، سوء ظن ايشان به خدا بوده است. آنگاه خبر مي دهد که ايشان تقاضاي ملحق شدن به جمع همراهان رسول (صلي الله عليه و آله وسلم) را خواهند داشت، اما حق آن را ندارند. بايد منتظر باشند، زيرا به زودي به سوي قومي ديگر دعوت خواهند شد. پس اگر اطاعت کردند، اجر جزيل خواهند برد و اگر پشت کردند، عذابي دردناک خواهند داشت: اي پيامبر به زودي اعراب باديه نشين که از سفر حديبيه تخلف کردند و همراه تو نيامدند، عذر مي آورند که اموال و کسانمان ما را به خود مشغول ساخت. برايمان از خدا آمرزش بخواه. آنان دروغ مي گويند نه اموال و کسانشان مانع آنان بود و نه از روي حقيقت آمرزش مي طلبند. آنان به زبان چيزي مي گويند که در دلهايشان نيست. به آنان بگو: که اگر خدا براي شما زياني بخواهد يا سودي اراده کند، کيست که از جانب خدا مالک چيزي باشد تا آن را در جهت سود يا زيان شما به کار گيرد؟ (يعني با ماندن در کنال اموال و اهل خود، مي خواستيد کدام زيان را از خود دفع و کدام سود را براي خود جلب کنيد) بلکه خداست که به آنچه مي کنيد آگاه است سَيقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا«11» نه، مال و کسانتان مانع شما نبود، بلکه بدان سبب پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) را در آن سفر همراهي نکرديد که پنداشتيد رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان هرگز به سوي خانواده هايشان باز نمي گردند و همه به دست مشرکان کشته مي شوند و اين پندار در دلهاي شما آراسته گشت و گمان داشتيد که خدا پيامبرش (صلي الله عليه و آله وسلم) را وامي گذارد و اين گماني ناروا بود و شما مردمي فاسد بوديد بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ ينْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا وَزُينَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا«12» شما با تخلف از دستور پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم)، هم به او و هم به خدا کافر شديد و هر کس به خدا و رسولش (صلي الله عليه و آله وسلم) ايمان نياورد به آتشي افروخته در خواهد آمد. زيرا ما براي کافران آتشي افروخته آماده کرده ايم وَمَنْ لَمْ يؤْمِنْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَعِيرًا«13» فرمانروايي آسمانها و زمين تنها از آن خداست، هر که را بخواهد مي آمرزد و هر که را بخواهد گرفتار عذاب مي کند و خدا آمرزنده و مهربان است وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يغْفِرُ لِمَنْ يشَاءُ وَيعَذِّبُ مَنْ يشَاءُ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا«14» به زودي خيبر را فتح خواهيد کرد و چون به سوي غنيمتهاي آن روانه شويد، تا آنها را به چنگ آوريد، متخلفان از همراهي با رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در سفر حديبيه، خواهند گفت: اجازه دهيد تا از پي شما بياييم. اين در حالي است که خدا غنائم خيبر را فقط به شما اختصاص داده و متخلفان مي خواهند سخن خدا را دگرگون سازند (وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ) به آنان بگو: شما هرگز از پي ما نخواهيد آمد، زيرا خدا از پيش چنين فرموده است. ولي آنان در پاسخ خواهند گفت: که خدا چنين فرموده، بلکه شما بر ما حسد مي ورزيد. چنين نيست، بلکه آنان جز اندکي نفهميده اند سَيقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يرِيدُونَ أَنْ يبَدِّلُوا كَلَامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذَلِكُمْ قَالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَيقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا لَا يفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا«15» اي پيامبر به باديه نشيناني که از سفر حديبيه تخلف کردند، بگو: فرصتي براي جبران در پيش است. به زودي به نبرد با قومي سخت نيرومند، فراخوانده مي شويد و شما با آنان مي جنگيد يا آنان تسليم مي شوند و اسلام مي آورند. پس اگر فرمان بريد و براي جهاد به سوي آنان حرکت کنيد، خدا به شما مزدي نيکو عطا مي کند و اگر روي برتابيد، چنانکه پيشتر از سفر حديبيه نيز روي برتافتيد، به عذابي دردناک عذابتان خواهد کرد قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيتُمْ مِنْ قَبْلُ يعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا«16» ولي بر نابينا گناهي نيست که در آن کارزار شرکت نکند و بر لنگ نيز گناهي نيست و بر بيمار نيز گناهي نيست و هر کس از خدا و رسولش (صلي الله عليه و آله وسلم) اطاعت کند او را در بوستانهايي آکنده از درخت که از زير آنها نهر روان است، درمي آورد و هر کس از فرمان خدا و رسولش روي برتابد، او را به عذابي دردناک عذاب خواهد کرد لَيسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَمَنْ يطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَنْ يتَوَلَّ يعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِيمًا«17» جهت هدايتي اين کلام، با اين عنوان قابل طرح است:

«رسواسازي متخلفان از همراهي با پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) در سفر حديبيه و فراهم سازي زمينه هدايت آنان به سمت اطاعت از خدا و رسول (صلي الله عليه و آله وسلم)»

4-2- کلام 4. آيات 18 تا 28

خداي متعالي در اين آيات از مؤمناني سخن مي گويد که به هنگام خروج به سمت حديبيه، با پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) همراه بوده اند و از رضايت خود از ايشان به خاطر بيعت با پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) در زير شجره سخن به ميان مي آورد. سپس امتنان خود بر ايشان به خاطر انزال سکينه و پاداش دادن به فتح قريب و غنائم فراوان را مطرح مي کند و به ايشان خبري بشارت آميز مي دهد، مبني بر اينکه اگر مشرکان با آنان بجنگند، شکست مي خورند و پشت مي کنند و همانا رؤيايي که پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) ديده، صادقه است و به زودي مؤمنان با امنيت وارد مسجد الحرام مي شوند و سرهاي خود را مي تراشند و از چيزي نمي ترسند. پس همانا خدا رسول خود (صلي الله عليه و آله وسلم) را با هدايت و دين حق فرستاده تا بر همه اديان فائق آورد، هرچند که مشرکان را ناخوش آيد: اي پيامبر! قطعاً خدا از مؤمنان آنگاه که با تو زير آن درخت بيعت مي کردند، خشنود شد و نيتهاي صادقانه آنان را دانست؛ از اين رو آرامش و اطمينان را در آنان پديد آورد و ديري نمي گذرد که فتح خيبر را به آنان پاداش خواهد داد و غنيمتهاي فراواني را که در آن نبرد به چنگ مي آورند نيز نصيبشان خواهد کرد و خدا شکست ناپذير حکيم است * لَقَدْ رَضِي اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يبَايعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا«18» وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا«19» خدا به شما غنيمتهاي فراواني وعده داده است که آنها را به دست خواهيد آورد. از اين رو پس از بازگشت از سفر حديبيه به زودي اينها (غنائم خيبر) را به شما ارزاني مي کند و دست مردم کفر پيشه را از تعرض به شما باز مي دارد. خدا اين وعده را به شما داد تا براي همه مؤمنان آيت و نشانه اي باشد و از اين رهگذر حقانيت خود و درستي وعده پروردگارشان را دريابند و تا شما مؤمنان را به راهي راست که به برتري کلمه حق و گسترش دين مي انجامد راهنمايي کنيد و غنيمتهاي ديگري نيز هست که شما نتوانستيد بر آنها دست يابيد و خدا بر آنها احاطه و قدرت دارد و خدا بر هر چيزي تواناست وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ وَكَفَّ أَيدِي النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ آيةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَيهْدِيكُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا«20» وَأُخْرَى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيهَا قَدْ أَحَاطَ اللَّهُ بِهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيءٍ قَدِيرًا«21» و اگر کساني که کافر شده اند با شما به کارزار آيند، پشت مي کنند و مي گريزند، آنگاه نه کسي را مي يابند که کارشان را برعهده گيرد و نه کسي که آنان را ياري کند وَلَوْ قَاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يجِدُونَ وَلِيا وَلَا نَصِيرًا«22» خدا مقرر داشته است که پيامبران و مؤمنان واقعي بر دشمنانشان پيروز شوند. اين سنت خداست که از پيش جاري بوده است و هرگز در سنت خدا تغييري نخواهي يافت سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا«23» اوست که در وادي مکه شما را بر مشرکان فائق آورد. پس از آن دستهاي آنان را از تعرض به شما و دستهاي شما را از تعرض به آنان باز داشت تا کار شما به صلح (حديبيه) انجاميد و خدا به آنچه مي کنيد بيناست وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيدِيهُمْ عَنْكُمْ وَأَيدِيكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا«24» آنان همان کساني اند که کافر شدند و شما را از ورود به مسجد الحرام باز داشتند و نگذاشتند که قرباني هاي شما -که باز داشته شده بودند- به جايگاهشان برسند و اگر مردان و زناني با ايمان که شما آنان را نمي شناختيد در مکه نبودند شما را از هجوم به مکه و جنگ با مردم آن باز نمي داشتيم. ما نخواستيم که با هجوم به مکه آنان را از سر نا آگاهي پايمال کنيد و بر اثر کشتن آنان رويدادي ناخوشايند براي شما پيش آيد، ولي از اين کار بازداشته شديد تا خدا هر که را بخواهد به رحمت خود درآورد (مؤمنان مکه را از قتل برهاند و شما را از ناراحتي قتل ايشان) و اگر مؤمنان و مشرکان مکه مشخص بودند، قطعاً کافران را با هجوم شما بر آنان به عذابي دردناک عذاب کرده بوديم هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْي مَعْكُوفًا أَنْ يبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُؤْمِنُونَ وَنِسَاءٌ مُؤْمِنَاتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَئُوهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيرِ عِلْمٍ لِيدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يشَاءُ لَوْ تَزَيلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا«25» مشرکان از آن روي شما را از مسجد الحرام باز داشتند که دلهايشان را از خشم شما پر کرده بودند، آن هم خشم جاهلانه اي که به مردم نادان اختصاص دارد. در مقابل خدا هم آرامشي از جانب خود بر پيامبرش (صلي الله عليه و آله وسلم) و مؤمنان فرو فرستاد تا حرکت و سکونشان همراه با وقار و دور از برخوردهاي جاهلانه باشد و روح ايمان را که به تقوا فرمان مي دهد، ملازم آنان ساخت. آري مؤمنان به برخورداري از روح ايمان سزاوارتر از ديگران بودند که شايستگي آن را داشتند و خدا به هر چيزي کاملاً داناست إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيةَ حَمِيةَ الْجَاهِلِيةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيءٍ عَلِيمًا«26» سوگند ياد مي کنم که خدا در آن رؤياي درستي که به پيامبر نماياند، حقيقت را آنگونه که بود براي او آشکار ساخت و به او نشان داد که اگر خدا بخواهد شما ايمن از شر مشرکان وارد مسجد الحرام مي شويد و سرهاي خود را مي تراشيد و موهايتان را کوتاه مي کنيد و از آنان نمي هراسيد ولي خدا آن را در سال جاري مقرر نکرد، زيرا به مصلحتي آگاه بود که شما از آن آگاه نبوديد؛ از اين رو براي تحقق کامل آن رؤيا، صلح حديبيه را که خود فتحي نزديک بود، پيش از ورودتان به مسجد الحرام پيش آورد لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا«27» اوست آنکه پيامبرش محمد (صلي الله عليه و آله وسلم) را با هدايت و دين حق به رسالت فرستاد تا آن دين را بر همه اديان فائق آورد و همين بس که خدا به درستي رسالت محمد (صلي الله عليه و آله وسلم) و وعده هاي خود آگاه باشد هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا«28» بدين ترتيب کلام حاضر پس از اعلان رضايت خدا از بيعت مؤمنان با پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) از ايجاد آرامش در بين آنان به منظور برپايي صلح با مشرکان سخن گفت و وعده هاي زيبايي را براي اين مؤمنان امتحان پس داده مطرح کرد و در ادامه دليل منع مؤمنان را از نبرد با مشرکان را بازگو کرده و از صدق رؤياي پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) مبني بر ورود به مسجد الحرام و وقوع آن در سال آينده خبر داد. عنوان مناسب با جهت هدايتي اين کلام عبارت است از:

«اعلان رضايت الهي از مؤمنان بيعت کننده با رسول الله (صلي الله عليه و آله وسلم) و بيان فلسفه منع از جنگ و نحوه تحقق رؤياي رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم)»

5-2- کلام 5. آيه 29

اين آيه خاتمه سوره است که پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله وسلم) و همراهان ايشان را با وصف آنان در تورات و انجيل توصيف مي کند و مؤمنان را که عمل صالح انجام داده اند وعده جميل مي دهد: محمد (صلي الله عليه و آله وسلم) فرستاده خداست و کساني که با اويند در برابر کافران سرسخت و در ميان خود مهربانند. آنان را مي بيني که در حال رکوع و سجودند و در زندگي دنيا در پي دستيابي به پاداشي از خدا هستند و خشنودي او را مي جويند. علامت خشوع آنان در برابر خدا که پيامد سجده هاي آنهاست در رخسارشان نمايان است. اين صفت آنان در تورات و صفتشان در انجيل است. آنان همچون گياهاني هستند که جوانه اي خود را پيرامون خويش مي رويانند و آنها را نيرو مي بخشند تا ستبر شوند و خود بر شاخه هاي خويش استوار بمانند. رشد نيکوي آن زراعت کشاورزان را خرسند مي سازد. خداوند مؤمنان را بدين سان بر تعدادشان مي افزايد و آنان را نيرومند مي سازد تا به وسيله آن کافران را به خشم آورد. خدا به کساني از ياران پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) که همچنان بر ايمان و عمل خويش پايبند مانده و کارهاي شايسته کرده اند، وعده آمرزش و پاداشي بزرگ داده است مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَينَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا«29» چنانکه مشخص است اين آيه شريفه در انتهاي سوره، مؤمنان معتقد به پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) را توصيف کرده و در حقيقت به آنان سرمشق مي دهد و در ادامه اقدامات هدايتي سوره، زمينه پايمردي ايشان در رکاب رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) براي رسيدن به فتوحات بزرگ و گسترش اسلام را فراهم مي آورد. جهت هدايتي اين کلام، عبارت است از:

«بيان ويژگيهاي مؤمنان معتقد به رسول خدا (صلي الله عليه و آله وسلم) در راستاي تثبيت زمينه اعتماد آنان به پيامبر (صلي الله عليه و آله وسلم) براي همراهي با ايشان در مسير حرکت به سمت اعتلاي کلمه حق و گسترش هر چه بيشتر اسلام»(1)

پي‌نوشت‌ها:

1- در تهيه تدبر اين سوره شريفه تا حد زيادي از تفسير شريف الميزان استفاده شده است؛ ر.ک. الميزان في تفسير القرآن، ج 18، تفسير سوره فتح؛

منبع مقاله :
طرح راهنماي مربي تدبر در سوره هاي قرآن کريم 3 و 4، دبيرخانه ي شوراي عالي انقلاب فرهنگي، دبيرخانه ي شوراي تخصصي توسعه فرهنگ قرآني، بهار 1388